Қазақтың шпион қыздары

Постта қазақ-жоғар соғысында тыңшылық және барлаушылық қызметтер атқарған батыр қыздарымыз туралы айтылады.

Жалпы, сондай барлаушы қазақ қыздары туралы ең алғаш рет 11-ші сыныпта арнайы диктант жазғанда білдім. Диктанттың тақырыбы, ішіндегі аталған есімдерді толық ұмыттым, бірақ «сутьі» мынадай:
Жоңғар шапқыншылығы кезінде, әсіресе Абылайдың тұсында сияқты, арнайы даярланған қазақ қыздары «тұтқынға түседі» әдейі. Сосын күң, кейде жоңғарға әйел болып сол жақтағы ақпараттарды жинайды, ретін тауып қазақтарға жеткізіп тұрады. Анық білерім, аңызға құрылмаған, нақты тарихи факт ретінде жаздық.
Енді интернеттен іздеп, тапқан барлаушы /тек батыр емес, барлаушы/ қазақ қыздарымызға келейік. Ең мықтысынан бастайық.
1. Айбике
Абылай ханның жау тылындағы барлаушыларының басшысы болған. Өзінің қол астына бірнеше тыңшы, барлаушы ұстаған және ұзақ жылдар бойы жаугершілікте "қолға түскен күң" түріндегі бейнеге еніп, Қалмақ Қоңтайшысының ордасында күтуші болған. Тарбағатай мен Алтай бойындағы, Ертіс пен Емілегі жаудың күші мен қару-жарағы, олардың орналдасқан жері мен шапқыншылық ниеті туралы Абылай ханға, Қабанбай мен Бөгенбай батырларға және басқа да қолбасшыларға астыртын құпия хабарлар мен құнды ақпараттар жеткізіп тұрған.
Айбике алғыр ойлы ержүрек қыз болған. Қалмақ тілін өте жетік білген. Және Тарбағатай мен Алтай тауларының өңірінде, Зайсан мен Марқакөл алабында күндіз де, түнде де тұманды, боранды күндері адаспай-ақ жол тауып, көзге көп түспей жалғыз жүре беретін болған «жер шолғыштығымен» де аты шыққан. Кейін Жоңғар мемлекеті құлағаннан кейін 1758 жылдары ата мекеніне оралған.
2. Ақбикеш
Есім ханның шолғыншы батырларының бірі. Есім хан жасақтарының Бұхараға, Қашғарға Қалмақ жеріне жорықтарына қатысқан ержүрек қыз. Ол негізінен алыстағы жау жасақтарының орналасқан тұсын дәл болжау арқылы Қазақ жасақтарына көп көмектескен. Ақбикеш еліне оралған соң, Қаратау өңірінен биік мұнара тұрғызып, сол мұнарадан төңіректі шолып тұратын қарап тұратын болған.
Ақбикеш – қиырдағыны қалт жібермей көре қоятын қырағы қыз екен. Оның қарауыл қараған мұнарасын халық «Ақбикеш мұнарасы» деп атап кеткен. Оның орны Қаратау өңірінде осы күнге дейін сақталған.
3. Сапура (Көктемір) Мәтенқызы /жоңғар шапқыншылығына қатысты болмаса да/
Сапураның — Ресей патшалығында шаруалар күресін басуға шыққан орыс әскерлеріне қарсы күрестің аңызға айналған қолбасшысы. Әйел басымен қол бастауға қымсынғандай, далада жүретін бір құпия тұлға — «Көктемір» туралы аңыз таратады. Барлық іс-қимылды соның атынан жүргізіп, көзге көрінбейтін күрескер келіншек шайқасқа шығады. Алайда, орыс әскерлері оның әйел екендігі туралы ғана емес, тіпті кім екенін білмейді, «Көктемір» деген атын ғана білетін болған. «Көрінбейтін Көктемір батыр» туралы алып-қашпа әңгімелер тараған.
Кейін көтерісшілерден әбден ығыр болып, оған қарсы мәліметтер жинау үшін Орынбор губернаторы Рейнсдорп деген шенеуік Сейітов слабодкасының татарлары жасауыл Ғұбайдулла Адгамов пен Рақымқұл Ибраевты қазақтардың ішіне жансыз етіп жұмсайды. Сонда Сапура «Көктемірдің» атынан бұйрық беріп: «Сендер губернатордың атынан қырғыз (қазақ) халқы туралы тың тыңдауға келдіңдер. Сіздер ана жақты қиратқансыздар, енді осы жерді бүлдіргілеріңіз келеді, – дегенге бәрін ұйытады.
Орыс дереккөздерінде Пугачев көтерілісі кезінде қазақ даласындағы «ұстатпайтын ұстын», «көзге көрінбейтін жан» деп аталған Сапура Мәтенқызы да жұмбақ жағдайда өмірден өтеді.
Көктемір Сапура қыз туралы ғалым Н.Бекмаханова «Көрінбейтін адам туралы аңыз» атты зерттеу еңбегін жазған.

Материалдар www.atazholy.kz сайтынан алынды.