Марқұм пионерлер ұйымы қайта оралды.
Бүгін яғыни 3-желтоқсан республика бойынша 20 мың, біздің облыс бойынша 2 мың, ал біздің аудан бойынша 60 бала «Жас ұлан» республикалық балалар мен жасөспірімдердің бірыңғай ұйымына мүшелікке қабылданды, бұл ұйымның 2-толқын қабылдануы, 1-толқынды Елбасының өзі қыркүйек айында Астана қаласындағы мектептердің бірінде қабылдаған еді.
Араларыңызда кезінде пионер болғандар білетін шығар, кезінде (Кеңес үкіметі тұсында) мектептерде осындай ұйым болған, ол кезде партия біреу, сол партияға балалрды қаршадайынан дайындау еді негізгі мақсаттың бірі, бастауыш сыныпта пионер боласың, орта метепте коммунистік жастар одағына мүше боласың, жұмысқа шыққанда партия мүшелігіне қабылданасың дегендей, демек осындай бір ғана партияның ізбасарларын дайындайтын ұйым бізгеде керек болғаны ғой қалай ойлайсыздар?
Араларыңызда кезінде пионер болғандар білетін шығар, кезінде (Кеңес үкіметі тұсында) мектептерде осындай ұйым болған, ол кезде партия біреу, сол партияға балалрды қаршадайынан дайындау еді негізгі мақсаттың бірі, бастауыш сыныпта пионер боласың, орта метепте коммунистік жастар одағына мүше боласың, жұмысқа шыққанда партия мүшелігіне қабылданасың дегендей, демек осындай бір ғана партияның ізбасарларын дайындайтын ұйым бізгеде керек болғаны ғой қалай ойлайсыздар?
әр дүйсенбі линейка болатын еді, «переходящий вымпел» деген, соны жақсы, үлгілі класқа беретін)
профессор Мұхамедрахим Қыдырбайұлы
КІРІСПЕ
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы һәм парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан бiлiм реформаларына қатысты түбегейлі бетбұрыстар – қоғамдық ортадағы адамдардың өзгеше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болғаны рас. Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта жабдықталуы — бiлiм сапасының басқа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап қойды. Бұл құбылыс – бiлiм параметрлерiнiң заман талабына сай неопедагогикалық- неопсихологиялық сипат алуына мүмкiндiк туғызуда. Аса қарқынды белең ала бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан да терең талдаунамалар жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе отырып атқару мәселелерi жолға қойылуда. Мемлекеттiк “Мәдени мұра” бағдарламасының халық игiлiгiне айналуы, бiлiм туралы ҚР Заңының заман талаптарын ескере отырып қайта толықтырылуы соның куәсi болмақ.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “… Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе “Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “… бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...”,- десе, жастарға патриоттық тәрбие берудің маңыздылығын «мемлекеттік «Мәдени мұра бағдарламасы» негізінде бүгінгі ұрпақтардың бойына ұлттық патриоттық сезімдерді қалыптастыру керек...»деп, баяндалған аманатында ұлт болашағы мен ұрпақ тағдырына деген зор жауапкершiлiктің биігін көреміз. Қазақстан Республикасы Президентінің «ҚР азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығының (№200, 10.Х.2006) дүниеге келуі – бүгінгі жас ұрпаққа халық дәстүрлері мен құндылықтары негізінде ұлттық тәрбие берудің маңыздылығын арттыра түседі.
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат еткен көпшiлiк қауым, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы сақтап-жинақтап келген халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен зерттеушi ғалымдардың еңбектерiнде этнопедагогика мұраларының назарға iлiнуi – аталмыш проблеманың көкейкестiлiгiн айқындап отыр. Болашақта гүлденген Қазақстанның одан ары қарыштап өркендеуiнiң негiзгi тұтқасы болатын демократиялық қоғамды құратын парасатты һәм бiлiмдi тұлғаларды дайындауда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң атқаратын жұмысы зор екенi даусыз. Озық жетiстiктерге негiзделген бiлiм нәрiмен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сiңiрген ұрпақтар ғана ұлт тағдырын тереңiнен таразылап, болашағын барынша болжайтын тұлға ретiнде танылатыны анық.
Демек, педагогика ғылымының осы кезге дейiн қалыптасқан озық тәжiрибелерiне сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмыстарында этнопедагогика мұраларын барынша пайдалану – басты талаптардың негiзi болуы шарт.
Бұл жөнiнде Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасында: “… тәрбие мен оқыту мазмұны бiрiншi деңгейде қызметтiң өзiндiк түрлерiн және баланың даму бағытын, оның кейiнгi мектеп жағдайына бейiмделуiн қамтамасыз етуге тиiстi...”,- делiнген.
Тәрбие құралының адам өмiрi мен тұрмысында айырықша көрiнiс табатыны Қазақстан Республикасының Конституциясында: “… неке мен отбасы, ана мен отбасы және бала мемлекеттiң қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы және мiндетi”,- деп атап көрсетеді.
Бiздiң назарымызға iлiккен осы уақытқа дейiн зерттелген еңбектерге жасаған талдауымыз төмендегiдей сараптама бойынша анықталды.
1.Тәрбие теориясына қатысты еңбектер (Контор И.М, Қоянбаев Ж.Б, Журавлев В.И, Бержанов Қ, Мусин Ж, Скатин М.Н, Мұхамбаева А.Х, Битинас Б, Сейталиев К, Подласый И.П)
2.Қазақ этнопедагогикасындағы ұлттық тәрбие мәселелерi (Жарықбаев Қ.Б, Қалиев С, Әбiлова З.Ә, Сарыбеков Н.Қ, Ұзақбаева С.А, Наурызбай Ж, Қожахметова К.Ж, Дүйсембiнова Р.Қ, Қабдыразақұлы Қ, Сағындықов Е, Табылдиев Ә, Мұхамбетова С.К, Сәдуақасов Ә, Қоңыратбаева Т.Ә, Ашайұлы Ә)
3.Ұлттық тәрбиенiң моделі мен терминологиясы жөнiнде (Бөлеев Қ,
Беркімбаева Ш.К, Оразбекова К.А)
4.Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi (Коротков И.М, Гончаров Н.К, Савин Н.В, Легенький Г.И, Новикова Л.И, Полукарев В.В)
5.Ұйымдық тәрбиенiң теориялық аспектiлерi (Ильина Е.Г, Батракова И.С, Көпжасарова М.Д, Байназаров А, Белогоров В.М, Буадзе А.Б, Галузинский В.М, Титова С.В)
6.Оқушыларға сыныптан тыс тәрбие берудiң әдiстемелерi (Құнантаева К.Қ, Кузьмина М.Н, Омаров Е.О, Нұрмағамбетов С.Х, Овчинникова Р,
Садықова М.К)
7.Оқушылардың қоғамдық бiрлестiктерiндегi тәрбие жұмыстары (Иржанова Р.Д, Лебединский В.В, Вульфов Б.З, Ходоровская З.А, Абаева Н.Б, Мұқанова Б.Ы, Бекмағанбетова Р.К, Қасенов Е.Р, Татаурова Н.Л)
8.Халық педагогикасы материалдары негiзiнде оқушыларға ұлттық тәлiм-тәрбие беру (Төлеубекова Р.К, Жетпiсбаева К.Б, Ембергенова Ж, Сәдiрмекова Ж.Б, Қаплиева А.Қ, Қисымова А.Қ, Егенисова А.Қ, Арзымбетова Ш.Ж, Садықова М.К, Әбдiғаппарова У.М, Әбдiлдина С.Қ, Өтемұратова Б.С, Аманжолова А.А, Хасанова Ж.С) т.б.
Аталған еңбектерде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарында жас ұрпаққа кешендi бiлiм мен тәлiм-тәрбие беруде қажетi мол ғылыми кеңестер мен әдiстемелiк нұсқаулар көрсетiлген. Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi, әсiресе сыныптан тыс жұмыстар, қоғамдық ұйымдар негiзiнде тәлiм-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру, оқушылардың өзiн-өзi басқару жүйесi мәселелеріне арналған еңбектердiң көпшілігінде жан-жақты қарастырылғаны байқалады.
Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы жөнiндегi мәселелерге Қалиев С, Наурызбай Ж, Беркімбаева Ш.К, Бөлеев Қ, Ұзақбаева С.А, Оразбекова К.А, Қожахметова К.Ж, Дүйсембiнова Р.Қ және басқа ғалымдар өз еңбектерiн арнаған. Ол еңбектерде ұлттық тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылады. Аталған ғалымдардың еңбектерiне сүйене отырып зерттеулер жүргiзген
Төлеубекова Р.К, Әбдiғаппарова У.М, Әбiлдина С.Қ, Өтемұратова Б.С, Аманжолова А.А, Хасанова Ж.С, Жетпiсбаева К.Б, Ембергенова Ж, Қаплиева А.Қ, Қисымова А.Қ, Егенисова А.Қ, Арзымбетова Ш.Ж, Садықова М.К және басқа ғалымдардың еңбектерiнде ұлттық тәрбие мәселелерi жеке сала бойынша (экологиялық, эстетикалық, адамгершiлiк, патриоттық, экономикалық т.б) зерделенiп, оны оқушылар ұйымы арқылы ұйымдастырудың жүйелi әдiстемелерi толығынан баяндалмағанын аңғардық.
Мектептегi оқушылар ұйымында тәрбие жұмысын кешендi ұйымдастыру Иржанова Р.Д, Құнантаева К.Қ, Татаурова Н.Л, Абаева Н.Б, Мұқанова Б.Ы, Кузьмина М.Н, Бекмағанбетова Р.К, Қасенов Е.Р зерттеулерiнде негiзiнен бұрынғы кеңестік дәуірдегі пионер (балалар) ұйымдарының iс-тәжiрибелерi тұрғысынан қарастырылған. Аталмыш ғылыми еңбектің зерделенуіне автордың көп жыл бойғы практикасының өзегі болған мектептегі және басқа жерлердегі балалар ұйымдарының құрылуы мен қалыптасуына үлес қосып, тәжірибе жинақтағаны негіз болды [1-сурет].
профессор Мұхамедрахим Қыдырбайұлы
Дейтұрғанмен, аталған еңбектердiң маңыздылығына баға бере отырып, ұлттық тәлiм-тәрбие беру iсiн бүгiнгi таңдағы мектеп оқушыларының қоғамдық бiрлестiктерi мен ұйымдық жүйе арқылы ұйымдастыру және басқару жолдарының педагогикалық мәнi мен әдiстемелiк мүмкiндiктерiнiң толығынан ашылмағанын байқадық. 1980 жылдардың аяғына таман көптеген мектептерде ұзақ жылдар бойы оқушылар арасындағы шығармашылық қарым-қатынастың тұтқасы болып келген пионер ұйымдарының жұмыс жүйесіне негізделген оқушылар ұйымдары және олардың ұжымдық құрылымдарының дағдарыстарға ұшырауы – орта мектептердегі бұрыннан тәжірибе жинақтап келген оқушылардың қоғамдық бірлестіктерінің тәлім-тәрбиелік жұмыстарын одан ары тиімді ұйымдастыруды қиындатты. Оның негізгі себептерінің бірі – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының коммунистік идеологияға және бірыңғай тәртіп пен саясатқа бейімделе жүргізілгенінен деуге болады. Осы мәселе төңірегіндегі педагогикалық зерттеулер негізінен мектептегі оқушылар ұйымында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру — бірыңғай тәртіп пен авторитарлы-педагогикалық жүйеге сүйенген пионер жұмысымен тығыз байланыста қарастырылды.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар ұжымы арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие жүйесінің” дағдарысқа ұшырау себептері – оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық болатын идея, яғни жалпыадамзаттық құндылықтарға сүйенген халықтық-демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің қажеттігін туындатқаны анық еді.
Қорытындылай айтар болсақ, оқушылар ұйымының ұзақ жылдар бойы бірыңғай саяси тәртіпке негізделіп, ұйым жұмысының халықтық-демократиялық принципке сүйенген, ұлттық тәлім-тәрбие негізінде құрылған жаңа моделінің қажеттігі жөнінде арнайы зерттеу жұмыстарының жүргізілмегені “Тәуелсіз Қазақстандағы балалар ұйымдарының даму тенденциясы һәм ұлттық тәрбие” атты ғылыми-зерттеу тақырыбымыздың өзектілігіне айғақ болды.
Зерттеу нысаны: мектептегi оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие жүйесi.
Зерттеу пәнi: мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жолдары.
Ғылыми болжам: Егер халық педагогикасындағы ұлттық тәлiм-тәрбие берудің ғылыми педагогикалық негіздері айқындалса, онда оқушы-жастардың ұлттық сана-сезімі жетіліп, тұлғалық қасиеттері жан-жақты дамиды, өйткені оқушыларға әлемдік құндылықтар мен ұлттық ерекшеліктерді кіріктіре меңгертуге мүмкiндiк туғызылады.
Зерттеудің мақсаты: Мектептегі оқушылар ұйымының ұлттық тәрбие беруге негізделген жаңа моделін жасап, оны оқу-тәрбие үрдісінде іске асыру арқылы жан-жақты дамыған, ұлтжандылық қасиеттері қалыптасқан азамат тәрбиелеу.
Зерттеудің мiндеттерi:
— Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздерін ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерделеу;
— Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделін жасап, оны іске асырудың жолдарын айқындау;
— Мектептегі оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие беру жұмыстарын ұйымдастыру мақсатында “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданудың кешенін жасау;
— “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданудың әдістемелік кешенін іс-тәжірибеден өткізу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
— Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы сараланды;
— Оқушылар ұйымы қалыптасуының ғылыми негіздері педагогикалық тұрғыда зерделенді;
— Бүгінгі күн талаптары мен жалпыадамзаттық рухани-мәдени құндылықтарға сай оқушылар ұйымын қайта құрудың жаңа моделі жасалып, оны іске асырудың ғылыми-әдістемелік жолдары айқындалды;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
— Оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің жолдарын көрсететін “Атамекен” бағдарламасы әзірленді;
— Бағдарламаны оқу-тәрбие үрдісіне ендірудің әдістемелік кешені жасалып, мектеп тәжірибесіне пайдалану жолдары көрсетілді;
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
— Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері;
— Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделі;
— Оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің “Атамекен” бағдарламасы мен оны іске асырудың ғылыми-әдістемелік кешені;
Жетекшi идея: Бүгінгі өркениет пен ұлттық мәдениет үлгілерін кіріктіре отырып, демократиялық халықтық мәдени мұра негізінде оқушылар ұйымын қайта құрып, сол арқылы ұлттық сана-сезімі оянған, жан-жақты жетілген ұлтжанды азамат тәрбиелеу.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне қазақстандық, ресейлік және шет ел ғалымдарының тәрбие теориясы жөнiндегi философиялық еңбектері, тарихи-педагогикалық деректер, этнопедагогика һәм этнопсихология мәселелеріне арналған теориялық еңбектер және жеке тұлға дамуының әлеуметтiк қағидалары, халық педагогикасы дәстүрлерінің жетістіктері, этномәдени және рухани құндылықтарды дамыту мен пайдалану жайындағы еңбектер жатады.
Зерттеу көздерi: Педагогика тарихы мен теориясы саласындағы қазақстандық және шет ел ғалымдарының классикалық еңбектері, ресми оқу-әдiстемелiк құралдары мен басылымдар, ұлттық тәрбие мәселелерiне арналған мемлекеттiк һәм авторлық жобалар, бiлiм мен тәрбие жүйесiне арналған ҚР Заңдары және ҚР бiлiм және ғылым Министрлiгi құжаттары.
ҚР білім және ғылым министрлігінің тұжырымдамалары, ҚР Ғылым академиясының ғылыми қоры және диссертанттың авторлық тәжірибелері.
Зерттеу базасы: Қазақстан Республикасының Ұлттық кiтапханасы. Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясының ғылыми-педагогикалық кiтапханасы. Алматы қаласының А.П.Чехов атындағы орталық кiтапханасы. М.Жұмабаев атындағы Ақмола облыстық және Көкшетау университетiнiң кiтапханасы. Зерттеу жұмысына №34 (Ақтөбе), №49, 59, 112 (Алматы), I.Жақсыбеков атындағы Қарақол, С.Сейфуллин атындағы Мақаншы (Шығыс Қазақстан), М.Ғабдуллин атындағы №3 (Көкшетау), Ақсу қаласындағы №1 (Павлодар), №2, 21 ( Астана), Керей орта мектебі (РФ, Алтай өлкесі, Құлынды ауданы), С.Сауытбеков атындағы Балуан орта мектептерiнiң (Солтүстiк Қазақстан) және Көкшетау қазақ лицейiнiң ұстаз-тәлiмгерлерi мен оқушылары тартылды.
Зерттеу кезеңдерi:
Бiрiншi кезеңде (1985-1990 ж.ж) педагогикалық әдебиеттер мен газет-журналдар негiзiнде тәрбие теориясына қатысты ғылыми-әдiстемелiк нұсқаулармен танысу жұмыстары жүргiзiлдi. Диссертация жұмысына тiкелей қатысы бар “Атамекен” бағдарламасының алғашқы жобасы жасалды.
Екiншi кезеңде (1990-2000 ж.ж) зерттеу жұмысының жалпы бағытының жоспары жасалды. Озық педагогикалық тәжiрибелер негiзiнде зерттеудiң тақырыбы және кейбiр әдістемелік жобалардың мектеп практикасына ендiрудiң эксперименттiк жұмыстары қолға алынды. Жинақталған тәжiрибелер дәрiс оқу барысында пайдаланылып, конференция, семинар жұмыстарында баяндалды.
Yшiншi кезеңде (2001-2007 ж.ж) эксперимент нәтижелерi мен теориялық бiлiмдердi пысықтау, жинақталған материалдарды талдау мен сараптау негiзiнде диссертациялық жұмыс бір жүйеге келтіріліп, ғылыми талап пен ережелерге сай диссертацияның жалпы мазмұны айқындалып, жобасы түзілді.
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi мен негiздiлiгi: зерттеу объектiсiндегi негiзгi тұжырымдардың әдiснамалық тұрғыда дәйектi дәлелденуiмен, зерделеу назарына iлiккен теориялық материалдарды объективтi тұрғыда талдаумен, алға қойған мақсаттарға сай пайдалануымен және зерттеу әдiстерiнiң тиiмдiлiгiмен қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу нәтижелерiнiң мақұлдануы мен ендiрiлуi.
Ғылыми еңбектің негізгі ой-тұжырымдары халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда — Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогикалық университеті ғалымдар мен аспиранттарының дәстүрлі ғылыми-практикалык конференциясының 40 жылдығына орай өткен (Алматы, 14-20 наурыз, 1989 жыл), Ы.Алтынсаринның 150 жылдығына орай өткен “Ы.Алтынсаринның тәлім-тәрбиелік мұрасы және қазіргі мектеп” (Қостанай, 16-18 қазан 1991 жыл), “Халық педагогикасы материалдарын оқу-тәрбие үрдістеріне ендірудің ғылыми-әдістемелік негіздері “ (Алматы, 10-12 желтоқсан, 1991 жыл), “Халық педагогикасы мен психологиясы дәстүрлерінің оқу-тәрбие ісінде қолданылуы” (Алматы, 19-20 мамыр, 1992 жыл), “Халық педагогикасының озық дәстүрлерін оқу-тәрбие жұмыстарында пайдалану” (Оңтүстік Қазақстан облысы, Жетісай қаласы, 1999 жыл), “Сейтен Сауытбековтың ұлттық тәлім-тәрбиелік мұраларын оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік жолдары” (Көкшетау, 9-10 тамыз, 2003 жыл), “Сейтен тағылымдары” халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы (4-5 маусым 2004 жыл), Ж.Баласағұн атындағы Қырғыз Ұлттық университеті мен Көкшетау университеті арасындағы бірлескен халықаралық семинар-мәжілісі (Бішкек 22-23 қазан 2004 жыл) және басқа ғылыми мәжілістерде, педагогикалық оқуларда, семинар жұмыстарында, білім жетілдіру мекемелерінде дәрісбаян һәм тәжірибе алмасу негізінде баяндалды.
Эксперименттік жұмыстар Көкшетау қазақ лицейі және С.Сауытбеков атындағы Балуан орта мектебінде (Солтүстік Қазақстан) жүргізілді. Эксперимент жұмысына 450 оқушы және 60 ұстаз-тәлімгерлер қатысты, ондағы 225 оқушы эксперимент тобында, 225 оқушы бақылау тобында болды.
Зерттеу тақырыбына байланысты автордың жиырмадан астам ғылыми еңбектерi жарық көрдi. Диссертация Көкшетау университетінің этнопедагогика зертханасында орындалып, Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясының тұлғаны әлеуметтендiру институты мен педагогикалық ғылыми-зерттеу орталығының бірлескен мәжілісінде талқыланды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы.
Зерттеу жұмысы кiрiспеден, екi тараудан, алты тақырыптан, тұжырымдардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
Кiрiспе бөлiмiнде зерттеудiң көкейкестiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеу объектiсi мен пәнi, зерттеу жұмысының ғылыми болжамы мен практикалық мәндiлiгi, ғылыми жаңалығы және басқа мағлұматтар берiледi.
“Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негiздерi” атты бiрiншi тарау үш тақырыптан тұрады. Онда оқушылар ұйымының қалыптасуы мен дамуы және сол мәселелер бойынша зерттеу жүргiзген ғалымдардың теориялық еңбектерiне талдау жасалып, тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнде оқушылар ұйымының пайда болу себептерінің ұлттық тәлім-тәрбиеге негізделуіне арналған талдау-сараптау жұмыстары баяндалады.
“Оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие жүйесiн кешендi пайдаланудың жолдары” атты екiншi тарауда оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие құндылықтарын пайдалану мақсатында “Атамекен” бағдарламасының негiзгi мiндеттерi баяндалады. Бағдарлама моделi негiзiнде 5-8 сынып оқушыларына халық педагогикасының озық дәстүрлері негiзiнде ұлттық тәрбие беру жұмыстарын түрлi әдiс-тәсiлдер арқылы ұйымдастырудың жолдары көрсетiледi. Ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын оқушылар ұйымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің құрылымы негізінде ұйымдастыруға ұйытқы болатын қосымша материал ретінде Қазақстан оқушылар Ассамблеясы оқушылар ұйымының жаңа үлгісі ұсынылады.
Қорытынды бөлiмiнде тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер мен практикалық нәтижелер және ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген ұсыныстар мен тұжырымдар баяндалады.
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Оқушылар ұйымының пайда болу генезисі
Оқушылар ұйымы, немесе – балалар мен жасөспiрiмдердiң өз ерiктерiмен белгiлi бiр мақсат қойып, бiлiм дағдылары мен пайдалы істерді игеруде ұйымдық түрде арнайы топқа бiрiккен жас өскiндердiң шығармашылық әрекеттерiнiң үрдiсi болып табылады. Демек, бiздiң қарастырып отырған объектiмiздiң пайда болуы және оның пайда болуына әсер еткен факторлар мен басқа құбылыстарды ажырату мен талдау – кез келген проблеманы терең зерттеу жұмысына негiзгі тұтқа болары хақ.
Оқушылар ұйымы деген атау – ұжым, оқушы, бала, оқушы балалар ұйымы, мектеп, тәрбие және басқа атаулармен тығыз байланыста дами отырып, педагогикалық зерттеулерде жиі қолданылып келеді. Оқушылар ұйымын – балалар ұжымы деп атау ғылыми басылымдарда кездеседі. Бұл жөнінде Педагогикалық энциклопедиялық сөздікте төмендегідей анықтама беріледі:
“… Балалар ұжымы (коллектив детский) – қоғамға пайдалы әрекет жасауда (еңбек ету, қоғамдық шығармашылық қызмет, білімін шыңдау, туристік-өлкетану жұмыстарымен айналысу т.б) өз алдына үлкен мақсат қойып, көздеген игіліктеріне жету барысында ұжымды тұрғыда бірлескен балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық топтасулары.
Аталмыш қоғамдық топтасудың (ұйымдасудың) – негізгі ерекшелігі – бір мақсат пен бір мүддедегі іс-шараларды бірлесе отырып атқару болмақ. Балалар ұжымының ересек адамдар ұжымынан өзгешелігі – олардың іс-әрекеттеріне ұстаз-педагогтар мен тәрбиеші-тәлімгерлердің бағыт-бағдар беріп жасауы қажет. Социалистік мемлекеттерде ең белсенді және бір мақсатқа жетуде ірі ұжымдық топтасуға жататын қоғамдық бірлестіктер – пионер ұйымдары болып табылады; Кеңестер Одағында олар В.И.Ленин атындағы бүкілодақтық пионер ұйымына біріккен. …”[12,430].
Сондай-ақ ұжым туралы салааралық ғылыми түсіндірме сөздіктерде: “..ұжым – бір мақсатқа бағытталған мекемелерде жұмыс істейтін адамдардың немесе білім беру орындарындағы оқитын студенттердің, оқушылардың тобы” және “..Ұжымтоп – мектеп және мектептен тыс тәрбие ұжымы кеңесінің шешімі бойынша құрылған оқушылар ұйымының негізгі құрылымдық бөлігі..”,- деп, анықтама береді [108,221-222].
Ұжым туралы Үлкен Кеңес энциклопедиясында: “..Ұжым (коллектив) – социалистік қоғамның негізгі құрылымдарының бірі; ол – белгілі бір маңызды қоғамдық мәселелерді шешуде ерікті түрде адамдарды біріктіруші ұжымды түрде топтасқан әлеуметтік топ болып табылады. Ұжым — өз мүшелерінің ой-армандарын бір мақсатқа біріктіретін, әр мүшенің (индивидтің) жеке мүддесін қорғайтын және олардың шығармашылық қарым-қатынастарының дамуына, әрекет нормалары мен белсенділіктерінің дамуына жағдай туғызу болмақ.
Ұжымдық қалыптасудың негізгі функцияларына: ұжымның нығаюына ұйытқы болатын негізгі міндет-мақсаттарды іс-жүзіне асыру; ұжым мүшелерінің әр түрлі мақсаттағы ой-армандарын қоғам игілігіне айналдыру; ұжым мүшесі мен қоғам мүдделерін ұштастыру қағидалары жатады. …”[12,1262] және балалар ұйымы жөнінде: “… Балалардың демократиялық ұйымдары – балалар мен жасөспірімдердің өз еріктерімен құрылған бұқаралық қоғамдық бірлестіктері болып табылады; жас жеткіншектерге саяси-идеялық және адамгершілік тәрбие беру мақсатында бірлесе отырып атқарады.
Балалар мен жасөспірімдер өздерінің танымдық-шығармашылық іс-әрекеттерін жүзеге асыру барысында ұжым мүшелерінің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктеріне негізделе отырып, демократиялық принцип негізінде оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесін құрып, кешенді тәлім-тәрбиелік жұмыстар жүргізеді. Ұйымның рәміздері, шығармашылық әрекеттерінің әдістері мен тәсілдері, құрылымы мен рәсімдік белгілері – ұйым қабылдаған құжаттардың міндет-мақсаттарына сәйкестендіріле отырып жүргізіледі...”[12,463-464], делінген. Сонымен бірге Педагогикалық сөздіктегі: “… Мектеп ұжымы (коллектив школьный) – мектептегі тәрбие жұмысы жүйесінің ордасы (ядросы) болып табылатын, бір-бірімен тығыз байланысқан мұғалімдердің, оқушылардың және ата-аналар комитетінің бірлескен педагогикалық топтасулары. Мектеп ұжымы мектепте қызмет атқаратын және тәрбие мен білім алатын адамдарды біріктіре отырып, педагогикалық басқаруды және оқушылардың өзін-өзі басқару құрылымдарын, өздерінің міндет-мақсаттарына сай жүргізілуін қамтамасыз етеді.
А.Луначарский: “… адамды тәрбиелеу, әсіресе бүгінгі қоғамдағы нағыз ұйымшыл тұлғаны тәрбиелеу, оның өмірін жеке қызығушылығынан гөрі, қоғамдық пайдалы еңбек етуге деген парасатты көзқарасының қалыптасуына арналуы керек. Отбасы мен қоғамдық орта негізгі әрекетін бала тәрбиесіне ден қоюды мақсұт тұтса, онда аталмыш тәлімдік үрдісті қоғамның әлеуметтік тәлім-тәрбие жетістігі деп танимыз..”,-деп бала тәрбиесіндегі өзекті мәселелердің бірі – жас ұрпақтың бойына ұжымшылдық қасиеттерді барынша сіңіру қажеттігін атап көрсетеді [187,227].
Көрнекті қоғам қайраткері Н.К.Крупская коммунистік тәрбие теориясының негізін салушылардың бірі болды. Ғалым-педагог Ю.К.Бабанскийдің: “… кеңес педагогикасының негізін салушылар Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский… жаңа адамды қалыптастырудың негізгі алғышарттары – ұйымдық бірлестік, ал оның негізгі мақсаты – ұйымшыл тұлғаны тәрбиелеу атты қағиданы ұстанған..” [140,343],- деп айтқан тұжырымына назар аударсақ, ұжымдық тәлім-тәрбие жұмыстарын мектеп практикасында педагогикалық талаптарға сай оңтайлы ұйымдастыра білу – жан-жақты дамыған жаңа қоғамның парасатты тұлғасын тәрбиелеуге ұйытқы болатынын көрсетеді.
Н.Крупскаяның ойынша оқушылар ұйымындағы тиімді тәрбие жұмыстарының үлгісі – мектептегі пионер жұмысы екенін баса айтады. Ол өзінің “Пионер қозғалысы – педагогикалық проблема” атты еңбегінде:
“… қазіргі таңдағы тәрбие жұмысындағы аса өзекті мәселелердің бірі – жас жеткіншектерді ұйымшыл және еңбекшіл болуға баулу. Жас жеткіншектің мән-жайын жете түсінетін әрбір тәрбиешінің педагогикалық қызметі – ұрпақтың жандүниесінің мазмұнды, қызықты және шығармашылық еркіндікке толы болуына арналуы тиіс..”,- дей отыра, мектептегі пионерлер ұжымдарындағы тәрбие жұмыстарының – заман талабына сай, алдыңғы қатарлы педагогикалық озық тәжірибелерге негізделуі керек деп болжам жасайды [310,313].
Әрине Н.Крупская еңбектерінің өз заманында жаңадан құрылған жас Кеңес үкіметінің білім мен тәрбие саясатына қатысты күрделі мәселелерді шешу барысында (жаңа үлгідегі кеңес үкіметінің мектебін құру, кеңестік педагогикалық жүйенің ғылыми негізін қалау, коммунистік тәрбие теориясының ғылыми қағидаларын айқындау т.б) үлкен үлес қосқанын атап өткен жөн. Крупскаяның Патшалы Ресей кезінде құрылған скауттар ұйымдарының коммунистік тәрбие негіздеріне қайшы келетін әрекеттерін қатты сынға алып, еңбек жазғаны белгілі. Н.К.Крупскаяның пионер ұйымының жетекшілері “вожатыйларды” — сарыауыз балапандарын қызғыштай қорғайтын құстар дүниесімен байланыстырып, әр тәрбиеші-педагогтың әрбір жас өскіннің тағдырына ерекше алаңдаушылық білдіруі – азаматтық парыз екенін атап өтеді. Өкінішке орай, Крупскаяның ұйымдық тәрбие жөніндегі салиқалы тағылымдары, кейінгі жылдары тәрбие теориясын зерттеуші ғалымдар тарапынан қатты сынға алынды. Оның айқын бір көрінісі – мектептегі пионер жұмысының коммунистік идеология құралына айналуы демекпіз.
Оқушылар ұйымы арқылы тәрбие жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық проблемалары жайында А.С.Макаренко және В.А.Сухомлинский көлемді еңбектер жазды. Оқушылар ұжымының даму кезеңдерін А.С.Макаренко өзінің көп жылғы педагогикалық тәжірибелеріне сүйене отырып, оған терең педагогикалық талдау жасайды.
Макаренко оқушылар ұйымының қалыптасуы – мектеп практикасында 3 этаптан (стадиядан) өтеді деп санаған. Бiрiншi этапқа мектеп өмiрiнде болып жатқан жаңалықтарға қызықпайтын, шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда белсендiлiк танытпайтын, белсендi көсемдері (лидерлерi) шамалы ұжымды жатқызса, 2 этапқа балалар ұжымының көпшiлiгi өз жауапкершiлiктерiн онша сезiнбейтiн, бiрақ араларында ұйым жұмысын қызықты iстердi ұйымдастыру арқылы жақсартуға тырысатын бiрен-саран санаулы ғана оқушылар кездесетiн ұжымды, ал 3 этапқа мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласатын, сынып жетекшiсi және басқа ұстаздардың тапсырмаларын орындауға ат салысатын белсендi ұжым мүшелерiн жатқызады.
1. Оқушылар ұйымы және оның қалыптасу кезеңдері.
2. Ұйымның жалпы іс-әрекеттері және әрекет барысында қалыптасқан ұжымдық дәстүрлер.
3. Ұжымдық дәстүр және тәрбие жұмыстарын жоспарлау мен ұйымдастыру.
4. Мектептегі педагогикалық қауым мен оқушылар ұйымдары арасындағы қарым-қатынас.
5. Ұжым іс-шараларының ұйымдастырылу тәртібі.
6. Ұжымдық әрекет пен қоғамдық тәртіп. Өзін-өзі басқару жүйесі
7. Ұйым және қоғамдық орта
8. Ұжым ішіндегі жеке тұлға тәрбиелеу мәселелері
9. Ұжым ішіндегі микротоптар және оның көсемдері (лидерлері).
10. Ұйымдық дәстүрлердің сақталуы мен салтанатты жалғасуы.
Аталмыш педагогикалық тұжырымдар бүгінгі таңдағы мектеп оқушылары арасындағы қарым-қатынастар қайшылықтары мен жетістіктерін ғылыми тұрғыда зерттеу барысында жиі кездесетін құбылыс екені анық. А.С.Макаренко балаларды ұйымдық тәрбие арқылы тәрбиелеудің маңыздылығын атап өткенімен, тәлім-тәрбие үрдісінде қатал тәртіпті сақтаудың қажеттігін талап етіп отырған. Оның ойынша, педагогикалық этикадан тым алшақ кетпеген, қатал тәртіп жүйесін тәрбие жұмысымен байланыстыру – ұжым мүшелерін бұрынғыдан бетер ұйымдасуларына ұйытқы болады деп санаған. Оның мұндай тұжырымға келуі автордың қиын оқушыларды тәрбиелейтін Ф.Э.Джерзинский атындағы арнайы коммуна мектебіндегі көп жылғы ұстаздық тәжірибесі арқау болды деп санаймыз. Бұл жөнінде ол: “… Мен әлі күнге дейін қалыптаспаған, бірақ түбі Кеңестер Одағында негізі қаланатын арнайы тәрбие тәртібінің ережесін жасауды қалаймын. Ол ережелер аталмыш шарттарға негізделуі керек деп санаймын:
1. Сыйластық пен талап қою;
2. Шынайы ниеттілік пен еркін әрекет;
3. Ғылыми қағидаларға сүйену (принципшілдік);
4. Қамқорлық және назар аударушылық, білім негіздері;
5. Жаттығулар;
6. Шынығу;
7. Еңбеккерлік;
8. Ұжымдық;
9. Отбасы және балалық шақ;
10. Бала қуанышы мен ойындары. Баланы жақсы көру мен жазалау шараларының шектеулігі;
11. Марапаттау мен сөгіс беру мөлшері..”,- атты ой-пікірлерінде бала тәрбиесінде педагогикалық талаптарға негізделген қаталдық пен тәртіп шараларын қолдануды ұсынғанын көреміз [311,46]
В.А.Сухомлинскийдiң ойынша тәжiрибелi педагог-тәрбиешiлердiң ұжымдық тәрбиенi ұйымдастырудағы басты мақсаттарының бiрi – шәкiрт санасының рухани-психикалық дүниесiне басты назар аудару керек деп санаған.
В.Сухомлинский негізінен өз еңбегін мектеп ұжымын (коллективін) қалыптастыру қажеттігінен бастайды. Ондағы айтпағы – мектептегі оқушылар мен педагог-ұстаздар ұйымының ынтымақтастығы екені анық. Ол тәрбие жұмыстарын балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру идеясын және А.С.Макаренконың балалар коллективінің (ұжымының) қалыптасу кезеңдері (сатысы) туралы педагогикалық тұжырымдарын тілге тиек етеді.
Мектеп ұжымын қалыптастыруда В.А.Сухомлинский: “… Мектеп коллективі – бұл азаматтық мектеп, коммунистік құрылысқа белсенді қатысушының сапа қасиеті осында қалыптасады, бейнелеп айтқанда, бұл балапанның қанаттанып, өздігінен ұшуға аттанатын ұясы..”-, деп, оқушылар мен ұстаздардың педагогикалық ынтымақтастығы мен бірлескен шығармашылық әрекеттері арқылы үлкен жетістіктерге қол жеткізуге болатынын атап өтеді.
Зерттеу барысында ұжымдық тәрбие мәселелеріне арналған педагогикалық еңбектердің ішінде В.А Сухомлинский мен А.С.Макаренконың идеялары мен ұстанымдары бір-біріне ұқсас екені байқалады. Макаренконың пайымдауынша, ұжымның дамуы мен қалыптасу тенденциясы бірнеше сатылық деңгей бойынша айқындалса, Сухомлинскийдің ойынша, ұжымдық тәлім-тәрбиенің түпкілікті мақсаты жан-жақты дамыған нағыз адамды тәрбиелеу қағидаларына негізделу керек деп қорытқан тағылымдары бір-бірін толықтырып тұр.
Ал, Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский көзқарастары бір-бірімен ұқсастығы және А. Макаренко мен В. Сухомлинский идеяларынан өзіндік ерекшеліктерімен айқындалады. Н.Крупская коммунистік тәрбие негіздерін практика жүзінде ұластырудың тиімді педагогикалық жолы – оқушылар ұжымдарындағы шығармашылық қарым-қатынас әрекеттерін ұтымды педагогикалық әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып үйлестіру жолын ұсынды. Аталмыш ұсыныстың оқу-тәрбие үрдісіндегі көрінісі – пионер мен комсомол жұмыстары болды.
Көрнекті ғалым П.Блонскийдің пайымдауынша, балалар ұйымының табиғатын терең тану үшін, ұжымның әр мүшесінің мінез-құлық ерекшеліктеріне мән беру керек деп санаған. Ол 1928 жылы жарыққа шыққан “Педагогикалық энциклопедия” басылымының белсенді ғылыми авторларының бірі бола жүріп, аталмыш жинақтың “Балалар ұжымындағы өзін-өзі басқару жұмыстары” атты бөлімде ұжымдық тәлім-тәрбие мәселелерін педология ғылымдары негізінде қарастыру туралы пікір білдірді. Оның: “… біз педагогика ғылымындағы ағымдардың бірі – мектептегі оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесіне тіреліп тұрғанын көреміз. Оқушылардың мұндай тәжірибелерін қоғамдық пайдалы істермен қатар, сынып ұжымының жұмысын жақсартуға арналғаны дұрыс болар еді. Мұндай талап — әр оқушының өзіне жүктелген жұмыстарына үлкен жауапкершілікпен қарауына мүмкіндік туғызады. Осы орайда, жауапты міндеттерді бірнеше оқушыға жүктей отырып тапсыру – оқушылардың ұжымдық бірлікке деген көзқарастарының қалыптасуына түрткі болмақ..”,- деген пікірі мектептегі оқушылар ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын ұйымдастыру барысында ұжым мүшелерінің мұғалімнің берген тапсырмасы немесе өздері жоспарлаған іс-шараларды жүзеге асыруда жауапкершілік сезімдерінің қалыптасуы мәселесін қозғайды [264,71].
Әдетте, ұйымдық топтың ішіндегі ерекше көзге түскен оқушылардың тез байқалатыны белгілі болса, онда микротоптар “жетекшілерінің” бір-бірімен қарым-қатынасы жалпы ұжымның іс-әрекет көрсеткіштерін анықтайды. Бұл құбылысты П.Блонский “ұйым көсемдерінің” (вожактардың) қарым-қатынастары деп атады. Байқап отырғанымыздай, П.Блонский ұжымдық топтасуды тек оқушылардың қоғамдық пікірлері негізінде қалыптасқан әлеуметтік құбылыс қана емес, сонымен бірге ол құбылыстар ғылыми талдаулар мен сараптамаларды қажет ететін күрделі мәселе ретінде қарастыруды ұсынады. Оның басты зерттеу объектісі — ұжым өміріндегі жеке тұлғаның мінез-құлық әрекетін бақылау қажет деп санайды.
Бұл жерде біздер “ұжым” және “ұйым”, “оқушы” және “бала” деген зерттеу объектіміздегі ерекше назар аударатын мәселелер жөнінде түсініктеме беруді жөн деп санаймыз. Біздің ойымызша “ұжымның” да, “ұйымның” да негізгі мақсаты бір, бірақ “ұйым” белгілі бір мақсатты көздей ұйымдасқан оқушылардың күрделі тобы болса, ал “ұжым” сол топтың ішіндегі ой-пікір, көзқарас бірлігінен туған жеке-жеке топтар. Ұжымның ұйымдық топтасуға ұласуы – балалардың бірыңғай қарым-қатынастары мен шығармашылық әрекеттерінің жиынтығы десек, ұйымдық құрылымды – ұжым жетістіктері мен мәртебесін анағұрлым жоғарғы деңгейге көтеруге бағытталған әлеуметтік құбылыс демекпіз.
Айталық, белгілі ұжымның озық дәстүрлерін, немесе шығармашылық жетістіктері мен бастамаларын жинақтау, тарату, насихаттау үшін және ол жетістіктердің қоғам қажеттілігіне айналуы үшін бір емес, бірнеше ұжымдық топтарды біріктірген ұйымдық бірлестіктің әрекеті мен талабы анағұрлым тиімдірек болады деп санаймыз. Оның тиімділігінің тағы бір ерекшелігі – ұжым мен ұйымның педагогикалық тұтастығында. Олардың тұтастығы — оқушылар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге, мектеп пен қоғамға пайдасы тиетін ауқымды тәлім-тәрбиелік іс-шараларды өзара ынтымақтаса отырып жүргізуге, оқушылар ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын оңтайлы үйлестіруге және мектептегі педагогикалық қауымдастықпен бірлесе отырып мазмұнды-мақсатты жұмыстар жүргізуге зор мүмкіндік тудыртатыны сөзсіз. Әр ұжымда қалыптасқан дәстүрлердің уақыт өткен сайын молайып, кейін ол дәстүрлердің бірнеше ұжымтоптардың қажеттілігіне айналуы – мақсаты мен ой-арманы бір ұжымдардың бір ұйымға бірігуіне себепші болды. Демек, ұжым әрекеттерінің айырықша белсенділік танытуы – олардың ұйымдық құрылымының қалыптасуына негіз болмақ.
Оқушылар ұжымы туралы ерте уақыттардағы деректерді біз Педагогикалық энциклопедиядан (Мәскеу, 1928) кездестірдік. Ондағы: “… Балалар ұжымындағы өзін-өзі басқару тәжірибелері Қайта өрлеу (Европа Ренессансы) дәуірінде өмір сүрген ағартушы Витторино де Фельтре өз мектебінде ұйымдастырған “Қуаныш мектебі” атты білім ордасындағы шығармашылық бастамадан басталады. Аталмыш дәуірдегі оқымысты Лютердің замандасы Тротцендорф өз шәкірттеріне Рим мемлекеті үлгісінде сынып ұжымында оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға кеңес береді. Бұл идея Плант (ХҮІІ ғ) атты ағартушының өзі ұстаздық ететін семинариялық білім ордасында дәріс беру негізінде қолдау табады. Аталмыш бастаманы ағартушылар — Стефани және Фелленберг те өз тәжірибелерінде қолданады.
Ол жылдары қоғамда оқушылардың өзін-өзі басқару туралы пікірлер қалыптаспаған да еді. Бірақ Ұлыбританиядағы кейбір оқу орындарындағы талантты және дарынды оқушыларға шығармашылық еркіндіктерінің дамуына мүмкіндік туғызуға бағытталған тәлім-тәрбиелік бастамалар – оқушылар ұйымында өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасуына оң әсерін тигізді. 1866 жылы Ресейде, белгілі педагог Резенер әрбір мектепте артельдік үлгі ретінде оқушылардың өзін-өзі басқару органдарын құру жөнінде ғылыми мақала жазады. Онда бұл іске мұғалім-педагогтардың да қатыстырылуы айтылған болатын. Осы бастамаларға ұқсас Мәскеу қайырымдылық пансионатында бірқатар тәжірибелер жинақталды. Оған сөзсіз Ұлыбританиядағы педагогикалық бастамалар ықпал етті. Оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің негізін салушы американдық педагог Э.Джилль болды. Бұл жөнінде ол өзінің “Мектеп республикасы – Republic of shcool” (1897) атты еңбегінде баян етеді. Оның идеясы бүкіл Солтүстік Америка құрлығын шарпып, Ресейге дейін тарады.…”,- делінген[21,516].Американдық ғалым-педагог Э.Джилльдің “Мектеп республикасы — Republic of shcool” атты оқушылар ұжымында тұңғыш қалыптасқан өзін-өзі басқару жүйесінің пайда болуы — әлеуметтік құбылыс екені рас. Аталмыш құбылыстың қоғамдық қажеттілікті қалыптастырмағандықтан, оның педагогикалық бастама ретінде жер-жерге таралуы мүмкін болмас еді. Мұндай тәжірибелердің білім мекемелерінен қолдау табуы – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының түрлі әдіс-тәсілдер арқылы жүргізілуіне ерекше жағдай туғызды. Солардың бірі Ұлыбританияда пайда болған “скауттар” атты балалар мен жасөспірімдердің бірлестіктері болып табылады. Бұл жерден балалар (оқушылар) ұйымының қоғамдық сипат алғанын көреміз [2-сурет].
1907 жылы Британия Корольдiгiнiң қолдауымен, Лондон қаласында тұңғыш скауттар ұйымының Құрылтайы өтедi. Құрылтайға қатысқан Англияның түпкiр-түпкiрлерiнен келген балалар үйде емес, өздерi арнайы әкелiп тiккен шатыр-лагерлерде қоныстанды. 1907 жылдың аяғына таман скаут ұйымына мүше болып кiрген оқушы балалардың саны 60 мыңға жеттi.
1909 жылы Скауттар ұйымы бойскаут (ер балалар) және герлскаут (қыз балалар) ұйымдары болып екiге бөлiнедi. 1910 жылы Скауттар ұйымы ресми түрде мемлекеттiк тiркеуден өтiп, Ұлыбритания Корольдiгi Хартиясы шешiмiмен, заңды тұрғыда айырықша мәртебесі бар ұйым ретiнде танылады.
Скауттар ұйымы оқушы балалардың әр түрлi шығармашылық және әскери-жауынгерлiк тапсырмалар мен ұжым мақсатына қатысты басқа iс-шаралар атқару барысында – жеткіншектердің ұйымшыл, белсендi, көпшіл және жауапкершіл тұлға болып өсулеріне мүмкiндiк туғызды. Скауттар ұйымының көп жағдайда әскери тәртiпке бойұсынуы, яғни өздерi қабылдаған Ереженiң талаптарын әр мүшенiң қатаң сақтауына, сонымен қатар көмек қажет еткен жандарға кез келген уақытта қол ұшын беруге, өтiрiк айтпауға және сабақты үздiк оқуға дағдыландыру сезiмдерiн қалыптастырды.
Ереже баптарында христиан дiнiнiң рәсiмдерi мен уағыздарын қастерлеуге арналған өсиеттер бар. Скаут ұйымдарының тәрбие жұмыстарын жүргiзу тәсiлдерi — мемлекет белгiлеген талаптар мен бiлiм беру жүйесiне қайшы келмейтiн өзара ынтымақтасық негiзде өрбiдi. Балалар мен ересек адамдардың бiрлесе отырып атқарған iс-шаралары негiзiнде қол жеткiзiлген жетiстiктер мен озық педагогикалық тәжiрибелер мемлекет тарапынан ескерiлiп, қажет жағдайда марапатталып отырды, қаржылай көмек те көрсетiлдi.
Скауттар ұйымының Ережесi бойынша, оларға 8 бен 18 жас аралығындағы балалар мен жасөспiрiмдер мүше бола алды. Ережеге қосымша салтанатты Ант беру, моральдiк-этикалық заң, әскери тәртiп, ұжымтоп ұраны, әнұран, дiни-христиандық қағидалар және басқа мемлекет пен басқару органдары белгiлеген құжаттарды, әдiстемелiк оқулықтарды иелендi. Әсiресе, соғыс шежiресi мен ата-баба тарихын оқып-тану, өлкетану (туризм), денешынықтыру, елтану, әдептану сияқты оқу-тәрбие жұмыстарына көп көңiл бөлiндi. Мемлекет қайраткерлерi, дiнбасылар және патша ханшайымдары мен оның жақын туыстары ұйымның құрметтi мүшелері болып сайланды.Мемлекет тарапынан жасалған үлкен қамқорлықтың нәтижесiнде скауттар ұйымындағы тәрбие жұмыстары жандана түсті. 1921 жылы Дүниежүзiлiк скауттар ұйымы құрылды. Оған 63 мемлекеттiң (Патшалы Ресей, Америка, Германия, Италия, Франция, Швеция, Индия т.б) өкiлдерi мүше болды.Скауттар ұйымындағы оқушы балалардың қарым-қатынастары мен шығармашылық әрекеттері жөніндегі ғылыми еңбектерді біз зерттеу жұмыстарының арасынан кездестіре алмадық. Оның айқын бір себебі — Кеңес үкіметі кезіндегі коммунистік идеологияның тәрбие жұмысының негізгі құралына айналуына байланысты, Скаут ұйымдарының тәлім-тәрбиелік жұмыстарын ғылыми тұрғыда зерттеу мен насихаттауға тыйым салғаны негіз болды деп санаймыз.
Оған Н.К.Крупскаяның “РКСМ және бойскаутизм” (1922) атты еңбегі дәлел бола алады. Онда автор жаңа социалистік қоғамды орнатуда мемлекет тарапынан жастар мәселесіне ерекше назар аудару керектігін алға тартады. Жастарды және олардың орнын басатын кішкентай мұрагерлерді коммунизм рухында тәрбиелеу – қоғамның ең басты міндеті болуға тиіс. Ал, көздеген мақсатқа жетуге үлкен кедергі келтіретін шет елдің капиталистік бағыттағы буржуазиялық идеологияны көксеген скаут ұйымдары, оның ішінде Ресей территориясында әрекет етіп жатқан “Русский скаут” ұйымдарының жастар мен жеткіншектер арасында жүргізген тәрбие жұмыстарын әшкерлеп, олардың қанаттарының кеңінен жайылуына мүмкіндік бермеу керек екендігін атап өтеді. Крупскаяның ойынша, скауттар ұйымдарының оқушы балалар ұжымдары арасында жүргізіп келген тәрбие жұмыстары – мемлекет саясатына қайшы келетінін байқар болсақ, онда Кеңес үкіметі тұсындағы тәрбие жұмыстарының саяси құралдың рөлін атқарғаны жөніндегі күмәніміз рас болып шығады.
Ресейдегi скаут ұйымдарының тарихы жөнiнде Үлкен Кеңес энциклопедиясында мағлұматтар келтірген Фурин С.А, Соколова Э.С, Лебединский В.В және басқалар, 1917 жылы Ресейдегi скаут ұйымдары мүшелерiнiң саны 50 мыңға жеткенi және олардың коммунистік идеология бағытындағы пионер мен комсомол ұйымдарының құрылуына үлкен қарсылық көрсеткендерi жайында баяндайды.
Ресейдегi Николай II Императордың қолдауына ие болған “Русский скаут” қоғамы, кейін Патша үкiметiн құлатып, мемлекет билiгiн қолына алған Кеңес үкiметiнiң тiкелей араласуымен құрылған пионер және комсомол ұйымдарының жалпы ұйымдық құрылымының (структурасының) негiзiн қалады. Ресейде қанатын кең жая бастаған скаут ұйымдарының қызметтерiн тоқтату мен тарату жөнiнде комсомол съездерi мен пионерлер слеттерінде саяси маңызы бар мәселелер талқыланғаны белгілі.
Р.Бадэн-Поуэлль негізін қалаған скауттар ұйымы американдық Джиллдің “Мектеп республикасы” атты идеясы сияқты дүние жүзіне тарады. Скауттардың ұжымдық бірлестігі — өз еріктерімен біріккен балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік құқықтарының қорғалуына және әр мүшенің шығармашылық-белсенділік мүмкіндіктерінің ашылуына жағдай туғызды. Өз бойындағы кейбір қасиеттердің (өнерге икемдігі, сурет салу, спорттық жетістіктер, ұйымдастырушылық қабілеттер т.т) ашылуы — әр оқушының ұжымдық топтасуға деген ынтымақтастық сезімінің қалыптасуына ұйытқы болды. Ұйымның құрылуына Ұлыбритания мемлекетінің әскери жорықтар шерулері мен қаһармандық дәстүрлері әсер етті. Англияның империалистік жолға түсіп, көптеген шет мемлекеттерді өзінің отар еліне айналдыру саясаты – мемлекеттің тұрақты Қарулы күштерін құруға итермеледі. Әсіресе, Британ әскерлерінің Тынық мұхит жағалауына жасаған отаршылдық соғыс жорықтарындағы ірі жеңістері, өз еліндегі жас өскіндердің патриоттық рухтарын оятып, мақтаныш сезімдерін қалыптастырды. Жас бүлдіршіндер үлкендердің көмегімен аға ұрпақтың қаһармандық дәстүрлері жөнінде маңызды мағлұматтар алып, болашақта өз елінің айбынды жауынгерлері болып өсуді армандады. Сондықтан Ұлыбритания Қарулы күштерінің полковнигі Р.Бадэн Поуэлль бастамасын балалар мен жасөспірімдер ұжымдары қызу қолдады. Скауттар бірлестігінде балалар ұжымына жан-жақты тәрбие беру жұмыстары кей жағдайларда қатал әскери тәртіпке негізделді. Ұйымның жалпы құрылу жүйесі әскери жарғыларда көрсетілген талаптар (сап түзеу, әскери әндер орындау, әскери ойындар ұйымдастыру, әскери шатырларда өмір сүру т.б) бойынша жүзеге асырылды. Әскери ойындардың балалардың жүріс-тұрысы мен қозғалысына ыңғайлы болғаны олардың бір жағынан қызығушылықтарын білдірсе, бір екіншіден күнделікті тұрмыстың негізгі үрдісі әскери тәртіпке бағынуға бағытталғаны – балалар мен жасөспірімдерге қажетті жағдайда еркіндік берілмегенін аңғарамыз.
Жоғарыда педагогикалық энциклопедиялық сөздікте атап өткендей, көптеген мемлекеттерде, әсіресе социалистік даму бағытын ұстанған мемлекеттерде (Болгария, Куба, Германия, Венгрия, Вьетнам т.б.) балалар мен оқушылардың ұжымдық топтасуларының аса белсенді көріністері – пионер ұйымының құрылуына негіз болды.
Пионер ұйымының тарихы жөнiнде энциклопедиялық сөздікке материалдар жинаған Соколова Э.С, Таборко В.А, Симонова Л.С, Мальковская Т.Н, Иванова Н.П, Куценко С.А мағлұматтарына зер салсақ, 1970 жылдары пионер ұйымына мүше болып кiрген оқушылар саны 23 миллионға жетiп, мектептерде 118 мыңға жуық пионер ұйымордалары (дружиналары) құрылған. Пионер ұйымының скауттар Ережелерiне негiзделген “Пионерлер мен оқушылардың Заңы” атты құжаты қабылданды. 1924 жылы 4 тамызда РКП/б/ “Пионерлер қозғалысы туралы”, 1932 жылы 21 сәуiрде “Пионер ұйымындағы тәрбие жұмысы” атты қабылдаған Үкiмет Қаулысының пионер ұйымының қоғамдық бірлестік ретіндегі мәртебесінің көтерілуіне үлкен әсерiн тигiздi. [Сурет 2]
1945 жылдары “тимуршылар” атты мектеп оқушыларының қайырымдылық қозғалысы бүкiл одақты шарпыды. Қозғалыс оқушы балалардың ұйымдық түрде қоғамға пайдалы ортақ iске жұмыла кiрiсулерiне, жауапты iстердi бiрлесе отырып атқарудың тиiмдi екендiгiн танытуда тәрбиелiк маңызы зор болды. Соғыс зардаптарын шегiп отырған, қайғырған халық пен қарт адамдарға оқушылардың қайырымдылық жасаған игi әрекеттерi пионер ұйымының беделiн арттырды. Мемлекет пионер ұйымы және оның мүшелерiнiң қажырлы еңбектерiн ескерiп, мемлекеттік құрмет белгілерімен марапаттады.
Әсiресе, пионер көсемдері мен белсенділерiн дайындау барысында бүкiлодақтық “Артек” пионерлер лагерiнiң маңызы өте зор болды.Кеңес үкiметi тұсында пионер ұйымындағы тәрбие мәселелерi жан-жақты зерттелдi. Зерттеушi педагог ғалымдар Вульфов Б.З, Хозе С.Е, Ященко М.М, Иванова Л.М, Иванова Л.П, Ходоровская З.А, Черный Г.П, Сокрута О.И, Ширвиндт Б.Е. Петрусевич А.А, Падалко Т.В, Самойлова Т.Я, Розенберг А.Я, Суховейко Г.С т.б пионер ұйымындағы өзiн-өзi басқару, сыныптан тыс жұмыстарда тәрбие iсiн ұйымдастыру жөнiнде диссерациялық ғылыми еңбектер жазды [4-cурет].
Бұл орайда профессор В.В.Лебединскийдiң “Теория и методика пионерской и комсомольской работы в школе” (1976), Н.И.Болдыревтың “Методика воспитательной работы в школе” (1981) еңбектерінің Кеңес үкіметі оқу ағарту Министрлiгiнiң нұсқауымен жоғарғы оқу орындарындағы студенттер үшiн жазған оқулығы — сол кездердегi көлемдi ғылыми еңбектердiң бiрiне саналды.
Пионер ұйымы халықаралық қоғамдық бірлестік ретінде танылды. Халықаралық балалар мен жасөспiрiмдер ұйымының комитетi (СИМЕА) пионер ұйымының жетiстiктерiн бағалап отырды. Оның басты себептерiнiң бiрi – СИМЕА комитетiне мүше 80 елдiң iшiндегi экономикалық жағынан артта қалған мемлекеттердегi балалар ұйымына (Монғолия, Эфиопия, Чад, Сальвадор, Вьетнам т.б) бүкілодақтық пионер ұйымы тарапынан көмек көрсетiлгенi және басқа да қайырымдылық шаралардың жасалғаны ұйымның халықаралық мәртебесін көтерді.
Скауттар ұйымдарының басқару мен құрылымдық жүйесіне негізделген пионер ұйымынан басқа, әлемдегі көптеген мемлекеттерде балалар мен оқушылар ұйымдары құрылды. Олар скауттардың дәстүрлерін толық сақтамаса да, ұжымдық құрылу барысында өз елінің ұлттық ерекшеліктері мен мемлекеттік рәміздеріне негізделе отырып жұмыс атқарды. 1922 жылы негізі қаланған Бүкілодақтық пионер ұйымының жарғысына және оның кейбір саяси-идеологиялық ықпалдарына негізделген социалистік бағыттағы елдерде және басқа мемлекеттерде балалар мен пионер ұйымдары құрылды.
Олар Монғолияда “Монғол пионер ұйымы” (1925), Герман Демократиялық Республикасында “Э.Тельман атындағы пионер ұйымы” (1948), Вьетнам Демократиялық Республикасында “Хо Ши Мин атындағы белсенді пионерлер ұжымдары” (1941), Болгарияда “Димитров атындағы пионер ұйымы” (1944), Корей Халық Республикасында “Корей пионерлерінің одағы” (1946), Венгрияда “Венгр пионерлерінің одағы” (1946), Кубада “Пионерлер одағы” (1961), Польшада “Поляк харцерлерінің одағы” (1956), Румынияда “Румын пионерлерінің одағы” (1949), Қытайда “Сунь Ят Сен атындағы пионер ұйымы” (1949), Гана Республикасында “Жас пионерлер” (1960) Индияда “Индия пионерлерінің ұйымы” (1962), Гвиней Республикасында “Гвинея пионерлерінің ұйымы” (1959), Аргентинада “Доминго Фаустино Сармьенто атындағы пионерлер одағы” (1953) және басқа мемлекеттерде құрылды. Аталған мемлекеттердегі пионер ұйымдарына Кеңес үкіметі тарапынан жан-жақты қолдау мен көмек жасалды.
Бүкілодақтық пионер ұйымының жалпы басқару жүйесі мен ұйымдық құрылымдарының тәжірибелерін өз практикаларында пайдаланған, бірақ Кеңестік пионер ұйымының коммунистік идеологияға негізделген саяси бағыттарын мойындамаған балалар мен пионер ұйымдары Жер шарының европалық бөлігіндегі капиталистік мемлекеттерде құрылды. Оларға Ұлыбританияда “Орман халқы” (1925), Францияда “Қаһарман балалар одағы” (1945), Италияда “Пионерлер ассоциациясы” (1945), Бельгияда “Пионерлер одағы” (1945), Норвегияда “Жас пионерлер одағы” (1945), Грецияда “Жас қырандар” (1943), Жапонияда “Жапон балаларының әуендері” (1948) және басқа балалар мен пионерлер ұйымдарын жатқызуға болады. Аталмыш ұйымдардың жұмыс жүйесі – бүкілодақтық пионер ұйымының ережелері негізінде жүргізілді.
Пионер деген ардақты атақты (пионер – француз тілінде “Pioneer” бастаушы деген ұғымды білдіреді) әрдайым мақтан тұтып, әр ұрпақтың өз шығармашылық ісімен, белсенділігімен және сабақты үздік оқуымен ұйым мәртебесінің артуына үлес қосуға деген педагогикалық талаптармен ерекшеленді.
Пионер ұйымының ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттелуi — Кеңес Одағы (СССР) педагогика ғылымдары Академиясының жанынан “пионер жұмысының теориялық негiздерi” кафедрасының ашылуымен тығыз байланысты. Кафедра жоғарғы комсомол мектебi және халықаралық “Артек” пионер лагерiндегi оқу-тәрбие жұмысы мен ғылыми-зерттеу лабораториясы арқылы пионер жұмысының тәлiм-тәрбиелiк рөлi, оны мектептегi оқушылар ұйымы арқылы жүргiзу мен басқару және мектептен тыс мекемелерде тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдiс-тәсiлдерi, сондай-ақ, халықаралық балалар мен жасөспiрiмдер қозғалысы жайындағы теориялық мәселелердi зерттеп, саралап ауқымды жұмыстар жүргiздi. Кафедраның ауқымды жұмыстарының бiрi — 1930 және 1963 жылдары оқу-тәрбие үрдiстерiнде пионер жұмыстарын ұйымдастырудың педагогикалық проблемаларына арналған Бүкiлодақтық ғылыми-практикалық конференция өткiзгенi болып табылады. Пионер жұмыстарын мектептегi тәрбие жұмыстарында жүзеге асыратын мамандар дайындау iсi алға қойылды. Мамандарды дайындау (вожатыйларды) скаутмастерлердi скаут ұйымдары дайындағандай жүйе негiзiнде оқытуға – мемлекет тарапынан қолдау көрсетілді. Кеңес Одағындағы көптеген жоғарғы және арнаулы орта оқу орындарында пионер қызметкерлерiн (қосымша мамандық ретiнде) дайындау iсi қолға алынды. Елімізде 80 мыңға жуық арнайы кәсiби мамандығы бар пионервожатыйлар жұмыс iстедi. Пионервожатыйлар – скаут ұйымдарындағы скаутмастерлер сияқты арнайы дайындық курстарынан өтіп, мектепте оқушылар ұйымы арасында жоспарлы тұрғыда өзінің педагогикалық жұмыстарын жүргізді.
5-сурет. Республикалық «Жұлдыз-1989» оқушылар лидерлерінің жиынындағы «Атамекен» идеясын қолдаушы оқушылар тобы, Алматы, 19 қыркүйек, 1989 жыл
Бiздiң зерттеп отырған мәселемiзге байланысты Қазақстандағы ғылыми деректер мен энциклопедиялық анықтамалар жөнiнде мағлұмат алу барысында назарымызды Қазақ совет энциклопедиясы, (9-том, А:1976,229 бет) және Ұлттық энциклопедия, (2-том, А:1999, 101 бет), атты ресми ғылыми басылымдарға көңіл аударғанда байқағанымыз — Қазақ совет энциклопедиясында (ҚСЭ) “Пионер” деген атауға анықтама беру (9-том,229 бет) Большая советская энциклопедия (БСЭ), )М:1971, с. 462, т 5) кiтабындағы деректердi қысқаша қазақ тiлiне аударумен ғана шектелген. Ал, Ұлттық энциклопедиядағы “Балалар ұйымдары” атауына берілген анықтама БСЭ (Большая Советская энциклопедия.,- т 23, М: Сов.энциклопедия, 1976, с. 498) деректердi қазақшалаумен ғана шектелген. Ал, Қазақстандағы балалар ұйымы туралы: “...Қазақстанның 1991 жылдан кейiн құрылған балалар ұйымы ҚР заңына сәйкес әрекет ететiн, ерiктi қоғамдық бiрлестiктер болып табылады. Олар халықаралық демократиялық жастар федерациясы өткiзетiн халықаралық семинарлар мен кеңестерге қатысып отырады...”,- деген, мардымсыз мағлұматтармен ғана шектеліп, Ұлттық энциклопедияның мәртебесіне сай толық мәліметтер жазылмағаны байқалады. [82,101].
Осы энциклопедияның (5-том, 347 бет.) “Қазақстан лениншiл коммунистiк жастар Одағы (ҚЛКЖО)” деген бөлiмiнде Қазақстан пионер ұйымының тарихына қатысты деректер келтiрiлмейдi. Біздің ойымызша Қазақстандағы балалар мен жасөспірімдердің ұйымдарының дамуы мен қалыптасу тарихы, мектеп және мектептен тыс мекемелер жанынан құрылған оқушы балалар ұжымдарындағы тәрбие мәселелері, оқу-тәрбие практикасындағы оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесі мен оқушылар ұйымына педагогикалық басшылық жасау, сондай-ақ халық педагогикасының мұралары негізінде оқушылар ұжымында ұлттық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру жөніндегі мәліметтер Ұлттық энциклопедияда толық сипатталғаны жөн болар еді.
Кеңес үкіметінде жаңадан қалыптасқан оқушылар ұйымын құру – мемлекеттің ішкі саясатының алғышарттары негізінде жүргізілді. Ол жұмыстарды ұйымдастыру мемлекеттік деңгейде қарастырылып, ұйымның болашақтағы бағыт-бағдарлары анықталды. Мұндай мемлекет тарапынан жасалған ауқымды идеологиялық іс-шаралар өзінің нәтижесін берді. Оқушылар ұйымының негізгі топтарының бірі болып мектептегі тәрбие жұмысына байланысты әдістемелері жасалды, алға қойған мақсатты жүзеге асыру үшін арнайы тәрбиеші-педагог мамандар дайындалды.
Пионер ұйымының жұмысы – Кеңес үкіметінің мемлекеттік билікті қолына алған Коммунистік партияның саяси бағдарламасы ретінде танылуы, ұйымның мәртебесін көтеріп, оның жергілікті жерлердегі мектеп пен мектептен тыс мекемелердегі тәрбие жұмыстарында жетекші қағида ретінде қабылдануын қамтамасыз етті. Бұл үрдіс мектептегі тәрбие жұмысының бірыңғай жүйеге негізделген педагогикалық шарттарын қалыптастырды. Бірыңғай тәртіп – тәрбие жұмысының халықтық-демократиялық қағидаларымен санаспай, жоғарғы жақтан алдын-ала жоспарланған, жаттанды жұмыс жоспары бойынша жүргізілуді талап етті.
Кейін тарихи оқиғалар қайта зерделеніп, тарихи шындық қайта қалпына келгенде, ғалымдар мен саясаттанушылардың еңбектері арқылы, оқушылардың саяси өмір мен өткен тарих беттерінің қаншалықты ақиқатқа жақын екенін сезінулері олардың еркін көзқарастарын өзгерте бастады. Өз ретінде олар аталмыш тапсырмаларды орындау барысында тәрбие сағатының құрғақ, жаттанды және жыл сайын сынып жетекшісі мен педагогикалық қауымдастық тарапынан талап етіп отыратынына көз жеткізді. Мұндай талап – оқушының шығармашылық-интеллектуалдық еркіндігінің дамуына қайшы келді.
Пионер ұйымының құрылуына тек қана скауттар ұйымының жинақтаған тәжірибелері әсер етіп қана қойған жоқ, сонымен бірге Қайта өрлеу заманындағы Витторино де Фельтренің “Қуаныш мектебіндегі” және Джиллдің “Мектеп республикасы” атты оқушылардың ұжымдық өзін-өзі басқару үлгілері және жоғарыда аталған басқа педагогикалық тәжірибелер әдістемелік материал ретінде қолданылды деуімізге болады.
Мысал ретінде скаут ұйымдары мен пионер ұйымдарының құрылымдық жүйесін салыстырмалы түрде қарастыруымызға болады. Екі ұйымның басты мақсаттары – оқушылар ұжымының топтасуы негізінде өзін-өзі басқару жүйесін жүзеге асыру. Оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесінің нақты өміршеңдік сипатқа көшуі – балалар мен жасөспірімдердің қарым-қатынастары жалпыға ортақ Ережеге негізделуі болып табылады. Оның ең жоғарғы көрсеткіші – оқушылар ұйымы өздері қабылдаған Ережелер талаптарын бұлжытпай орындауы болып табылады. Оқушылар Ережесі скауттарда Хартия деп аталса, пионер ұйымында “Жас пионерлер Ережелері” деп аталады.
Әдетте, Ережелердің барлық мүшелер үшін заңдық мәртебеге айналуы, оны ұйымның ең жоғарғы органы – Құрылтай жиынында, әр ұжымның өкілеттігін білдіретін делегаттардың қатысуымен өткен салтанатты мәжілісте көпшілік дауыспен қабылданатыны белгілі. Оқушылар мәжілісі – скауттарда — Конгресс, пионер ұйымында – Слет деп аталады. Конгресс, немесе Слет қабылдаған шешімдер – оқушылар ұйымының азаматтық мәртебесін арттырып, мектептегі және басқа орындарда құрылған бастауыш ұжымтоптар жұмысының жандануына ұйытқы болды. Оны оқушылардың заңы немесе кодексі деуімізге де болады. Оқушылар заңы — мектептегі оқушы балалар ұйымдарының қарым-қатынастарын реттеп отыруға көп жеңілдік жасады. Айталық, тәртіп бұзған ұйым мүшесінің әрекетін сынып жетекшісі және сыныптағы оқушылар ұйымының басқару органдары өз жиындарында талқылап, оған шара қолдануы – ұжымтоп мүшелері арасында тәртіпсіздік әрекеттерінің кемуіне ықпал етті.
Тағы бір ұқсастық – ұйым құрылымының негізі — оқушылардың бастауыш үжымтоптарын құру болып табылады. Бастауыш ұйымның да және басқа ұжымдық топтасулардың ерекшеліктері – тәрбие жұмыстарының балалардың өзін-өзі басқару жүйесі негізінде жүргізілуі болып табылады. Бұл жерде пионер мен скауттар ұйымдарындағы балалар ұйымдарының өзін-өзі басқару жүйесінде жоғарыда аталып өткен В. де Фельтре, Л.Тротцендорф және Джилль идеяларын басшылыққа алғаны байқалып тұр.
Пионер мен скаут ұйымдары қалыптасу барысында жергілікті жердің салт-дәстүрлік ерекшеліктері мен мемлекеттің аталмыш ұйымдық топтардың іс-әрекеттеріне деген көзқарастарына байланысты өздерінің шығармашылық әрекеттерінің әр түрлілігімен ерекшеленді. Айталық, скауттар ұйымдарының басты мақсаты әр мүшенің болашақ ел қорғайтын жауынгер болып өсуіне дайындалу, ол үшін әскери тәртіпке бағыну, оның ережелерін қатаң сақтау, жазғы демалыс кезінде әскери-далалық жағдайға негізделген арнайы шатырларда қоныстану; сондай-ақ, үлкен мен кішіге ілтипат көрсету және діни-христиандық уағыздарды тәрбие жұмыстарында пайдалану болды. Мұндай қатал әскери-педагогикалық тәртіпке негізделген тәрбие жұмысы оқушылардың шығармашылық, интеллектуалдық, техникалық және басқа танымдық мүмкіндіктерінің ашылуына үлкен кедергілер келтіретінін біз атап өттік.
Пионер жұмысының белгілі бір орталықтан, көп жағдайда балалар мен тәрбиеші-педагогтардың ой-пікірлерімен санаспайтын, сондай-ақ халықтық-демократиялық тәлім-тәрбие қағидаларынан алшақ, негізінен, мемлекеттің ішкі саясатының қағидаларына оңтайластырылған, алдын-ала жоспарланған қатаң авторитарлы-педагогикалық талаптарға негізделгені – ұйым мүшелерінің танымдық мүмкіндіктерінің толығынан ашылуына жағдай туғызбағаны айқын. Міне осындай жетіспеушіліктердің бір көрінісі – ұйымдық (қоғамдық) тәрбие үрдісіне халықтық педагогикалық дәстүрлерді пайдаланудың мүмкіндігі зор болар еді деп санаймыз.
ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында оқушылар ұйымы үлкен қоғамдық-идеологиялық күш ретiнде таныла бастаған кезеңдерi болды. Осы кезеңге дейiн медресе, лицей, гимназия шәкiрттерiне өз ерiктерiмен және қызығушылықтарына қарай ұйымдық топтар құруларына шектеу қойылған жоқ.
Ондай көрiнiстер бiлiм шаңырақтарында дәрiс алып жатқан шәкiрттер арасында әрдайым өзiндiк сипат алғанын жоққа шығаруға болмайды. Ал, ол ұйымдық топтардың қоғамдық қозғалыс ретiнде өзiнiң ерекше мәртебесiн (статусын) иелене алмағандығында немесе өзiн көрсете-таныта алмағандығында деймiз.
Балалардың өздері білім және тәрбие алып жатқан мекемелерінде ерікті және ұйымдасқан түрде, белгілі бір тәртіпке бағынуға ниеттенген топқа бірігуі – олардың жеке заңдары мен дәстүрлерінің қалыптасуына ұйытқы болды. Педагогтардың және тәрбиеші-тәлімгерлердің аталмыш құбылысқа шектен тыс араласпай, сырттай бақылау жүргізіп, ара-тұра педагогикалық қайшылықтар пайда болған жағдайда ақыл-кеңес және әдістемелік бағыт беріп отырғаны – аталған мәселелер жөнінде объективті пікір қалыптастыруымызға мүмкіндік туғызады.
Ұйымның қалыптасу кезеңдері өзінің мәресіне жеткен уақытта, оқушылар қарым-қатынастарын реттеп отыратын өзін-өзі басқару құрылымы пайда болмақ. Өзін-өзі басқару – ұжымтоп белсенділерінен және олардың ұсыныстары негізінде ұйымның жоғарғы органы – салтанатты жиында балалар өздері таңдаған және бірауыздан сайлаған ұжым көсемі және оның орынбасарлары арқылы қалыптаспақ. Ұйымның жиыны – ұжымтоп мүшелерінің басым көпшілігінің қолдауымен және талап етуімен өткізілуі шарт. Жиын және оның оқушылар ұсыныстары негізінде талқыланған маңызды шешімдері – ұйым мүшелерінің Ережесін қабылдауына мүмкіндік туғызады. [Сурет 4]
Демек, оқушылар Ережесі (қандай ұйым болмасын) – балалардың жеке көзқарастары мен ұсыныстарының жиынтығы ретінде талқылаудан өткен ұйым мүшелерінің заңдық-тәртіптік құжаттары болып табылады. Жоғарыда айтып өткен ғалым-педагогтар Чемберлен мен Друммондтың балалардың өздері саналы түрде ойлап тапқан заң ережелеріне бағыныштылығы және оның жас ерекшеліктеріне қарай бала психологиясының қабылдау мүмкіндіктерін ескеру мәселелерінің айтылуы – ұйым мүшелері ұжымтоптар арасындағы қарым-қатынастарға ерекше мән беру керектігін меңзейді.
Осыған орай Р.Баден-Поуэлль балалар мен жасөспірімдердің бастарын қосып үлкен қоғамдық ұйым құруда жоғарыда аталған тәжірибелерге сүйенгені байқалады. Р.Бадэн-Поуэллдың негiзгi мақсаты — өзi ғұмыр бойы ыстығын да, суығын да көрiп дәмiн татқан әскери-қаһармандық дәстүрлердi адамгершiлiк, дiни-рухани және тарихи-мәдени құндылықтармен ұштастыра отырып ұрпақ пен қоғам игiлiгiне айналдыру болды.
Скаутизм жүйесiне негiзделген пионер ұйымы – басқару мен ұйымдастыру функциясын сақтап, жалпы ұйымның идеологиялық бағытын өзгерттi. Скаутизмде айтылған христиандық құндылықтар – атеистiк, буржуазиялық демократиялық идея – коммунистiк, ал капиталистiк құндылықтар – социализм құндылықтарына ауыстырылды.
Жоғарыда айтылған ой-тұжырымдарымызды қорытындылай келе ұйымдық тәрбие беру генезисiнiң қалыптасуына негiз болған алғышарттарға тоқталамыз:
1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезiндегi рулық-тайпалық дәстүрлер.
2. Антикалық дәуiрдегi данышпандық мектептердегi танымдық-философиялық бастаулар.
3. Мұсылман Ренессансы (ҮІІІ-ХІҮ ғ.ғ)
4. Европа Ренессансы (ХІҮ-ХҮІІІ ғ.ғ)
5. Орта Азиядағы түркi-араб медреселерiндегi тағылымдар.
6. Медресе шәкiрттерiндегi бiлiм жүйесi және ұйымдық тәрбие.
7. Тротцендорфтың “Рим мемлекеті” мектебіндегі ұйымдық басқару жүйесі (ХҮІІІ ғ)
8. Витторино де Фельтренің “Қуаныш мектебіндегі” ұйымдық тәжірибелер (ХІҮ ғ)
9. Э. Джиллдің (АҚШ) “Мектеп республикасы” оқушылар ұйымының үлгісі (1897)
10. Стефани және Фелленбергтің оқушылар ұйымы жөніндегі идеялары (ХҮІІІ ғ)
11. Резенердің Ресейде артельдік оқушылар ұйымын құру жөніндегі идеялары (1866)
12. Мәскеу қайырымдылық пансионындағы ұйымдық тәрбие тәжірибелері (ХҮІІІ ғ)
13. Скауттар (Р.Бадэн-Поуэлль) ұйымындағы (1907) христиандық-гуманистiк бағыттағы ұйымдық тәрбиенiң ерекшелiктерi.
14. “Русский скаут” ұйымындағы православиелік-патриоттық бағыттағы ұйымдық тәрбие (1909).
15. Жалпыға бірдей Еңбек мектебіндегі өзін-өзі басқару жүйесі (1918)
16. Пионер (оқушылар) ұйымындағы саяси-идеологиялық коммунистiк бағыттағы ұйымдық тәрбие негiздері (1918-1991)
17. Қазақстан пионер ұйымындағы ұжымдық (қоғамдық) тәлiм-тәрбие (1922-1991)
18. Тәуелсiз Қазақстан мемлекетiндегi оқушылар бiрлестiктерiндегi ұлттық педагогикалық бағыттағы ұйымдық (қоғамдық) тәрбие. [
Ғалымдардың пiкiрiнше, ұйымның пайда болу генезисi – қоғамдық өмiрдiң заңдылықтарымен тығыз байланыста қалыптасатын процесс.
Ұйымның қажеттiлiгi екi түсiнiктi аңғартады: бiрi – кез келген ұжымдық бiрлестiктер; оған жұмысшылар, еңбеккерлер, әкiмшiлiк, мектеп, оқу орындары және басқа мекемелердегi адамдар; енді, екiншiсi – белгiлi бiр жоғарғы жетiстiктерге жетудi басты мақсат еткен арнайы топтар бірлестіктері. Олардың басты мақсаттары – бiрлiк, ынтымақтастық және мүдделiлiк ерекшелiктерi болмақ.
Мектептегі оқушылар ұйымының ерекшелiгi – ұйым мүшелерi, яғни оқушыларға педагогтар мен жұртшылықтың алдын-ала жоспарланған, алдына белгiлi бiр мақсат қойып, жас ұрпақтың жан-жақты дамып жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал жасауға бағытталған тәлiм-тәрбие жүйесi деп қарастырамыз.
Аталмыш ғылыми педагогика мойындаған қағиданы мектеп практикасында ұлттық тәлiм-тәрбие құндылықтарын ендiруге бағытталған бағдарламалар мен әдiстемелер басшылыққа алынуы қажет.
Мектептегi оқушылар ұжымының негiзгi қалыптастырушы күшi – оқушы балалардың қоғамдық қарым-қатынасы. Балалар арасындағы қарым-қатынас, мектеп оқушылар қауымының қоғамдық пiкiрiн қалыптастырады. Оқушылардың өмiрге және мектептегi педагогикалық ықпалдарға деген көзқарастары олардың жас ерекшелiктерiне қарай әр түрлi сипатта дамиды. Мiне, осы мәселелердi дер кезiнде дұрыс жолға қойып, озық тәжiрибелер мен технологияларға негiздей отырып, оқушылар қарым-қатынастарының әрекеттерiне ғылыми тұрғыда педагогикалық-психологиялық диагностика жасау арқылы дұрыс бағыт беру қажет.
Бiз қарастырған проблеманың скаут және пионер ұйымдарындағы балалар әрекеттерiнiң ғылыми педагогика белгiлеген заңдылық шеңберiнде өрбiгенiн байқадық. Ол ойымыз ұйымдық құрылымның жұмыс жүйесі әр түрлi болғанымен, түпкiлiктi мақсаттарының бiр екендiгi жөнiнде қорытынды жасауымызға негiз болды деп санаймыз.
мақсаттарын айқындаудағы теориялық еңбектер
Оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие мәселесi жайлы сөз қозғалғанда, тәрбие теориясы жөніндегі педагогикалық ой-пiкiрлер мен тұжырымдарға басты назар аударуға тура келеді.
Антикалық дәуiрде Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит және басқа ғұламалар балалардың танымдық кеңiстiгiнiң дамуына бiлiм мен тәрбие құралдарының аса қажет екенiн ерекше атаған.
Тәрбие теориясына байланысты Әл Фарабидың “адамға ең алдымен білім емес, тәрбие беру керектігі” жөніндегі нақыл сөзі кейінгі жылдары баспасөз беттерінде және педагогикалық жиындардағы баяндамаларда жиі айтылуда. Фараби мұраларының бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне берер тағылымдық құндылықтарының мол екені рас.
Тәрбие жөніндегі Фараби тағылымы оның ғылыми еңбектерінде былай деп көрсетіледі: “… Қоғамдағы көптеген адамдар өздерінің табиғи жаратылысына орай, өздерінің ерекшеліктерін иеленеді. Бірақ оларға сырттан өзгеше ықпал жасалғанда адамдар өздерінің табиғи болмыстық құндылықтарын өзгертуі мүмкін. Мұндай күрделі өзгерістерге тәрбиенің де ықпалы бар. Аталған игі және түпкілікті мақсаттарға жету, адам еркі мен тәлім-тәрбие құралдарын пайдалана отырып жетуге негіз болады. Олар қалыптасу барысында, аталған талаптардан бөлек, кейде одан асып түсетін жайттарға назар аударғанда және тәрбие заңдылықтарынан алшақтанған кезде, бастапқы күшті қалпынан тайқып кетуі мүмкін. Табиғи заңдылықтардың ақиқатын мойындаған адамдардың тәлім-тәрбие ықпалдарына деген көзқарастары, тәрбие құралының құдыреті мен өздерінің икемдену пиғылдарына байланысты болмақ.
Аталған дүниелердің қыр-сыры мен қайшылықтарын тану әр жеке тұлғаның өз ғұмырнамасын қаншалықты бағалағаны мен болжауына байланысты, бұл қасиеттің сырын ұғу әркімнің қолынан келе бермес. Міне, осы қайшылықтың аражігін ажырату үшін бізге ұстаз бен тәлімгер ауадай қажет. Бір қаланың тұрғындары білім мен таным жағынан бір-бірінен асу үшін, немесе ерекшеленуі үшін, халыққа қызмет етіп, ел басқаруды өркениетті жолға қоя білгені – оның ұстазы мен тәлімгерінен алған білімі мен тәрбиесіне байланысты..” [42,248-251].
Аталмыш ой-тағылымдардан Әл Фарабидың тәрбие теориясына қатысты мәселелердің тек қана баланың жан-жақты дамуына тірек болатын тәрбие тәжірибелерін қалыптастырумен шектелмей, оның жалпы адам тәрбиелеу ізгіліктерінің құралы болу керек деген ғибраттарын кездестіреміз. Оның осы мәселеге қатысты терең мән берген тәлімдік алғышарты – біріншіден, әр адам өзін-өзі тануға ерте бастап назар аударып, сол мәселеге байланысты табиғат пен адам ілімдерін үйренуге; екіншіден, аталған қасиеттердің аса жауапты және кез келген адамның қолынан келе бермейтін қиын іс екенін атай отыра, ол үшін ұстаз бен жол көрсетуші тәлімгердің қажеттігін ескертеді. Мұның өзі бүгінгі педагогикалық зерттеулерде ғалымдардың назарын өзіне аударып отырған жан-жақты дамыған жеке тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу және сол мәселелер төңірегінде педагогика ғылымының қол жеткізген тәжірибелері мен шешілмей жатқан тәлім-тәрбиелік проблемалармен жанасатынын айтпақпыз.
Тәрбиенiң адамзаттың аса құнды игiлiктерiнiң бiрi деп санап, оның табиғи құбылысының себеп-салдарын ғылыми тұрғыда айқындауды мақсат еткен Я.А.Коменский болды. Коменскийдiң ойынша ұйымдық тәрбиенiң негiзгi ошағы отбасы дәстүрi мен тәрбиеленушi оқушылар қауымдастықтары – ата-баба тағлымдарынан бастау алғанда ғана, оларға бiлiм берудiң тиiмдiлiгi мен сапалылығы және қоғам үшiн қажеттiлiгi арта түседi деп санаған. Автордың “Түрлі-түсті суреттер арқылы өмір құбылыстарын тану” атты еңбегі осы ойымызға дәлел. Коменский өзінің тәлім-тәрбие жөніндегі күрделі ой-толғамдар жиынтығын айтпас бұрын, көтеріп отырған мәселенің түп-төркінін іс-жүзінде көз жеткізу үшін негізгі тәлімдік ойларын қарапайым тәсілдер арқылы тәжірибе жүзінде сынақтан өткізуді мақсат еткен [10,234-284].
Бұл жерде Я.Коменскийдің жас ұрпаққа кешенді тәлім-тәрбие беруді басты мақсат еткенін байқаймыз.
Өз сөзінде: “… балалар мен жастарға білім мен тәрбие беру ісін менің ойымша екі түрлі жолмен ұйымдастыруға болады; бірі – мектепке білім алуға келген балалардың бәрін бөлмей, баршасына бірдей қамқорлық жасалса; екіншісі – оқушылардың арасында ғылым дүниесіне қызығушылықтары бар ұйымтоптар құралса. Осындай талаптарға негізделген білім жүйесін қалыптастыруға қол жеткізсек, әр қоғамдық мектеп пен қоғамдық сауықтыру орталығын жасауымызға болады..”,-деп, оқушыларға білім мен тәрбие беруде қоғамдық топтарға арнайы ғылыми-зерттеу объектісі ретінде қарау керектігін айтады [10,407]
1. Біздің жеткіншектеріміз (питомцы) Христос ілімдеріне негізделе отырып, адам бойындағы жат қылықтардан аулақ болып, әділеттілік пен шындықтың дәнекері болулары керек.
2. Күнді күн көзі арқылы көру немесе тану мүмкін болмаса, сол сияқты Құдайды – Құдайдың шапағатынсыз тану, жақсы көру және қастерлеу мүмкін емес. Сондықтан, біздің жеткіншектеріміз (ұрпақтарымыз) Жаратушы Иеге қалай тағзым ету рәсімін біліп өсуі керек.
3. Құдай әлемі өмірдің басталуы мен жаңаруының негізі болса, сол әлемде біздің алаңсыз ғұмыр кешкеніміз ақиқат болса, онда әр жеткіншектің құдайдың құдыретіне табынуына және сыйынуына деген сезімдерінің қалыптасуына мүмкіндік туғызуымыз керек.
4. Құдайға құлшылық ету мен жалбарыну дұғасы, ереже ретінде сынып бөлмелерінде көрнекі құрал ретінде ілініп тұруы керек..” [10,144].
Ұлы педагогтың бала тәрбиесінде діни құндылықтардың айырықша орын алатыны жөніндегі тұжырымы, қазіргі кезде көтеріліп жатқан діни-имандылық тәрбие мәселелерімен үндесіп тұрғаны ойланарлық жайт.
Ұлы гуманист Иоганн Песталоццидiң ойынша, адамзаттың тәлiм-тәрбиелiк құндылықтары, ұрпақтарының түрiне, нәсiлiне, қабiлетiне және әлеуметтiк-таптық ерекшелiктерiне бөлiнбей “Ата-аналар тағылымдары – Книга матерей” деген бiртұтас тәлiм-тәрбие жүйесi ретiнде игiлiктенуi керек деп санаған. [9,244, 246]. И.Песталоцци ұрпақ тәрбиесінде адамгершілік құндылықтардың басты орын алуын меңзеген. Оның ойынша гуманистік қасиеттерді бойына сіңірген және оны өмір тәжірибелері арқылы санасына сақтай білген адам, өз ұрпағына шынайы ізгілік тағылымдарын сыйлайтыны анық деген. Қазіргі таңдағы педагогика ғылымындағы гуманистік бағыттағы білім мен тәрбие мәселелерінің көтерілуі – Песталоцци идеяларынан бастау алатыны анық. И.Песталоцци де Я.А.Коменский сияқты өзінің негізгі идеяларын дін тәрбиесіне арнаған. Оның ойынша, дін тәрбиесі діни дәстүрлер мен уағыздарды дәріптеумен шектеліп қалмай, адамзат перзентінің рухани құндылықтары негізінде бала дүниетанымында ерекше орын алу керек деген.
Ж.Ж.Руссо тәрбиенiң негiзгi көзi – ата салтында деп санаған. Ол жөнiнде Руссоның: “...әр бала әкесінің діни салты негізінде тәрбиеленуі керек...”,- деген тұжырымы арқылы отбасы дәстүрiнiң ұлттық тәрбиеге қаншалықты жақын және қаншалықты қажет екенiн түсiнемiз. [9,294]. Руссо тағылымдары тәрбие мәселесін философиялық тұрғыдан зерделеуге жетелейді. Оның пайымдауынша қоғамның даму заңдылықтары – адам әрекеттерінің жемісімен тікелей байланысты болмақ.
Ал, ұлы ағартушы Джон Лооктың ойынша баланы тәрбиелеу, баланың әке-шешесi немесе отбасы мүшелерiнiң қатаң бақылауы арқылы жүргiзiлмеу керек деп санаған. Сондықтан бұл мәселелер ұйымдық тәрбие үрдiсiнде де ескерiлуi керек екенiн атап көрсеткен [9,150]. Дж.Лоок бала тәрбиесі тек қоғамдық, я болмаса әулеттік қажеттілік қана емес, ол адамзаттың өркениеттік қозғаушы күші ретінде ғылым тұрғыда арнайы қарастыруды қажет санады. Оның ойынша жас ұрпаққа кешенді тәрбие беру ісі, аталмыш дүниенің білім жүйесімен тығыз байланыстылығында деп қарастырылды.
Ұлы жазушы Л.Н.Толстой өзiнiң авторлық мектебiн ашып, оған арнайы оқулықтарды жазумен қатар тәрбие жұмыстарына терең мән берген. Ол тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру барысында оқушылардың шығармашылық қабiлеттерiне ерекше назар аудару керек деген.
Ғалым-педагог тәрбие мәселесін ауқымды ғылым саласы ретінде қарастырады. Оның ойынша жас ұрпақтың санасына адами қасиеттер мен ізгілік тағылымдарын қалыптастыру біріншіден ғылыми зерттеу жетістіктеріне негізделсе, екіншіден – халықтың тәлім-тәрбиелік құндылықтарына сүйенуі керек деп, тәрбиенің “халықтық принципін” ерекше атауының мән беруді қуаттады.
К.Д.Ушинскийдің пікірінше бала тәрбиесіндегі аса терең назар аударатын мәселе – сабақ үрдісінде жан-жақты тәрбие тәжірибелерін пайдалана отырып оқыту болды. Осы мәселені шешуде ол балалардың жас ерекшелік және танымдық қабілеттеріне сәйкестендіре отырып оқу және тәлім-тәрбие жоспарын құруды ұсынады. Мәселен, өзінің “Первая после азбуки” [40,588] деген еңбегіндегі:
“..1. Оқу құралдары және ойыншықтар
2. Киім және оның түрлері, аяқ киім
3. Балықтар, жорғалаушылар мен ұсақ жәндіктер
4. Тәулік бөліктері, ай, апта және жыл аттары
5. Христиандық есімдер мен аттар
6. Адамдардың жас ерекшеліктері және қызметтеріне қарай бөлінуі
7. Не нәрсе жақсы және жаман
8. Жан-жануарлардың қимылы мен дауыстары..”,- т.б педагогикалық іс-шараларды ұйымдастыруға арналған. Бұдан Ушинскийдің тәрбие жұмыстарын білім жүйесінде кешенді ұйымдастыруға бағытталған шығармашылық ізденістердің көбірек қамтылу қажеттігін меңзеп отырғанын көреміз.
Көрнекті педагог С.Т.Шацский мектептегі оқушылар ұйымын – балалардың қоғамдық бірлестіктері деп санады [192,157]. Ол өзінің “Дети работники будущего” (1908), “Бодрая жизнь (из опыта детской трудовой колонии)” (1919) атты еңбектерінде балалар ұжымын қалыптастыруда еңбек тәрбиесінің педагогикалық маңыздылығына тоқталады. Баланы жастайынан еңбек етуге және еңбек әрекетінің адам өміріндегі ерекше құбылыстардың бірі екендігі жөніндегі тағылымдық өсиеттер, мектептегі сабақ үрдісі мен тәрбие жұмыстарындағы ұйымдастыру шараларымен байланыстырыла жүргізілуін ұсынады. С.Шацскийдің “мектеп-колония” атты еңбегінде оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстары баланың танымдық ерекшелігі мен мүмкіндіктеріне, денсаулығы мен физиологиялық дамуына және эстетикалық талғамына байланысты жүзеге асырылу керек деді. С.Т.Шацкий еңбектерінде мектептегі оқушылар ұжымына арналған тәртіп пен тәрбие ережелері басты назарда ұсталынды.
С.Т.Шацский Н.К.Крупскаяның шәкірті бола жүріп, оның балалар ұйымы және балалар ұжымындағы тәрбие мәселелері жөніндегі педагогикалық идеяларының жалғастырушы бола білді. Атап айтқанда. Оның балаларға коммунистік тәрбие беру барысында Мәскеу төңірегіндегі (Марьиная роща) жұмысшы-пролетар қауымдарының балаларына арналған клубтық тәрбие мекемелерін құру жөніндегі педагогикалық қызметі — Н.К.Крупскаяның қолдауымен жүзеге асқаны белгілі. Кейін ол тәлім-тәрбие мекемесі “Балалардың еңбек және демалыс мекемесі” атанып, мемлекеттік оқу-тәрбие кешенінің қалыптасуына негіз болды. С.Т.Шацскийдің бұл бастамасы бертін келе оқушылар мен пионерлер үйлері мен сарайларының пайда болуына септігін тигізді.
С.Т.Шацскийдің идеясы бойынша ұйымдасқан оқушылардың өзін-өзі басқаруына негізделген шағын ұжымның, немесе бастауыш оқушылар ұжымтоптарының, бірте-бірте буындары қатайып, айтарлықтай тәжірибелер жинақтағаны балалар ұжымтоптарының неғұрлым көлемді ұйымдық бірлестіктерге ұласқанын көреміз. Аталмыш құбылыстың пайда болуы бір жағынан заңды деп білеміз. Өйткені, оқушылардың ұжымдасқан шығармашылық әрекеттері және қол жеткізген елеулі жетістіктері қоғамда және мектеп өмірінде көпшілік қауым назар аударған қоғамдық пікір қалыптастырды. Мұндай құбылыстарға скауттар мен пионер ұйымдарындағы ұжымдық тәрбие тәжірибелерін жатқызумызға болады.
Зерттеу барысында Бүкiлодақтық пионер ұйымының структуралық және функционалдық негiзiн қалаған скауттар ұйымындағы тәлiм-тәрбие мәселелерi жайлы ғылыми зерттеу жұмыстарын кiтапхана мұрағаттарынан кездестiре алмадық.
Болашақта скауттар ұйымы жөнiндегi ғылыми деректер мен әдебиеттердi шетелдiк ғалымдар зерттеулерi мен басқа дерек көздерінен iздестiру қажет деп санаймыз.
Оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмысының теориясына арналған көлемдi ғылыми еңбектердiң бiрi профессор В.В.Лебединскийдiң “Теория и методика пионерской и комсомольской работы в школе” атты монографиясы болып табылады.
Онда автордың: “… пионер ұжымын – оның мүшелерінің бірлескен мақсаты мен міндеттері құрайды. Жеке тұлғаның болмыстық ерекшеліктерінің айқындалуына, оның шығармашылық белсенділігінің дамуына ұйытқы болатын – бастауыш пионер ұжымы болып табылады..”,- деген тұжырымында, жеке тұлғаның белсендiлiгi мен өмiрге деген патриоттық көзқарасын қалыптастыруда пионер отрядының маңызы зор екенiн атап өтедi. [186,86].
Пионер жұмысының теориясы мен методикасын өзiнiң докторлық диссертация жұмысына (1976) арқау етіп, ұзақ жылдар зерттеу жүргiзген профессор В.Лебединскийдiң пайымдауынша – ұжымдық тәрбие жүйесiн сынып топтарында ұйымдастыру, алдын-ала жоспарланған iс-шараларды бiрлесе отырып атқарумен шектелмей, әр оқушының жеке тұлға ретiнде танылуына жағдай туғызылу керек деп санайды. Ғалым пiкiрiнiң тиiмдiлiгiн, автордың халықаралық “Артек” пионер лагерiнде (1986-1988 ж.ж) тәлiмгер-вожатый болып тәжiрибе жинақтау барысында пионер ұжымында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру кезiнде қолдану ісінде әдiстемелiк көмек болғанын растайды.
В.Лебединский зерттеуінде пионер, яғни оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселесін педагогика ғылымының бір саласы ретінде қарастырған. Оның ойынша оқушылар арасындағы өзін-өзі басқару жүйесінің мектеп қажеттілігіне айналуы – демократиялық қағидаларға негізделе отырып жүзеге асырылуында дейді. Ол мәселені В.Лебединский былай деп түсіндіреді: “… Оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесі пионер ұйымының бастауыш және бүкілмектептік (дружина) ұжымдарының демократиялық бағыттағы басқару әрекеттерінің бірі болып табылады...” [186,68]. Ғалымның аталмыш ойы біздер жоғарыда айтып кеткен ұжымдық құрылым жөніндегі үлгі-ұсыныстарымызды толықтырып тұр. Бұл жерден біз ұжымдық құрылымның екі бөліктен тұратынын, негізгі бөлігі – бүкілмектептік оқушылар ұйымы және екіншісі бастауыш ұйымдық бөлігі – оқушылар ұйымтоптары екенін пайымдаймыз. Осы екі бөліктің арасындағы шығармашылық, тәлім-тәрбиелік іс-шараларды реттеу үшін оқушылар ұжымының өзін-өзі басқару жүйесі қажет екені айдан анық болып тұр. В.Лебединскийдің пионер жұмысының әдістемелік жолдарын айқындауда үлкен ғылыми еңбек жасағанын айта келе, оның халықтық педагогикалық қағидаларға негізделген әдістемелер жасауға ерекше назар аудармай, негізінен коммунистік тәрбие теориясы тұрғысынан зерделегенін байқаймыз.
1. Ұйымдастырушылық
2. Идеялық және тәлім-тәрбиелік
3. Әр түрлі шығармашылық әрекеттер..” [313,85].
Болдыревтың ойынша ұйымдық топтасудың негізгі ерекшеліктері – оқушылар мен мұғалімдердің ортақ мүдделерінің бір мақсатқа айналуы болып табылады. Бір мақсатқа ортақтасатын белсенді ұйымды қалыптастырудың түпкілікті нәтижесі – қоғамға пайдалы іс-шараны бірлесе отырып атқару болмақ. Сондықтан оқушылар ұйымы арасында мұндай педагогикалық маңызы зор шараларды жоспарлау және оны іс жүзіне асыру — әр ұжым мүшесінің белсенділігі мен шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуына жағдай туғызбақ.
Мектептегі оқушылар ұйымындағы тәрбие мәселелері В.М.Коротовтың еңбегінде жан-жақты қарастырылады. Оның ойынша мектептегі тәрбие жұмысы арнайы ғылыми объект ретінде бөлек зерттеліп, тәлім-тәрбие жұмыстарының мектеп өміріндегі алатын орны мен жас жеткіншектердің санасына тигізетін ықпалы, оны жоспарлау және мектеп ұжымы арқылы бірлесе отырып атқару шаралары жөніндегі тәжірибелер жиынтығы ғылыми тұрғыда сараланып, бір жүйеге келтірілуі шарт деп санайды.
В.Коротовтың ойынша мектептегі тәрбие жұмысы негізінен үкімет белгіліген білім мен тәрбие саласы бойынша заң құжаттары мен қаулы-қарарлар және ережелер талаптарын орындаудан басталуы керек деген педагогикалық алғышартты алға тартады. Бұл ойын автор: “… мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негізгі мақсаттары мен принциптері — Кеңес Одағы мен одақтас республикалардың халыққа білім беру туралы заң негіздерінде, жалпы білім беретін орта мектеп Уставында, сондай-ақ ВЛКСМ Уставында және В.И.Ленин атындағы Бүкілодақтық пионер ұйымы туралы Ережеде белгіленген..”,- деген, тұжырымдар арқылы жеткізеді [314,4].
В.Коротовтың ойынша ұжымдық ынтымақтастықтың негізгі күші оқушылар арасындағы саналы тәртіп делінген. Ол өз пікірін: “… Мектеп коллективін топтастыруға негізгі екі міндетті көздейтін коллективтің өзіне-өзі қызмет ету ісін дамытуға көмектеседі. Бірінші міндет – барлық оқушыларды мектептің материалдық базасын нығайтуға, мектеп
мүлкін сақтап, молайта беруге қатыстыру. Екінші міндет: әрбір оқушыны мектеп мүлкіне, коллектив игілігіне шаруақорлықпен, ұқыпты қамқорлықпен қарауға тәрбиелеу керек.
Коллективті ұйымдастырудың, мектеп оқушыларының қоғамдық белсенділігін арттырудың маңызды құралы — өзін-өзі басқару. Өзін-өзі басқару арқасында мектеп пен класс коллективтерінің өкілетті және пәрменді органдары құрылып, жұмыс істейді, өзара талап қою және бір-біріне сенім көрсету негізінде оқушылардың жеке қарым-қатынастары өрістетіле түседі..”,- деп тұжырымдайды [314,14].
В.Коротовтың аталмыш мәселені өзекті педагогикалық проблема ретінде көтеруі және оны шешудің жолдарын іздестіруге бағытталған еңбектеріне баға бере отырып, көп жағдайда зерттеу жұмысының негізінен мектептегі тәрбие жұмыстарында пионер жұмыстарын ұйымдастыру мәселелеріне арналғаны байқалады.
Мектептегi пионерлер мен оқушылар ұжымын қалыптастыруда жеке тұлғаның психологиялық ерекшелiктерiне жете назар аудару қажет екенiн профессор Галузинский В.М өзiнiң “Идивидуализация воспитания учащихся в условиях школьного коллектива” (1984) атты докторлық еңбегiнде атап өтедi. Өз еңбегiнде автор оқушылар ұйымы негiзiнің қалану барысында, ерекше рөл атқаратын әр субъектiнiң ең алдымен дүниетанымдық табиғатын зерттеу керек деп санайды. Алдағы уақытта кеңес педагогикасының негiзгi мақсаты жеке тұлғаның психикалық әрекетiнiң ұжымдағы қарым-қатынасы мен ықпалы жөнiндегi проблемаларды шешуге жұмсалуы керек дейдi. Осылайша өз ойын қорыта келе В.Галузинский: “… оқушылар ұжымындағы қоғамдық пікірдің қалыптасуы – ұжымтоптар арасындағы көсемдер (лидерлер) қарым-қатынасына байланысты. Әр ұжым мүшесінің жеке тұлға ретінде сыныпта жекелей және топ жетекшісі болып даралануы бірнеше континиумдық көрсеткіш бойынша айқындалмақ. Ол көріністер жекелеген оқушылардың ұжым арасында ерекше социометриялық дәрежеге жеткізсе, енді біреулерін, одан едәуір төмен ұжым мүшелері арасында жиі болып тұратын конфликтілерге көп араласа бермейтін оқушылардың әлеуметтік-психологиялық индексін анықтауға мүмкіндік береді...”,- деп, кез келген ұжымды қалыптастыруда немесе онымен алғашқы педагогикалық байланыс (контакт) жасаған кезде, тәрбиешi-педагогтың ұжымның жалпы мақсаты мен қызығушылығын бiлдiруге әсер ететiн микротоптар көсемдерінің (лидерлерiнiң) мiнез-құлықтарын анықтаудан бастау керек дегендi айтады [315,70]. В.Галузинскийдің оқушылар ұжымының жалпы қалыптасу тенденциясының дамуын ғылыми-эксперименттік тұрғыда бақылауда, болжам жасауға негіз болатын педагогикалық-психологиялық диагностиканың құралуына себебін тигізеді деген пікірін атап өткен жөн.
Зерттеушi Т.Я.Самойлованың пiкiрiнше оқушылар ұжымының ынтымақтастығы мен бiрлiгiн нығайтуда, алдын-ала жоспарланған және ғылыми тұрғыда өзiнiң тиiмдiлiгiн дәлелдеген әдiс-тәсiлдер арқылы педагогикалық басшылықты ұтымды ұйымдастырудың маңызы зор деп санайды. [317, 74]. Автордың пікірінше оқушылар ұжымында өзін-өзі басқару жүйесінің тиімді жүргізілуін қамтамасыз ететін педагогикалық тәсілдердің бірі – ұстаздар мен тәрбиешілердің ұжым әрекеттері мен бастамаларына ұдайы қолдау көрсету және жол сілтеуі дегенді айтады. Т.Самойлованың зерттеуі Н.Болдыревтің оқушылар ұжымы жөніндегі теориялық ұстанымдарына негіздей отырып толықтыруды қажет етеді.
Зерттеушi Р.И.Файнбергтың айтуына қарағанда оқушылардың мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласуына, бiлiм алуына деген жауапкершiлiктерiнiң артуына және сынып, топ ұжымының өмiрiнiң жаңаруына үлкен ықпал жасайтын педагогикалық құралдардың бiрi – оқушылардың өзiн-өзi басқару жұмыстары болып табылады дейдi. Оның ойынша өзiн-өзi басқару жүйесi мектептiң педагогикалық ұжымының тiкелей талабымен емес, оқушылардың ерiктi-демократиялық әрекеттерi негiзiнде жүзеге асырылу керек деп санайды [318,61]. Файнбергтың оқушылар ұжымының мектеп өміріндегі маңызды педагогикалық құбылыстардың бірі екені жөніндегі ұсыныстарының пайдалы екенін ескерумен бірге, ұжым жұмысының белсенділігін танытудың бірден-бір жолы тәрбие жұмыстарын жоспарлау және оған педагогикалық менеджмент мәдениетіне негізделген талап қою мәселелерінің толығынан қамтылмағанын, негізінен жалпы сипаттама түрінде берілгенін айтпақпыз. Бұл орайда профессор В.Лебединскийдің мектептегі пионер жұмысын жоспарлау және оған қойылатын педагогикалық талаптар жөніндегі теориялық пікірлеріне негізделе отырып, талданғаны дұрыс болар еді деп санаймыз.
Р.Иржанованың пионер ұжымындағы тәрбие мәселелері жөніндегі зерттеулерін Б.Ы.Мұқанова, Н.Л.Татаурова, Н.Б.Абаева жалғастырды. Б.Мұқанова өзінің “Қазақстандағы пионер ұйымының тарихы” (1970) деген еңбегінде Қазақстандағы пионер ұйымының 1935-1945 жылдар аралығындағы тарихи қалыптасуы, республика оқушылары мен пионерлерінің іс-шаралары, пионерлердің әлеуметтік мәселелеріне арналған үкімет пен басқару органдарының қаулы-құжаттары және басқа маңызды іс-шаралар жөнінде баяндап өтеді. Автор пионервожатыйдың (педагог-тәлімгердің) мектепте тәрбие жұмысын оқушылар ұжымдары арасында, балалардың жас ерекшеліктеріне негізделе отырып құру, тәрбие жұмысын жоспарлау, бүкілмектептік оқушылар ұжымының құрылымын анықтау және сыныптарға пионерлік тапсырмалар беруді ұйымдастыру барысында аса жауапты шаралар атқаратын тұлға ретінде қабылдау керектігін алға тартады. Осы мәселе бойынша ғылыми-зерттеу жұмысы авторының Б.Мұқановамен 1988 жылы ғылыми-шығармашылық қарым-қатынас орнатып, Алматы қаласындағы № 112 орта мектептің базасында пионер ұйымының ұлттық ерекшеліктерін айқындау мақсатында оқушылар ұжымында тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырып эксперименттік жұмыстар жүргізгенін атап өтеді. Эксперименттік жұмыстың нәтижесі Абай атындағы мемлекеттік университеттің 40 жылдығына орай ғалымдар мен аспираттардың бірлесе өткізген ғылыми-практикалық конференциясының өткен жиынында ғылыми мақала ретінде баяндалды [319,12].
Профессор Құнантаева К.Қ өзiнiң “Оқушылардың оқудан тыс бiрлестiктерi” деген еңбегiнде (1970) мектеп оқушылары мен пионерлерiнiң белсендiлiгiн, өмiрге деген қызығушылықтарын, бiлiмге деген құштарлықтарын және елiне деген патриоттық сезiмдерiнiң оянуына ұйытқы болатын үлкен сыныптан тыс тәлім-тәрбиелік жұмыс – ол үйiрме жұмыстарына оқушылардың көптеп қатыстырылуында дейдi. К.Құнантаеваның ойынша, жеке қызығушылықтарымен бiрiккен үйiрме ұжымындағы балалардың, сынып ұжымдарымен салыстырғанда белсендiлiктерi мен шығармашылық iзденiстерi анағұрлым басым болады деп есептейдi. [320,64].
К.Құнантаева үйірме жұмыстары оқушылардың білім алумен қатар, бойындағы ерекше қабілеттер мен қасиеттердің ашылуына танымдық жол ашатын тәлім-тәрбие баспалдағы деп санайды. Автор оқушылар ұжымында пионер жұмыстарының жүргізілуін қажет нәрсе деп санап, бірақ шығармашылық қарым-қатынас барысында коммунистік тәрбиенің қазақ балаларының ұлттық ерекшеліктеріне негізделген тәрбие жұмыстарын жүргізу жөнінде ұсыныстар берді. Айталық, мектептен тыс мекемелерде үйірме жұмыстарында бүгінде халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие мәселелерінің бірі болып саналатын қазақтың этномузыкалық аспаптарын пионерлер мен оқушылардың меңгеруіне, үйренуіне жағдай жасалу керек деген ұсыныстарды айтуға болады. Осы мәселе Әбілова З.Ә еңбегінде [321,43] көрініс тапқан. З.Әбілованың ойынша коммунистік идеологияға негізделген пионер жұмысының қазақ балаларының мінез-құлықтары мен танымдық ерекшеліктеріне негізделеген тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың бір жолы – ол оқушыларға халықтың этномузыкасы, ою-өрнек, мақал-мәтелдер арқылы эстетикалық тәрбие беру қажеттігін айтады. Бұл жерде К.Құнантаева мен З.Әбілованың бірыңғай саяси тәртіпке негізделген пионер жұмысы арқылы, мектептегі оқушылар ұжымына халық өнер түрлерін білу мен меңгеруге бағытталған ұсыныстар ендіре білгендерін атап өту керек. Алайда, коммунистік тәрбиеге негізделген және қатаң авторитарлы-педагогикалық тәртіп жүйесі мұндай іс-шаралардың кең қанат жаюына мүмкіндік туғызбады. Нәтижесінде, осындай мақсатттағы еңбектер қағаз жүзінде ғана қалғаны белгілі.
Ғалым өз еңбегінде: “… Жалпыадамзаттық мораль әлеуметтік даму сатысының нақтылы дәрежесінде қоғамға қызмет етеді. Әлеуметтік тұрмыстың туындысы бола тұра мораль осы қоғам құрылымындағы адамдар санасына әсерін тигізеді. Бұл әсер өздігінен болуы мүмкін емес. Оны жүзеге асыру үшін әлеуметтік болмыстың әр саласында еңбек ететін немесе тәрбиеленетін адамдар қоғамдық мораль туралы жүйелі білім алуы қажет. Бұл міндет оқу-тәрбие жүйесі арқылы іске асырылады. Балаларға моральдік тәрбие берудің маңыздылығына байланысты мұғалімге кәсіптік мораль туралы білім беру педагог кадрларды дайындаудағы ең басты міндеттердің бірі..”,-деп, оқушыларға адамгершілік тәрбие беру барысында ұстаз-тәлімгерлердің жауапкершіліктерінің мол екенін атап өтеді. [322,14].
З.Жақыпов оқушылар ұжымы арқылы адамгершілік тәрбиесіне бағытталған педагогикалық іс-шаралар жан-жақты дамыған жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың кепілі болмақ дейді. Еңбектің совет педагогикасының ғылыми жетістіктеріне сүйене отырып баяндалғаны – мектептегі оқушылар ұжымында тәрбие жұмыстарын социализм рухында ұйымдастырудың қажеттілігін меңзейді.
З.Байназаров оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарын көпшілік қауыммен бірлесе отырып жүргізу керектігін атап өтеді. Оның ойынша бұл істі әулет пен отбасы дәстүрі, туыстық қарым-қатынас, сондай-ақ педагогтар мен ата-аналар қауымдастықтары арқылы ұйымдастыру оқушы санасында көпшіл, ұйымшыл, шығармашыл және басқа ерекше қасиеттердің қалыптасуына әсер етеді деп санайды [323,60].
Ә.Жұмаханов оқушылар ұжымына жан-жақты тәрбие беру жұмысына ата-аналар қауымдастығының да үлес қосуын қажет деп санайды.
Ол: “..әрбір ата-ана қажет етсін, мейлі қажет етпесін ол тәрбиеші. Егер де ата-ана тәрбиенің мақсаты мен мазмұнына қоғамдық мән бере алса, онда ол жай тәрбиеші ғана емес, педагог болуға тырысқандығы. Мұндай семья тәрбие мақсатын төмендегідей талаптармен байланыстырады:
1. Қоғамның талабына байланысты балалардың адамгершілік санасын қалыптастыру, қоғамдық мүддеге жеке бастың мінез-құлқының сай келуі, әлеуметтік талапты қабылдауға дайын тұру.
2. Балаларды адамгершілік идеалмен, қоғамдық талаптармен таныстыру, олардың өміршеңдігін, мағыналы мәнділігін айқындап беру.
3. Адамгершілік сенім (ар-намыс) мен сапаларды қалыптастыру.
4. Басқа адамға, жолдасқа, досқа деген құрмет, сүйіспеншілік секілді ең жоғары мәдени мінез-құлықты тәрбиелеу.
5. Адамгершілік әдет-дағдыларды күнделікті өмірде автоматты түрде іске асыру..”,- деп, отбасылық және әулеттік дәстүрдің оқушы санасында парасаттылық пен имандылық көзқарастарының қалыптасуына ұйытқы болатыны жөнінде құнды пікірлер айтады [324,35].
Ә.Жұмахановтың пікірінше отбасы тәрбиесі мектептегі тәрбие жұмысында жетекші орынға айналуы шарт деп санайды.
Қазақстандағы пионер ұйымының тарихын зерттеген Н.Б.Абаеваның ойынша, оқушылар ұжымында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру саяси-патриоттық тәлiм-тәрбие жұмыстарымен қатар жүруi керек, ол жұмыстарды пәрмендi жүргiзудiң негiзгi формаларына мектеп музейлерiн ашу, еңбек және соғыс ардагерлерi туралы iзденістер, шығармашылық жұмыстарды жүргiзу т.б жатқызады.
Н.Абаеваның айтуына қарағанда Қазақстан мектептерiндегi пионер ұжымдарындағы саяси-идеологиялық және патриоттық тәрбие жұмыстарының жандануына 1967 жылы өткен республикалық пионерлер белсенділерінің (активтерiнiң) жиыны үлкен әсер еттi деп санайды. Ол жиынның маңыздылығына тоқтала келе автор: “… республика көлеміндегі пионер мен оқушылардың еңбек науқандарына араласу барысында, өздеріне жүктелген тапсырмаларды үлкен жауапкершілікпен атқаруы – жас жеткіншектерді ұжымдық бірлесу мен бірігу рухында тәрбиеледі...”,-деп, оқушылармен тарихи маңызы бар күрделi iстердi ұстаз-тәлiмгерлермен бiрлесе отырып атқарған жағдайда, ұжым мүшелерiнiң кез келген iске деген ерекше жауапкершiлiк сезiмдерiнiң қалыптасатынын меңзейдi[325,123]. Н.Абаеваның ойынша оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарын жандандырудың педагогикалық жолы – ұжымдық топтардың жоғарғы органы пионер жиыны болып табылады. Н.Абаеваның негізгі зерттеуі пионер жұмысының әдістемелерін оқушылар ұйымында кешенді жүргізу, оның ішінде пионер жұмысын жақсартуда үкімет пен басқару органдарының қаулы-қарарларын басшылыққа ала отырып тәрбие жұмыстарын жүргізу мәселелері көбірек қамтылған. Зерттеудің аталмыш бағытты ұстануы жұмыстың саяси және авторитарлы-педагогикалық бірыңғай жүйеге негізделгенін танытып тұр. Осындай жайттарға қарамастан автор еңбегінде пионер жұмысының ұлттық ерекшелігін айқындауға арналған тұстары кездеседі. Ол жөнінде автордың: мектептегі пионер жұмысына қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне негізделген тәрбие жұмыстарының жүргізілуіне жеткілікті тұрғыда жағдай жасалмай келе жатқандығы жөнінде мағлұматтар келтіреді [325,140]. Н.Абаеваның бұл ойы М.Көпжасарова зерттеуінде көрініс тапқан.
Аталмыш тақырыптағы ұсыныстар мен авторлық бағдарламаларды мектептегі пионер жұмысының коммунистік саяси-идеология құралына айналып тұрған кезінде оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарына енгізу мүмкін емес еді. Оған дәлел ретiнде Қазақстан тарихындағы мынадай деректерге сүйендiк: “… Тоталитарлық режим мектеп жүйесін идеология құралына айналдырды. Оқулықтар және партия, комсомол, пионер ұйымдары жас ұрпақтың санасына сталинизм ілімдерін сіңірді. Жалпы мектеп жүйесінің функциясы өзгерді. Мектеп жүйесі даму жолына түскенімен, көптеген кемшіліктерге бой алдырды. Мектеп ісіне коммунистік партия өзінің үстемдігін жүргізді. Оқу-тәрбие жұмыстарын идеология құралына айналдыру, екінші жағынан қағаз жүзінде баяндалған қажетсіз, саны көп деректермен, жалған құжаттармен толықтырылды. Білім жүйесінде деэтнизациялау үрдісі белең алды....”[327,388-389].
Деректерде айтылып өткен тарихи оқиғалар Қазақстандағы оқушылар ұйымдарының тарихында да анық байқалды. Кеңес үкіметі (СССР) құрамындағы он бес одақтас республикалар сияқты Қазақстан да бiр орталықтың нұсқауына тәуелдi болды. Ұзақ жылдар
бойы үкiметтiң мектептегi пионер жұмысының жалпы үрдiсiн қатаң қадағалап, тәрбие жұмысын ұйымдастыруда коммунистiк идеологияға негiзделген саяси бағыт ұстанғаны – мектептегi жалпы оқу-тәрбие жұмыстарының саясаттануына әкелiп соқтырды.
Кеңес мемлекетiнiң үстемдiгiн, халықтар достығын және коммунистiк идеологияға негiзделген iс-шаралардың мемлекет тарапынан қадағаланып және қаржыландырылып отыруы, тәрбие жұмысында жергiлiктi жердiң ерекшелiктерiне байланысты қосымша тәрбиелiк iс-шараларды (ұлттық салт-дәстүрлерге арналған iс-шаралар, мектепте Наурыз мейрамын тойлау, қазақ халқының шежiресi туралы, жыл қайыру жөнiндегi мағлұматтар т.б) өткiзуге бiрiншiден, уақыт шектеулі болса, екiншiден қолайлы мүмкiндiк те жасалмады.
Пионер жиындарының республикалық, облыстық және аудандық Слеттерi негiзiнен орыс тiлiнде жүргiзiлдi. Қосымша есеп беру, семинар өткiзу де орыс тiлiнде жүргізілді. Пионер жұмысын мектепте ұйымдастыру жөнiндегi әдiстемелiк нұсқаулар, оқулықтар мен бағдарламалардың орыс тiлiнде жазылуы және солай талап етілуі, әсiресе ауылды жерлердегi қазақ тілінде оқытылатын мектептерде ұйымдастыру жұмысында үлкен қиындықтар туғызды. Бұл орайда орталық кiтапхана қорынан 1960-1990 жылдар арасында Қазақстан мектептерiндегi тәлiм-тәрбие үрдiстерiнде пионер жұмыстарын ұйымдастыруға арналған қазақ тiлiндегi әдiстемелiк нұсқаулар мен оқулықтардың шамалы ғана екенiн аңғардық. Ол еңбектерге төмендегi авторлардың туындылары жатады [№1-кесте].
Рет
саны
Оқулық немесе ғылыми
еңбектің авторлары
Тақырыбы немесе оқулық атауы, баспадан шыққан жылы
Еңбекте тәрбие мәселелері бойынша көтерілген мәселелер
1
Ақназаров Б.З, Әбдiжаппарова Ж, Айтбакина Р, А
Мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарының мәселелерi Мектеп,1966,127 бет
-оқу мен тәрбие үрдістерінде тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру;
-оқушылар ұжымында жеке тұлғаның білім дағдыларын меңгеруге тәрбиелеу;
-мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына педагогикалық басшылық жасау;
2
Ешiмханов С
Жас патроиоттар тәрбиелеу тәжiрибесiнен.-, А: Рауан,1991,63 бет
-оқушылар мен пионерлер ұйымдарындағы патриоттық тәрбие;
-Мектеп және мектептен тыс мекемелер жанынан әскери-патриоттық клубтар ашу;
-оқушылар ұжымтоптары арқылы патриоттық тәрбие жұмыстарына арналған ойын-сайыстар ұйымдастыру;
3
Оқушыларға арналған Ереже.,- Халық мұғалiмi,№8,1956
-Кеңес Одағы және Қазақстан пионерлерінің міндеттері мен мақсаттары;
4
Ақназаров Б.З
Класс жетекшi, А: Мектеп,1973, 163 бет
Мектепте оқушыларға интернационалдық тәрбие беру, А: Мектеп, 1971, 32 бет
-Мектептегі оқушылар сыныптарында пионер жұмыстарын ұйымдастырудағы сынып жетекшісінің рөлі;
-Оқушылар ұжымындағы жас ерекшеліктер негізінде тәрбие жұмысын жоспарлау;
-Оқушылар ұжымында интернационалдық тәрбие берудің педагогикалық мәселелері;
-Интернационалдық тәрбие жұмыстарын балалардың жас ерекшеліктері негізінде ұйымдастыру әдістемелері;
5
Ержанова Р.Д
Жеткiншектердiң қоғамдық белсендiлiгiн аттыруға тәрбиелеу, А:Қазақстан,1975,
31 бет.
-Коммунистік тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда мектептегі пионер мен комсомол ұйымдарының бірлескен іс-шараларын өткізудің әдістемелерін жасау:
-Мектептегі балалар мен жасөспірімдер ұйымдарының мәртебесін арттыру;
-Тәрбие жұмысын жоспарлау және талап етудің педагогикалық шарттары;
6
Айтақов Ә
Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу, А, Мектеп,1978, 94 бет
-Пионер жұмысының негізінде орта буындағы сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру;
-Оқушылар ұжымында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда педагогикалық басшылық жасау мәселелері;
7
Закариянов К
Ойланайық балақай (Оқушыларға вожатыйлар мен мұғалiмдерге арналған көмекшi құрал), А: Мектеп,1974, 92 б.
-Мектептегі сыныптан тыс уақыттарда балаларға кешенді тәрбие беру мәселелеріне арналған тәрбие сағаттары мен іс-шаралар жиынтығы;
-педагогикалық ақыл-кеңестер мен ұсыныстар;
8
9
Қоянбаев Ж.Б
Әбiлова З.Ә
Семья және балалар мен жеткiншектер тәрбиесi, А: Рауан,1990, 136 бет.
Әсемдiк сенiң серiгiң, А, Жалын,1977,108 бет
-Мектеп әкімшілігі мен ата-аналар комитеті арасындағы педагогикалық ынтымақтастықты қалыптастыру мен дамыту мәселелері;
-Совет педагогикасындағы отбасы тәрбиесінің рөлі;
-Отбасы тәрбие жөніндегі ғылыми зерттеулер туралы мағлұматтар;
-Оқушылар ұжымында отбасы тәрбиесі жөніндегі іс-шараларды ұйымдастыруда сынып жетекшілерінің педагогикалық қызметі;
-Оқушыларға мектептен тыс мекемелердегі үйірме және басқа жұмыстар арқылы эстетикалық тәрбие беру;
-Оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты эстетикалық тәрбие берудің әдістемелері;
-Пионер жұмысын ұйымдастырушы болашақ тәрбиеші-педагогтарды дайындау ісіндегі тәрбие мәселелері;
10
Құнантаева К.Қ
Оқушылардың оқудан тыс бiрлестiктерi, А: Мектеп,1970, 162 бет
-Мектептен тыс мекемелердегі тәрбие жұмыстарының ерекшеліктері;
-Оқушылар мен пионерлер үйлері және сарайларындағы оқу-әдістемелік мәселелер;
-Оқушылар ұжымында тәрбие жұмысын ұйымдастырушы пионер ұйымының белсенділері мен вожатыйларды дайындау мәселелері;
11
Нұрмағанбетов С.Х
Мектептегi кластан тыс жұмыстар, А: Мектеп,1969, 84 бет
-Сынып жетекшісінің педагогикалық қызметі мен мәдениеті;
-Сыныптағы ұжымтоптар көсемдерін (лидерлерін) айқындаудағы сынып жетекшісінің әрекеті;
12
Ержанова Р.Д, Кузьмина М.Н
Комсомолецтердiң пионерлермен мектептегi жұмысы (Комсомол және пионер ұйымдарына, класс жетекшiлер мен тәрбиешiлерге арналған көмекшi құрал), А: Мектеп,1973, 112 бет
-Мектептегі пионер жұмысының әдістемесі;
-Пионер ұйымының өзін-өзі басқару жүйесі негізіндегі құрылымы;
-Оқушылар ұжымында пионер жұмысын ұйымдастыру мәселелері;
-Тәрбие жұмыстарын жоспарлауда және жүзеге асыруда пионер мен комсомол ұйымдарының бірлескен шығармашылық іс-әрекеттері;
13
Байназаров З.
Мектептегі тәрбие жұмыстары, А: Мектеп, 1978, 78 бет
-Ауыл мектебіндегі тәрбие жұмыстарының ерекшеліктері;
-Оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың түрлері;
-Тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру барысында мектеп педагогикалық қауымы мен ата-аналар комитеті арасындағы педагогикалық ынтымақтастық мәселелері;
14
Жұмаханов Ә.
Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері, А: Мектеп, 1985, 72 бе
-Отбасы тәрбиесінің қоғамдағы рөлі мен ықпалы;
-Тәрбие жұмыстарын мектеп және әулет дәстүрлері негізінде ұйымдастырудың ерекшеліктері;
-Бала тәрбиесіндегі ізгілік пен өнеге салты;
15
Жақыпов А.З
Өнеге өрісі, А: Мектеп, 1975, 100 бет
-Оқушылар ұжымында адамгершілік тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру;
-Мұғалім-тәрбиешінің моральдік-этикалық мәдениетінің оқушыларға ықпалы;
-Оқушыларды социализм рухында тәрбиелеу барысында сыныптағы жұмыстарға педагогикалық бағыт беру;
Қарап отырғанымыздай мектептегі тәрбие жұмысын пионер ұйымының құрылымдық жүйесі негізінде халық педагогикасының демократиялық қағидалары арқылы байланыстыра отырып ұйымдастыру, өз мүмкіндігінен төмен жағдайда жүргізіліп келгенін, жоғарыда келтірген мағлұматтар арқылы байқадық. Одан мектептегі оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарының ұлттық педагогика құндылықтарынан алшақ, бірыңғай тәртіп пен қатаң жүйеге негізделген тәрбие жоспары бойынша жүзеге асырылып келгеніне көз жеткіздік. Бұл ойымыз бүгінгі таңда мектептегі оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарын осы уақытқа дейін жинақталып келген озық тәжірибелермен қатар, халық педагогикасының құндылықтары негізінде жас ұрпаққа кешенді түрде ұлттық тәрбие беру жұмыстары арқылы жүргізілу керектігіне негіз болды.
Пионер ұйымында қалыптасқан аталмыш проблемаларды автор өзi ауыл мектебiнде 1980-1986 жылдары бастауыш сынып мұғалiмi және пионервожатый болып қызмет еткен жылдары практика жүзiнде көз жеткiзгенiн баяндайды. Сол жылдары мектептегi пионер жұмысын халықтық педагогика мұралары элементтерін эмпирикалық тұрғыда пайдалану мен ұйымдастыруға бағытталған iс-шаралар, жоғарыда айтылып өткен педагогикалық ізденістер мен тәлімдік ой-пікірлер және басқа тәжірибелер оқушылар ұжымының ұлттық тәлiм-тәрбиеге негiзделуiне ұйытқы болды демекпіз.
ұлттық тәлiм-тәрбиеге негiзделген жаңа моделі
Аталмыш тақырыптың мазмұнын ашу үшін алдымен ұлттық тәлiм-тәрбие мәселесi жөнiндегі әдебиеттерден мағлұматтар берудi жөн санадық.
Бiздiң ойымызша ұлттық тәлiм-тәрбиенiң асыл арналары болып табылатын ізгілік, имандылық, парасаттылық ұғымдары өзiнiң бастауын қасиеттi Құран жазбаларынан, тотемдiк-мифологиялық ұғымдар мен таңбалардан, пайғамбарлар мен ғұламалар өсиеттерiнен, киелi “Авеста” шежiрелерiнен, мақал-мәтелдер мен тыйым сөздерден және дала данышпандарының нақыл сөздерiнен бастау алады.
Құран сүрелері негізінде шәкірт санасында барша адамзат мойындаған рухани құндылықтар ғибраттары арқылы ой толқытып, сезім тербету әрекеті қажет екені анық. Ол тұжырымымызға киелі Кітаптағы мынадай сүрелер ғибраттары негіз болмақ: “..Ұғымын Алла біледі. Ашық баян етуші Құранға серт. Шын мәнісінде оны құтты бір кеште түсірдік. Күдіксіз Ол, әр нәрсені естуші, толық білуші. Ол аса дана, толық білуші. Ол сондай өте жоғары Алла, көктер мен жердің әрі екі арасындағы нәрселердің игілігі Оған тән (44-Дұхан сүресі, 496-495 бет.), [106,140-402-490]
Байқап отырғанымыздай Құран сүрелеріндегі “ұғым”, “даналық”, “ғылым”, “өлшем”, “кісілік” сияқты түсініктемелер тағылымдық ұғымдарға ұласып тұр. Мұндай ғибратты сөздердің мектептегі тәрбие жұмыстарында қолданудың қажеттілігі бүгінде дау туғызбаса керек. Дін тәрбиесіне байланысты тәлімдік әдістемелердің бүгінгі педагогикалық практикада көрініс табуы заңды құбылыс. Бүгінде адамдардың тұрмыстық қарым-қатынастарының реттелуі барысында қайта дами бастаған ізгілік алғышарттары мен рухани құндылықтар жөніндегі парасатты қоғамдық пікірлердің қалыптасуы соның айғағы болса керек.
Ұлттық тәлім-тәрбие бастаулары тарихи дәуірлер көшінде заман талаптары мен құбылыстарының өзгерістеріне қарай өзінің даму мен қалыптасу генезисінің ерекшеліктерімен сипатталып отырды.
Алтай тауларының қақпа тастарына (IҮ-Ү ғ.ғ) ойып жазып кеткен Күлтегiн мен Тоныкөк бабаларымыздың:
“… Биiкте көк Тәңiрi
Астында қара жер жаралғанда
Екеуiнiң арасында адам баласы жаралған.
Адам баласын басқаруға ата-бабам:
Бумын, Тумын, Iстемi қаған отырған.
Түркi халықтарына иелiк еткен,
Төрт құбыланың бәрi жау едi
Әскер жүргiзiп көп алған, бәрiн бейбiт қылып.
Басы барын идiрген, жүгiндiрген, тiзелiнi бүктiрген
Iлгерi Қадырхан қойнауынан – керi Темiр қақпаға дейiн..”,-деп, ұрпағына мәңгiлiк мұра мен аманат қалдырған көнетүркі жырларында сипатталған терең тәлiмдiк-ғибратнамалық ойлардан сыр шертеді [35,56-57]. Жыр мақамдары жұмбақ дүниенің тылсым құбылысымен байланысып, баба ғибратының күрделі сезімдерінің бастауы болған ой-таным жүйесінің ерекшелігін танытып тұр. Тасқа айналған өсиеттер тізбегі болашақ ұрпаққа алдыменен ататек туралы шежірелерді жадында сақтауды меңзейді. Жырдағы тәңірліктің таңғажайып құбылыстарынан таным нәрін алған діни-мифологиялық тағылымдардың жер мен аспан әлемі жөніндегі ұлттық дүниетанымдық қағидаларының, адамзаттың ғұмырнамалық заңдылықтарымен ұштаса, ұрпақ санасына ой салуы – бүгінде жиі айтыла бастаған елдік пен еркіндіктің, парасаттылық мен қаһармандық дәстүрлерінің рухани қазынасы бола бермек.
Ұлттық тәлiм-тәрбие жөнiнде Жүсiп Баласағұнидың:
“… Тәңiр адамдарды жаратты, үздiк еттi
Оған өнер, бiлiм, ақыл-ой бердi /144 бәйiт/
Бiлiм бердi: адам бұл күндерi шырқау биiкке көтерiлдi,
Ақыл бердi: осының арқасында түйiн шешiлдi /146 бәйiт/..”,- деген, танымы шексіз ой маржандары да ұлттық тәлім-тәрбие қазынасына арқау болмақ [328,102-103].
Ғұлама өзінің әлемге әйгілі болған “Қутадғу билиг” (Құтты білік немесе ақыл, білім, тіл жайында) атты еңбегінде, адамзат перзентінің бойындағы ең асыл қазыналарының бірі – ақыл мен білім дүниесі деп өсиет қалдырған. Ғұлама ғибратын тұспалдай отырып зерделеу кез келген қарапайым логикалық талдау жүйесінің арнасына түсе бермейтін таным мұхиты іспеттес дүние. Ж.Баласағұни толғамдарындағы кім ақылды бойына жинай білсе – ұлықтық дәрежесі соған ауады, ал оған қоса білімді игерсе оның кісілік (гуманистік) қасиеті арта түседі деген өсиеті ғасырдың қай кезеңінде болмасын көнермейтін ғибрат болса керек.
Ж.Баласағұн ғұмыр кешкен ғасырлар көші Алла тағаланың аңсары ауып, таным нұрлары шашыраған асқарлы асулардың бірі болған еді. Оған ғұлама замандастары мен тағдырластары М.Қашқари, Қайқауыс, А.Йассауи, А. Йүгінеки, С.Бақырғани, Рабғузи, Құтып, Қ.Қатиб, Гийас ад-Дин әл Женди, Жамал ад дин Түркістани және басқалар еңбектерін жатқызамыз.
М.Қашқариды шығыстанушы ғалымдар маржан тіл мен терең ойдың адамы деп ғибрат тұтып, оның мұраларын шығыс пен мұсылман ілімдерінің алтын бесігі ретінде бағалады. Қашқари түркі сөздерінің қисындық-логикалық үлгісін ғылыми тұрғыда терең саралаған танымы зерек, тіл білімінің асқан ойшылы ретінде танылумен қатар, артына тәлімдік-тағылымдық мұра қалдырған данышпан-ұстаз ретінде дараланды. Оның:
“… Жеткiз менiң сөзiмдi бiлiмдi адамдарға
Ұрпақ өссе естiлер өмiрге алаңдар ма?
Үш адамды жақсылыққа бастағанды ғалым деп бiл,
Оның iсiн жұртқа жайып, қолдан келсе тәлiм қыл..”,-деген өсиеттері ұрпақ дүниетанымының қалыптасуына ұйтқы болатын рухани-танымдық қазына екені даусыз [304,45-72]. Халықтың рухани һәм тәлімдік мұраларын ол мақал-мәтелдер және бабалар өсиеті тұрғысында сақталып келгенін айта келе ғұлама: “..Ұлым, менің өсиетіммен жанды аузыңа қаратқын. Ғалым болып, біліміңді ел ішіне таратқын..”,- деген тағылымдық өсиеттер арқылы, жас ұрпақтың тағдыры мен болашағына деген алаңдаушылығын білдіреді [62,72]
Мұсылман Ренессансының көш басында жүрген ірі тұлғалардың бірі Қожа Ахмет Йассауи еді. А.Йассауи өз заманында мұсылман философиясының адамгершілік құндылықтарын әлемдік деңгейге көтере білді. Йассауи әлемін танушы ғалымдардың пікірінше, ғұлама ғақлияттары өзінің философиялық құндылығымен ғана емес, сонымен қатар өзінің далалық данышпандық өрнегімен ерекшеленеді. Ғұлама ғибратын зерттеуші М.Жармұхамедұлы Йассауи тағылымдары жөнінде былай дейді: “… Ақын өзінің “Диуани хикметінде” жазған алғы сөзінде жалпы мұсылман дінінің негізгі қағида-шарттарын, парыз-қарыздарын байыппен баяндайды. Мұндағы ой-тұжырымдары сегіз жүйеден тұрады. Олары: Тәубашылдық, Ғибадатшылдық, Махаббат, Сабырлық, Шүкірлік, Ризашылдық, Заһидшілдік (анықтық), Ғаріптік. “Диуани хикмет” бастан-аяқ ақыл-өсиет, үлгі-өнеге айтуға құрылған. Дін қағидалары мен жалпы адамгершілік, мейірім-шапағат, бауырмалдық мәселелерінің туған әдебиетімізде кең қанат жаюына оның әсер-ықпалының мол болғаны даусыз..” [329,12-13].
А.Йассауи өз өсиетін шын мәнінде шәкірттерге аманат қылу дәстүрін ұстанады. Аталмыш қағидалардың жоғарыда айтып кеткендей адамның танымдық қабілеттерінің жас ерекшеліктеріне негізделе отырып баяндалғаны байқалады. Жыр басын софы-данышпан:
“… Бісіміллә деп баян еттім хикмет айтып,
Шәкірттерге дүр мен гауһар шаштым міне.
Жанды жалдап, қайғы шегіп, қандар жұтып,
Мен “Дәптер сәни” сөзін аштым міне
Үмбет болсаң, ғаріптерге жақын болғыл,
Аят, хадис айтқандарға құлақ салғыл
Ырзық берсе, тағдырға қанағат қылғыл
Ғаріптердің жайын ұғып келдім міне..”,- деп алғысөзін адамгершілік құндылықтардан бастаса [329,17], әрі қарай:
“… Тоғыз ай, тоғыз күнде жерге түстім
Тоғыз сағат тұра алмадым, көкке ұштым
Ғаршы-күрсі баспалдағын барып құштым,
Бір жасымда аруақ маған үлес берді
Екі жаста пайғамбарлар келіп көрді,
Үш жасымда шілтен келіп халім білді,
Сол себептен алпыс үште кірдім жерге..”,- деп, адам жасының онтогенездік даму заңдылықтарын баяндай отырып, ғибраты мол аталы нақылдар маржанын ұсынады [329,22].
Аталған ғұламалар ғұмырнамасымен тағдырлас болған Ж.Баласағұни, М.Қашқари, Қайқауыс һәм А.Йассауи тағылымдарында ұрпақ тәрбиесіне деген ұстаздық сезімнің, даналық ойдың үндестігі байқалады. Ж.Баласағұни ұрпақ тәрбиесі жөніндегі ғибратын гуманистік һәм этикалық тұрғыда кемелдендіру жүйесін ұсынса, М.Қашқари халықтың қайталанбас танымдық-тәлімдік дәстүрлердің сақталуы мен қастерленуінің кепілі – этномәдени мұраларды (тіл, әдебиет, салт-сана, ұлттық дәстүрлер) ұлттық дүниетаным құндылықтарымен ұштастыру деп таныса, Қайқауыс ұлттық тәлім-тәрбиенің негізгі қағидасы — табиғат пен қоғам байланысы һәм жаратылыс заңдылықтары негізінде ата дәстүрі мен ұрпақ сабақтастығы байланысы дейді. Ал, А.Йассауи адамгершілік, кісілік һәм имандылық қасиеттер адамды тәрбиелеудің алтын діңгегі деген тәлімдік-танымдық идеяларды алға тартады.
Асанқайғыдан бастап Абайға дейінгі алып тағылым кеңістігіндегі қазақ ғұламаларының тәлімдік идеялары – қазақи қанымыз бен ұлттық намысымызға сіңген мәңгілік рухани құндылықтар ошағы болып қала бермек. Оған Асанқайғының, Қазтуғанның, Мұхамед Қайдардың, Қыдырғалидың, Ө.Тілеуқабылұлының, Шалкиіздің, Доспамбеттің, Әбілғазының, Жиембеттің, Ақтамбердінің, Бұхардың, Төле бидің, Қазыбек бидің, Әйтекенің, Үмбетейдің, Дулаттың, Шоқанның, Ыбырайдың, Құрманғазының, Абайдың және басқа қазақ даласының данышпандарының қосқан үлестері өлшеусіз. Олардың артына қалдырған ұрпақ тәрбиесі жөніндегі даналық ғибраттарын жеке-жеке талдау, орны бөлек абыройлы іс екені анық. Сөз саптау барысында біздер аталған зиялылардың әрқайсысына тоқталудың мүмкін еместігін ескере отырып, жекелеген тұлғалардың тәлім-тәрбиелік өнегесі жөнінде тоқталып өтуді жөн санадық.
Ш.Уәлиханов “дала данышпаны (философы)” деп атаған Асанқайғы бабамыздың ұрпағына қалдырған тағылымдық мұралары ұшан-теңіз. Қазақ хандығы дәуіріндегі ұлттық педагогиканың дамуы мен қалыптасуын зерттеген Т.М. Әлсатовтың еңбегінде, данышпан бабамыздың Қазақ хандығының негізін салушы Керей мен Жәнібек сұлтандарға ақыл-кеңес берген абыз тұлға һәм рухани ұстаз ретінде танылғаны жайында баяндалады.
Дала абызы Асанқайғының:
”… Арғымаққа мiндiм деп, артқы топтан адаспа
Артық үшiн айтысып, достарыңмен таласпа
Ғылымым жұрттан асты деп, кеңессiз сөз бастама
Жеңемiн деп бiреудi, өтiрiк сөзбен қостама..”,- деген, өсиеттерi ұлттық менталитетiмiзге тән моральдiк-эткалық алғышарттар қағидасы десе болады [330,25]. Асанқайғының:
“… Таза мінсіз асыл тас – су түбінде жатады
Таза мінсіз асыл сөз – ой түбінде жатады
Жел толқытса асыл тас – су бетіне шығады
Ой толқытса асыл сөз – шер тарқатса шығады..”,- деген, ой әфсаналарында табиғат, адам және кеңістік дүниелері орын алады [330,23]. Мұндағы шартты түрде қабылдап отырған асыл тас – табиғат ортасы, асыл сөз – адамзат парасаты, жел мен ой толқыны – тылсым кеңістіктің таңғажайып құпиясы болса керек. Абыз бабамыз аталмыш ой маржандарын ұрпақ санасына жұмбақ зерде жүйесі арқылы жеткізуді мақсұт еткені байқалады.
Ұлттық тәлiм-тәрбие жөнiнде Абай, Ыбырай және Шоқан мұраларының шоқтығы биiк. Оларды рухани ұстазы санаған А.Байтұрсынов, Шәкәрім, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Н.Құлжанова, С.Көбеев, Ш.Әлжанов және басқа қазақ зиялы қауым өкілдері ұрпақ тәрбиесі жөнінде аз еңбек жазған жоқ. Қазақ зиялыларының педагогикалық тағылымдары жөнiнде ғылыми-әдеби еңбектер жазып, зерттеулер жүргiзген Шаймерденова Г, Көбесов А, Жұматаева Ш, Ыбыраева К.Ж, Құдиярова А.М, Бұланова Ф.З, Көшенова Р.Н, Құламбаева К.К, Күлшiмбаева Б.С, Әбiлғазиева К.Т, Базарғалиев Ғ.Б, Ыбырайымжанов Қ.Т, Мiрәлиева А.Ж және басқа ғалымдардың еңбектерiн атап өтуге болады.
Ғылыми-педагогикалық зерттеу жұмыстары барысында, әрбір зерттеуші ғалым Ыбырай мен Абай тағылымдарына соқпай кете алмайтыны шындық. Бұл ғылыми үрдіс кейінгі жылдары дәстүрге айналып барады.
Біріншіден, бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға тартуға, дүние ғылымдарын үйретуге және соған оқу құралдарын жазып шығаруға арнаса, екіншіден, өнегелі ұстаз-тәлімгер даярлауға, оларға күнделікті ғылыми-әдістемелік басшылық жасауға көңіл бөлді.
Үшіншіден, шығармаларында қазақ халқының ХІХ ғасырдағы қоғамдық өмірінде болған саяси-әлеуметтік мәселелерді жан-жақты қамтып жазуға жұмсады. Ол кез келген шығармаларында шәкірттерді адал, шыншыл, еңбек сүйгіш, өнегелі, өнерлі азамат болуға, зиянды іс-әрекеттен, ұрлық-зорлық, жатып ішер жалқаулық сияқты жаман әдет, жат мінезден бойын аулақ ұстауға шақырды..” [226,172-173].
Жоғарыда айтып өткендей Ы.Алтынсариннің қазақ баласының болашағы үшін бойындағы бар күш-жігерін арнағанын көреміз. Ы.Алтынсарин ағартушы-ғалым, педагог болумен қатар тарихшы-этнограф ғалым ретінде танылды. Атап айтсақ, оның 1870 жылы “Записки Оренбургского отдела Императорского русского географического общества” атты журналдағы “Очерк обычаев при сватовстве и свадьбе у киргизов Оренбургского ведомства” [331,13-25] деген еңбегімен таныса келе, Алтынсаринның қазақ халқының тарихын, мәдениетін және салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын жете білетін адам екенін байқаймыз. Ы.Алтынсариннің өзінің өмірі мен қызметі кезіндегі орыс-қазақ мектептерін ашу жұмыстарында, қазақ алфавитін орыс әріптері мен алфавитті нұсқасында жасау кезінде және басқа да қоғамдық қатынастардағы творчестволық істермен айналысуда өз ұлтының тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін өте жоғары бағалап, оның оқу-тәрбие жұмыстарында іске асыру идеяларын алдына мақсат етіп қойғанын оның еңбектерінен, практикалық істерінен көреміз. Ыбырайдың өз ортасындағы үлкен қарама-қайшылықтағы шиеленістерге төтеп бере отырып, өз идеясын ғылыми тұрғыда батыл ұсына білген және нәтиже шығарған жеңістері – қазіргі жас ғалым-педагогтарға теңдесі жоқ зор педагогикалық үлгі бола бермек.
Ыбырайдың орыс-қазақ мектептеріне арнап қазақтың ұлттық бай мұраларын орыс тіліне аудару арқылы қазақтың халық педагогикасын басқа ұлт өкілдеріне білдірудегі іс-әрекетінің нәтижесі деп қарауға тура келеді.
ХХ ғасырдағы әлемдегі өркениетке — ұлы Абай мұралары философиялық ойлар мен танымдық-тағылымдық ғибратттар қазынасын басқа қырынан көрсетті. Қазақтың ұлттық таным мен тағылым тарихнамасын Абайға дейінгі кезең және Абайдан кейінгі кезең деп атауымызға болады.
Абайдың данышпандық дәстүрлерінің философиялық, тіл ғылымы, әдебиеттану, мәдениеттану, этномузыка, этика және басқа ұлттық дүниетанымымыздың ерекшелігін айқындайтын ауқымды зерде жүйесімен байланысты екені және оның ғылыми зерттеу жұмыстарына арқау болып отырғаны шындық. Философ Ә.Нысанбаев: “… Абайдың рухани, даналық мұрасы терең мағыналы философиялық идеяларға толы: ол күллі Шығыста философияның негізгі мәні болып табылатын (жетілген адамды) өзекті және басты проблема етіп қарастырып, соған айырықша көңіл бөледі, адамгершілік туралы ілімді дамыта отырып, адамды адамгершілік, кісілік тұрғысынан жетілдіру принциптерін ашып, ұлттық эстетика мәселелерін алға тартады, адамның шексіз танымдық мүмкіндіктерін байқап, надандықпен күресін бағалап, білім мен ғылымның әлеуметтік өміріндегі рөлін анықтап, адамтануды жүйелі қарастырады..”,- дейді [332,7].
“… Бес нәрседен қашық бол
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз.
Тілеуің, өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпаның білсеңіз,
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой –
Бес асыл іс, көнсеңіз…
Ғалым болмай немене,
Балалықты қисаңыз?
Болмасаң да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз..”,- деп, жыр абызы адамның бойындағы мінез-құлық пен ұлттық ерекшеліктерге өмір һәм тұрмыс заңдылықтарымен байланыстыра отырып тәлімдік сипаттама береді [223,187].
Абайдың қара сөздері – ұлттық дүниетаным жүйесінің негізін қалады. Ондағы таным мұхитының терең маржандарынан нәр алған дүние жаратылысының қайшылықтарын тануға бағытталған психологиялық-педагогикалық ой толғаныстарын көреміз. Мәселен, ғұламаның отыз бірінші сөзіндегі: “… Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі – көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екіншісі – сол нәрсені естігенде, я көргенде ғибрәтлану керек, көңілденіп, тұншығып, ынтамен ұғу керек; үшіншісі – сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртіншісі – ой кеселді нәрселерден қашық болу керек. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер..”,- деп, философиялық, педагогикалық, психологиялық ой тұжырымын жасап, таным теориясының негізін қалап тұр [223,195].
Ұлттық тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгiзген Мағжан Жұмабаев болды. Ол өзiнiң “Пидагогика (баланы тәрбия қылу жолдары)” атты еңбегiнде: “..Әрбiр тәрбияшының қолданатын жолы – ұлт тәрбиясы. …әрбiр ұлттың бала тәрбия қылу туралы ескiден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиясы баяғыдан берi сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбiр тәрбияшы сөз жоқ, ұлт тәрбиясымен таныс болуға тиiстi...”,- дегенді айтады [145,8].
Бұл жерде Мағжанның халық педагогикасының халықтың тарихы мен мәдениетiмен бiрге қалыптасып келе жатқан ауқымды дүние екенiн растай отырып, оның заманның қай кезеңiнде болмасын ұрпақ тәрбиесiнiң ең негiзгi құралы болып қалатынын тұжырымдаған.
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанда қазақтың ұлттық тәрбиесi жөнiнде арнайы ғылыми еңбек жазуға мемлекет тарапынан мүмкіндік болмағаны белгiлi. Оған кеңес үкіметі заманында жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау барысында көз жеткіздік. Халық педагогикасы, немесе ұлттық тәрбие мәселесі арнайы ғылыми-зерттеу немесе пән оқулығы ретінде қарастырылмай, негізінен ғылыми мақала, тезис, қосымша мағлұматтар негізінде М.Жұмабаев, Т.Тәжібаев, М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Х.Арғынбаев, М.Әлімбаев, С.Сауытбеков т.б еңбектерде көрініс тапқан.
Қазақ этнопедагогикасының тарихын зерттеуші С.Қалиев, аталмыш ғылым саласының қалыптасу кезеңдерін үш кезеңге бөліп қарастырады:
1. Қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі (ХІХ ғасырдың екінші жартысы). Оған автор Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев және орыс-батыс ғалымдары П.С.Паллас, Э.С.Вульфсон, А.Вамбери, А.Левшин, А.Янушкевич, Н.Г.Потанин, Н.Л.Зеланд, В.В.Радлов еңбектерін жатқызады.
2. Қазақ этнопедагогикасының қалыптасу кезеңі (1920-1930 жылдар). Оған автор С.Торайғыров, Ә.Диваев, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова, М.Әуезов, С.Сейфуллин еңбектерін жатқызады.
3. Қазақ этнопедагогикасының даму кезеңі (1970-1995 жылдар). Оған автор М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев, С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, Қ.Бөлеев, З.Ахметова, М.Құрсабаев, М.Смайылова, М.Оразаев, К.Қожахметова еңбектерін жатқызады [226,70]
Ғалымның қазақ этнопедагогикасының даму кезеңдерінде, аталмыш дүниенің ғылым саласына айналуына зор үлес қосқан адамдардың еңбектерін көрсетуі, біздің көтеріп отырған мәселелеріміздің бір мақсаттылығы мен маңыздылығын дәлелдейді.
М.Ғабдуллин “Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес” (1966) деген еңбегiнде: “..Қазақ халқының өмiрiнен орын алған тәрбиенiң тарихын жан-жақты түрде қарастыру өз алдына зерттелетiн мәселе. Бiздiң мақсатымыз – революцияға дейiнгi қазақ арасында жас ұрпақты еңбек пен ерлiкке тәрбиелеуде халықтың ненi арман еткенiн және баланы жастайынан тәрбиелегенде өсе келе кiм болуын көздегенiн шолып өту.
Мұндай шолудың керек болып отырған себебi, бiрiншiден, халықтың бала тәрбиелеудегi өткен кездегi арман-мақсаттарымен танысу, екiншiден, оларды бүгiнгi күннiң тiлек-мiндеттерiмен салыстыру едi..”,- деп, нақтылай келе этнопедагогика туралы маңызды ой-пiкiрiн бiлдiредi. [333,74]
Халық қаһарманы Бауыржан Момышұлының “Ұшқан ұя” кітабын (1975) қазақ халық педагогикасының әліппесі деп айтуымызға болады. Автор өзінің балалық шақтан бастап есейген шағына дейінгі ғұмырнамасындағы тәлім-тәрбиелік дүниелерді қазақи тұрмыс ерекшеліктерімен байланыстыра отырып суреттейді.
Оның: “..Әкем маған ата-тегіміздің аты-жөнін үйретуші еді.
— Кімнің баласысың? – деп сұрайтын ол
— Мен Момыштың ұлымын.
— Момыш кімнің баласы?
— Момыш – Имаштың баласы.
Осылайша жеті атаға дейін жетелеп отырып санатады. Ал келген қонақ ең алдымен атымды сұрайтын. Сонан соң менің жеті ата жөніндегі білімімді тексеретін. Ел танудың басы ең алдымен осылай басталатынын ол кезде кім білген. Әжем малдың тілін ұғуды үйретуші еді. Қозы маңырайды, бұзау мөңірейді, бота мөлдіреп аңсайды, қодық ақырады… Әкем маған жастайымнан қазақша жыл қайыруды, күн мен ай аттарын, жыл аттарын жаттатты”,- деген сөздерінде терең тәрбиелік мән жатыр [132,18].
Ұлттық тәрбиенің сол жылдары қоғамдық сипат алмаса да, әулет, отбасы, туыстық қарым-қатынас және халық мейрамдарында азды-көпті тәрбиелік рөл атқарып келгенін Б.Момышұлы өз әңгімесінде былай деп суреттейді: “… Кейде менің өнеге алған, тәлім үйренген, дәріс оқыған ұстаздарымды еске түсіріп ойға бататыным бар. Өйткені есейе келе көрген көп ұстаздарым талай-талай тағылымдарға бой ұрғызғанымен, солардың бірде-бірі нақ өзімнің әжемдей, әке-шешем мен ауылдың қадірлі ақсақалдарындай өсиет айдынына жүздіре алған жоқ… Өмір шындығының өзі ақиқатқа бас ұрары даусыз. Дүние тарихы, жаратылыс шежіресі, жан-жануар болмысы жайлы алғашқы әңгімені әжемнен естігенімді, адамзат қауымының қалыптасуы туралы тұңғыш мағлұматты әжемнен алғанымды қалай ғана ұмытармын… Иә, әлемнің пайда болуы, тіршілік дамуы, адамзаттың шығуы, өмір жайлы, шынайы сезім мен азаматтық тұрғысындағы жан баурайтын аңыздарды айтқан; ненің жақсы, не жаман екенін, нені сүйіп неден аулақ жүруді үйреткен; ар заңының, әдеттің жинағынан алғашқы тарауларды таныстырған да ең алдымен ата-ана, ағайын-туған еді..”,- дейді [132,20].
Аталған еңбектер арқылы біз ұлттық тәрбиенің қарапайым баланы санауға, жаттауға, оқуға, есептеуге, есте сақтауға, үйренуге қажетті ықпал ету құралы ретінде әулет дәстүрі мен тұрмыстық қарым-қатынаста қызмет етіп келгеніне көз жеткіздік.
М.Ғабдуллин еңбектерінен халықтың ұрпақ тәрбиелеу барысында, нақты бір мақсаттарға сүйенудің қажет еткен, Т.Тәжібаевтың халық ауыз әдебиеті мұраларының ұлттық тәрбиенің ерекшелігін байқататынын, ал Б.Момышұлының отбасы дәстүрінің атқарған педагогикалық қызметінің зор екендігін байқаймыз.
Әр халықтың ұлттық тәлім-тәрбиелік ерекшеліктері жөнінде Г.С.Виноградов (1926) [21], А.Ф.Хинтибидзэ (1951) [20] ғылыми еңбектер жазды. 1956 жылы жарыққа шыққан академик Г.Н.Волковтың “Чуваш халқының этнопедагогикасы” атты еңбегi ТМД мемлекеттері кеңістігінде этнопедагогика ғылымының көптеген ғалымдардың зерттеу объектісіне айналуына себеп болды[14]. Бұл орайда А.К.Алиевтың (Әзербайжан,1968) [16], Я.И.Ханбиковтың (Татарстан, 1967) [19], З.Миртурсуновтың (Өзбекстан, 1973) [18], А.Ш.Гашимовтың (Азербайжан, 1970) [22], Ю.А.Рудь (1980), З.П.Васильцованың (Украина, 1983) [23], Е.Л.Христованың (1988) [24], К.Пирлиевтің (Түрікменстан, 1991) [132], А.Э.Измайловтың (Қырғызстан, 1991) [221] және басқа ғалымдардың еңбектерін атап өткен жөн.
А.Мұхамбаеваның ойынша жас ұрпаққа халықтың сан ғасырлар бойы жинақталып келген салт-дәстүрлері негізінде тәрбие беру – алдымен салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың халық тұрмысындағы пайда болу генезисін анықтап алудан бастау керек дейді. Ол дүниелерді зерттеу мен талдау – тақырыптың әлеуметтік алғышарттарын айқындауға негіз болмақ. Әлеуметтік алғышарттардың – қоғамдық құбылыс екені жөніндегі этнограф ғалымдардың теориялық еңбектеріне сүйенген автор — өз ретінде қазақ халқының салт-дәстүрлерінің қоршаған орта мен тұрмыс-тауқіметтің жағдаяттарына байланысты өзіндік табиғи ерекшеліктерін реттеудің қажеттілігін баяндайды.
Зерттеуде қазақ халқының ата-бабасының жинақтаған тәжірибелері негізінде жас ұрпаққа жан-жақты тәлім-тәрбие беруде адамның жас ерекшеліктері мен танымдық мүмкіндіктеріне аса назар аударғаны, нәтижесінде тәрбие әрекеттерінің тұрмыста, әулет пен отбасы салтында арнайы білім қағидаларын игеру мен қолдану негізіндегі қарапайым педагогикалық тәжірибелердің қалыптасқаны дәлелді тұрғыда айтылады. Автор халық тұрмысында ұлттық тәрбиенің жалпыға ортақ ерекшелігін ескеру керектігін баса айтып, ұлттық дүниетаным қағидасынан туындаған “адамның шыр етіп бұл дүниеге келгеннен бастап, зарлап о дүниеге кеткенге дейінгі ғұмырнамасының тәрбие бесігінде тербеліп өтеді” деген танымдық-тағлымдық ұғымдармен өз ойын ұштастырады.
И.Оршыбеков өзінің “Халық ауызекі поэтикалық шығармашылығындағы адамгершілік тәрбиесінің идеялары” [332] атты диссертациялық еңбегінде халық ауыз әдебиеті мұралары негізінде оқушыларға адамгершілік тәрбие берудің кейбір өзекті мәселелерін зерттейді. Автор адамгершілік тәрбиесінің халық педагогикасының үлкен саласы болып табылатын мақал-мәтелдер мен этномузыкалық мұралар арқылы мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында факультативтік дәрістердің қосымша материал ретінде өткізу жөнінде әдістемелік кеңестер береді.
Қ.Сейсембаев “Отбасы тәрбиесінде балаларды мектепке даярлаудағы қазақ халық педагогикасы” [333] атты еңбегінде халық педагогикасының негізгі компоненттерінің бірі отбасы тәрбиесі екенін атап көрсетеді. Оның ойынша халық педагогикасының қалыптасу тарихын зерттеу барысында, қай кезеңдерде болмасын әр халық күнделікті тұрмыста жас ұрпаққа эмпирикалық білім мен тәрбие беруде отбасылық дәстүрлерге сүйенген. Сондықтан отбасы дәстүрлері негізінде арнайы әдістемелік нұсқаулар мен дәріс беру сабақ жоспарларын құрудың үлгілерін ұсынады.
И.Оршыбеков және Қ.Сейсембаев халық педагогикасы мұраларының ұрпақ тәрбиелеу барысында атқаратын қызметінің зор екенін атай келе, ұлттық тәлім-тәрбие жайында әдістемелік нұсқаулар берудің орнына, жалпылама шолу жасап, қысқаша анықтамалар берумен шектелгенін байқадық.
Ұлы дала ғұламаларының педагогикалық ой-пікірлерін жинақтап, олардың тәлім-тәрбиелік һәм діни-рухани мұралары жөнінде республикамызда тұңғыш рет көлемді ғылыми зертттеу жүргізген Қ.Жарықбаев болды. Қ.Жарықбаев өзінің ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде ұлттық педагогика тарихының дамуына қомақты үлес қосты. Еңбекте тұңғыш рет шығыстанушы, әдебиеттанушы және этнолингвистика мен елтанушы ғалымдардың еңбектері негізінде қазақ топырағында ғұмыр кешкен көнетүркі ғұламалары: Йоллық тегін, Күлтегін, Мойыншор, Білге қаған, Тоныкөк, Онгин, Сүдже, Құлышора және басқа данышпандардың тағылымдық өсиеттері баяндалады.
Ғалым орта ғасырларда мұсылман Ренессансының өркендеуіне үлес қосқан алып тұлғалар: Әбунасыр Әл Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, А.Йассауи және А.Йүгінеки ғибраттары жайында сөз етіп, аталмыш данышпандар тағылымдары жөнінде арнайы дәріс курсын өткізу жөнінде әдістемелік нұсқаулар ұсынады.
Қ.Жарықбаевтың қазақ этнопедагогикасы тарихын жүйелі тұрғыда зерттеуге арналған еңбектері С.Қ.Қалиевтің зерттеу жұмыстарында көрініс тапты. С.Қалиев өзінің “Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі” (1986) атты еңбегінде Қ.Жарықбаевтың зерттеулерін одан ары дамыта түсіп, қазан төңкерісіне дейінгі қазақ ақын-жыраулар поэзиясындағы тәлімдік идеялар жөнінде толық мағлұматтар береді. С.Қалиев қазақ этнопедагогикасы тарихындағы “Алтын ғасыр кезеңі” болып саналатын Қазақ хандығы тұсында ғұмыр кешкен ақын-жыраулардың педагогикалық ой-пікірлеріне терең талдау жасап, жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруде, ата-бабалар тағылымдарын мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында жүйелі тұрғыда пайдаланудың әдістемелерін ұсынады. Бертін келе аталмыш зерттеу материалдары – “Қазақ халқының салт-дәстүрлері” (1990) [85], “История обучения и воспитания казахов” (1990) [186] “Қазақ этнопедагогикасы және этнопсихологиясы курсының бағдарламасы” (1992) және “Қазақтың тәлімдік ой-пікір Антологиясы” (1994) [97] және басқа бағдарламалар мен тұжырымдамалардың пайда болуына негіз болды.
Халық педагогикасының негiздерiн айқындау қазақ этнопсихологиясының генезисiн зерделеуге бағытталған еңбектермен қатар жүрдi. Сондықтан қазақ этнопсихологиясының табиғатын ашуға арналған Сәрсембаев Н [334], Жандiлдин Н [136], Мұқанов М, Жүкеш К, Елiкбаев Н, А.Х.Кукубаева және басқа ғалымдардың еңбектерi жалпы ұлттық тәлiм-тәрбие мәселелерiне арналған зерттеу жұмыстарына негiз болды деп қорытынды жасаймыз.
Қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерінің негізгі компоненттеріне жататын әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлері жөнінде Н.Сәрсембаев зерттеу жүргізді. Н.Сәрсембаевтың ойынша ұлттың әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі – талай ғасырлардан бері қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келген өмір сүру мен тұрмыс әрекеттерінің ережелері болмақ. Оның қалыптасуы – адамдар арасындағы қарым-қатынас пен өзара ынтымақтастықтың кепілі деген. Ол әдет-ғұрып жөнінде: “..әдет-ғұрып тарихи даму дәуірлерінде, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған, халықтың қоғамдық пікірі негізінде қорғалатын, салыстырмалы түрдегі адамдар қарым-қатынастарының, тұрмыс-тіршілігінің тұрақты қоғамдық ережесі ..”,- деп, [334,70] ал салт-дәстүр жөнінде: “… салт-дәстүр — тарихи даму дәуірлерінде, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған, халықтың қоғамдық пікірі негізінде қорғалатын, адамдар қарым-қатынастарының, тұрмыс-тіршілігінің тұрақты қоғамдық ережесі..”,- деген тұжырымдары арқылы екі атаудың ерекшеліктеріне дәлелді анықтама береді [334,70].
Этнопедагогика ғылымы бүгінгі таңда қоғам қажеттіліктерінен туындаған басқа ғылым саласы сияқты өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Оның қажеттілігі мен өзектілігі жайлы аталмыш сала бойынша өткізілген ғылыми-практикалық конференция материалдары мен зерттеушілердің еңбектері дәлел. Көптеген ғалымдардың Г.Н.Волковтың: “…этнопедагогика — әр халықтың жас ұрпаққа білім мен тәрбие беруде мақсаты мен міндеттері бір-бірімен тығыз байланысқан, көп ғасырлардан бері жинақталған педагогикалық білімдері мен әдіс-тәсілдерінің ұлттық қажеттіліктерінен туындаған тәжірибелер жиынтығы..”,- деген тұжырымына сүйенетіні байқалады [14,10].
Қ.Б.Жарықбаев пен С.Қалиев қазақ этнопедагогикасының даму тарихын үш кезеңге бөліп қарастырады:
1.ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы педагогикалық ой-пікірдің ілкі бұлақ-бастаулары (Орхон-Енисей жазбалары, Қорқыт тағылымдары);
2. Ортағасырлар заманынан бастап, Қазақстанның Ресей қоластына кіру процесі аяқталғанға дейінгі демократиялығы басым тәлімдік ой-пікір кезеңі
3. Ұлттық педагогикалық ой-пікірдің Кеңес үкіметі жылдарындағы дамуы [128,3].
Қазақ этнопедагогикасының әлеуметтік құбылыс екенін және оның қоғамдық қажеттіліктерден туындағанын ескере келе ғалымдар өз ойларын былай жеткізеді: “… Адамның өз ұрпағын еңбекке, кәсіпке, өмірге икемдеп үйретуі адамзат қоғамымен бірге жасасып келе жатқан тарихи процесс екені белгілі. Ұшы-қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің үлкен тарихында жас ұрпаққа тәрбие беруде бай тәжірибесін жинақтап, өзіндік салт-сана, әдет-ғұрып рәсімдерін туғызды. Дала тұрғындары өздері өмір сүрген ортаның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, мәдениеті мен тарихына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие берудің басқа жұртта қайталанбайтын талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, жас ұрпақты тәрбиелеудің жалпыға ортақ моральдік-психологиялық нормасы белгіленді...” [51,4-5]. Бұдан біз халық педагогикасының ұлтымыздың тарихи және мәдени қалыптасуы кезеңдерімен тығыз байланыста дамып келген аса күрделі қоғамдық-әлеуметтік құбылыс екеніне көз жеткіземіз. Демек, халық педагогикасында ұлттық тәрбиенің де өзіндік көрініс табуы заңды құбылыс.
Қазақ этнопедагогикасының өз алдына ғылым саласы ретінде дамуына шет елдердегі қазақ диаспорасының көрнекті өкілі Қобдабай Қабдыразақұлы зор үлес қосты. Ол ұлттық тәлім-тәрбие мәселелері жөніндегі ұсыныс-тұжырымдарын “Ғұрып, дәстүр және тәрбие” (1979) деген еңбегінде баян етеді. Автор еңбегі үш тарауға (Ғұрып және дәстүр, Халқымыздың адамгершілік дәстүрі, Тәрбиелік дәстүр) бөліп қарастырады. Қ.Қобдабай ұлттық тәрбиенің іргетасы әулет тәрбиесінде жатқанын, демек соған байланысты зерттеу және шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыру барысында терең назар аудару керектігін атап өтеді. Қ.Қобдабай әулет тәрбиесінің құндылықтарына: отбасы ұйытқысы, беріктік, махаббат сезімі, жомарттық, сүйіспеншілік, сыйластық, кісілік, адалдық және басқа отбасы дәстүрінің алтын қазығы болатын қасиеттерді жатқызады [53,100]. Қазақ этнопедагогикасының қауымның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерінің бірі деп санап, автор қазақ тәлім-тәрбиесінің негізгі әліппесі – халықтың бала тәрбиелеудегі тәрбиелік дәстүрлері деп анықтама береді [53,109]. Қ.Қобдабай: “..әр ұрпақтың адамдарды бір-бірімен қатар өмір сүріп, жұмыс істеп, бірге демалып қана қоймай, өндірістің, қоғамдық өмірдің, ғылымның, өнердің, тәрбиенің күрделі мәселелерін бірлесіп шешеді. Қоғамның осы тектес маңызды әлеуметтік мүдделерін шешу үшін ғасырлар бойында қазақ халқы адамгершіліктің алуан түрлі қарапайым нормаларын қалыптастырған..”,- деп, халық педагогикасы жөнінде анықтама бере келе, адам бойындағы адамгершілік қасиеттердің, сондай-ақ моральдік құндылықтардың халық педагогикасының қалыптастыруына ықпал еткені жайлы мәселе көтереді [53,83].
Автор ұжымдық тәрбиенің халық педагогикасындағы көрінісін көпшілік қауымның тәлім-тәрбиелік дәстүрлері деп қарайды. Оған достық қарым-қатынас, ақсақалдар кеңесі, көрші-қолаң қарым-қатынасы және той-томалақ дәстүрлерін жатқызады. Осы орайда ұжымдық тәрбиенің маңыздылығын айта келе Қ.Қобдабай: “… коллектив дегеніміз – ондаған, жүздеген адамның жиынтығы. Демек коллектив – көпшілік деген сөз. Сол көптің күш-жігері мен ақыл-парасаты үлкен күш. Ол бірен-саран тентекті де тезге сала алады..”,- деп, ұжымдық топтасу мен бірліктің қоғамдық ортадағы ықпалы жөнінде баян етеді [53,81]
Қазақ этнопедагогикасының табиғатын тану К.Қожахметованың ойынша этномәдени мұралар мен аталмыш сала бойынша қалыптасқан мәдениеттану теориясына арқа сүйенуінде болмақ. К.Қожахметова: “..Қазақ этнопедагогикасының методологиялық негіздерін зерттеу барысында, біздер тек қазақтың ұлттық мәдениетімен шектеліп қалмай, ол саланың мәдениеттану теориясы тұрғысынан зерделеу қажет екенін айтамыз. Ол тұжырымымыздың негізі – қазақ этнопедагогикасының қазақ философиясы, этностар теориясы, этнопсихология және мәдениет теориясы ғылымдары салаларымен тоғысқан, аталмыш ғылыми пәндердің фундаменталдық ережелері мен методологиялық негіздеріне сүйенген, педагогика ғылымының ажырамас, біртұтас бөлігі деп қарастыруымыз болмақ ..”,- деген, тұжырымы арқылы біз қазақ этнопедагогикасының ерекшеліктері жөнінде дәлелді мағлұматтар аламыз [100,123].
Р.Қ.Дүйсембінова қазақ этнопедагогикасы материалдарын тек қана зерттеумен шектелмей, оны мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына кешенді тұрғыда ендірудің үлгісін ұсынады. Автор қазақ этнопедагогикасының Қазақстан егемендік алғанға дейінгі аралықта педагогика ғылымының аясынан қағыс қалып отырғанын, бүгінде оның қажеттілігі жөнінде қоғамдық пікір қалыптасқанын, ал оған анықтама беруде К.Қожахметова айтып кеткендей, ғылыми педагогиканың ажырамас бөлігі екендігі жөнінде баяндайды.
Р.Қ.Дүйсембінованың пайымдауынша көне замандардан бері қалыптасып келе жатқан қазақ даласында ғұмыр кешкен ғұламалар мен ойшылдардың, қазақ ақын-жырауларының және ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялы қауым өкілдерінің ұлттық педагогика жөніндегі ой-пікірлері – заманның қай кезеңінде болмасын — өзіндік ерекшелігі мен тәлім-тәрбиелік заңдылығы бар этнопедагогикалық мұралардың қалыптасуын қажет етіп отырды деп санайды. Қазақ халық педагогикасының қажеттілігін анықтайтын алғышарттарды автор төмендегідей рет бойынша сараптайды:
1. Оқушылардың адамгершілік қасиеттерін, ұлттық сана-сезімін дамыту мақсатында халық педагогикасы материалдарын мектеп практикасында пайдалану қажеттігі (халықтың ауызекі-поэтикалық шығармалары, ұлттық салт-дәстүрлер, Қорқыт, Әл Фараби, Ж.Баласағұн, Асанқайғы, Д.Бабатайұлы т.б. шығармалары);
2. Қазақ этнопедагогикасын мектеп практикасында пайдалану қажеттігін тікелей атап көрсетпегенімен, оның бала тәрбиесіндегі рөліне, құнды адамгершілік қасиеттері мен ұлттық сана-сезімін қалыптастыруы (А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов)
3. Қазақ зиялылары мен ғалым-педагогтарының шығармалары (М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов шығармалары);
4. Қазақ этнопедагогикасы материалдарын мектептерде пайдалану туралы қазақ зиялыларының айтқан ой-пікірлері (Т.Тәжібаев, М.Ғабдуллин, Қ.Бержанов)
5. 1970 жылдардан бері қарай қазақ этнопедагогикасының зерттелуі (А.Х.Мұқамбаева, И.Оршыбеков, т.б.) [77,47-50]
Р.Қ.Дүйсембінованың диссертациясындағы “Қазақ этнопедагогикасын сыныптан тыс тәрбие әрекетіне ендіруді әдістемелік тұрғыда қамтамасыз ету” тақырыбы мектептегі оқушылар ұжымында сыныптан тыс уақыттарда тәрбие беру мәселелеріне арналған. Аталмыш міндет-мақсаттарды жүзеге асыруда автор эксперименттік жұмыстың нәтижесі негізінде оқушылардың білімге деген қызығушылықтарын арттыруда, шығармашылық жұмыстарға деген белсенділіктерін көтеруде және сынып ұжымының ынтымақтастығын нығайту мақсатында “Шешендік өнер” факультативтік курсы, “Әңгімелесу” атты педагогикалық-психологиялық диагностика жасауға бағытталған тренингтер, “Атамекен” бағдарламасының “Домбыра-дастан” бағыты бойынша үйірме жұмыстары мен өнер сайыстарын ұйымдастыруға арналған нұсқаулары мен теориялық-әдістемелік тұжырымдары зерттеу жұмысының мазмұндылығын көрсетіп отыр [302,206-217].
Сондай-ақ ұлттық тәлім-тәрбие мәселелері көрнекті ғалымдар Н.Қ.Сарыбековтың еңбегінде қазақтың табиғатты қорғау дәстүрлері арқылы баяндалса [55], С.А.Ұзақбаеваның зерттеулерінде эстетикалық тәрбие мәселелері бойынша сарапталса [228], Ж.Наурызбай зерттеулерінде халық педагогикасын танудың негізгі түйіні оқушыларға этномәдени мұралар негізінде кешенді тәлім-тәрбие беру арқылы жан-жақты зерделенеді [229]. Халық педагогикасының методологиялық негіздері С.Ғаббасовтың зерттеуінде көлемді тұрғыда қарастырылса [58], қазақ ақын-жыраулары мен ойшылдарының данышпандық дәстүрлері Т.М.Әлсатов [59] еңбектерінде барынша қамтылады.
Академик жазушы Сәбит Мұқанов “Ұстаздардың ұстазы” деп жазған [335,9-14] балалар жазушысы, араб тiлiнiң бiлгiрi, белгілі жазушы Г.Бельгердің ұстазы, әлiппе оқулығы бойынша ғылыми конкурстарға қатысып жүлде алған, Сейтен Сауытбековтың “Тағылым тегi” кiтабы оқушыларға ұлттық тәрбие беруде тамаша әдiстемелiк-дидактикалық нұсқау болды. Кiтаптағы тыйым сөздер, балалардың мал төлдерiн шақыруы, жануарлар қалай үн шығарады атты халық педагогикасының ой-маржандары негiзiнде түзiлген тақырыптар бойынша Ж.Қасым атындағы Көкшетау университетiнде арнайы мультипликациялық фильмдер түсiрiлiп, жинақталған тәжірибелер солтүстiк Қазақстан өңiрiнiң мектептерiнде кешендi түрде енгiзiлуде. Оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі атқарылған іс-шаралардың ғылыми-эсперименттік нәтижелері университет аясында жыл сайын өтетін халықаралық “Сейтен тағылымдары” ғылыми-практикалық конференцияда баяндалып, іс-тәжірие алмасу барысында жетекші педагогикалық жетістіктердің біріне айналуда.
С.Сауытбековтың “Өртенген өлең” атты кiтабындағы басты кейiпкер, жалынды революционер Баймағамбет Iзтөлиннiң қаһармандық дәстүрi негiзiнде оқушыларға этнопатриоттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы зор.
Ұлттық тәрбие атауын өздерiнiң докторлық диссертацияларында Қ.Бөлеев пен К.Оразбекова енгiзiп, өзектi мәселе ретiнде қарастыру қажет екенiн дәлелдедi.
Қ.Бөлеевтің айтуынша:”… ұлттық тәрбие терминiн ендiру педагогика ғылымында өз шешiмiн тапқан жоқ. Ол этнопедагогика ғылымында ендiрiлуi тиiс. Өйткенi этнопедагогика ұлттық тәлiм-тәрбиенi жинақтайтын, оны қорытындылап, жүйелейтiн теориясымен сипатталатын ғылым саласы. Ұлттық тәрбие – жеке тұлғаның ұлттық сана-сезiмi мен мiнез-құлқының, ана тiлiн, ата тарихын, төл мәдениетiн және ұлттық салт-дәстүрiн меңгеруi негiзiнде қалыптасқан этнопедагогиканың саласы..”,-деп, анықталады. [63,76-329]. Ғалымның ойынша ұлттық тәлiм-тәрбиенiң мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге асырудың тиiмдiлiгi – болашақ мұғалiмдердi, бiлiктi тәрбиешiлердi және олардың бiлiмдерiн қайта даярлау мен жетiлдiру жұмыстарына арналған арнайы бағдарламалар мен нақты шараларды қолға алғанда артады деп топшылайды.
Ш.Беркімбаеваның пайымдауынша, бүгінгі заман талаптарына сай білім жүйесінің реформалануы жағдайында, осы уақытқа дейін мектептердегі оқу-тәрбие жұмыстарына ендіріліп келе жатқан авторлық және мемлекеттік бағдарламаларды сараптай отыра, бүгінгі заман ұрпағына жаңаша ұлттық тәрбие берудің жүйесі жасалу қажеттігін алға тартады [336,12]
К.Оразбекованың пайымдауынша ұлттық тәрбие – болашақ қоғамымыздың құрлысшыларын дайындайтын дарынды, парасатты, жоғары мәдениеттi, жан-жақты дамыған жеке тұлғаларды қалыптастырудың негiзi болуы шарт деп санайды. Ол: “..ұлттық тәрбиенiң тәлiмдiк негiздерi Адам атадан бастау алып, бүкiл өмiрi-өлеңге, өлеңi-өмiрге айналған жыраулар арқылы жалғасын тауып, ұрпақтан-ұрпаққа жетiп отырды...”,-деп, ұлттық тәрбиенiң бүгiнгi таңда ұлттық идеологияны қалыптастыруда шешушi рөл атқаратынын атап өтедi [64,28].
Байқап отырғанымыздай, ұлттық тәлім-тәрбие жөнінде екі ғалымның түпкі мақсаттарының бір екенін көріп отырмыз. Негізінде ұлттық тәрбие дүниесінің халықтың рухани-мәдени мұраларымен тығыз байланыста дамып келгенін ескере отырып, ғалымдар атап кеткендей ғылыми педагогиканың өзекті бір саласы екендігі туралы қоғамдық пікірді барынша дамыта түсу керек деп санаймыз [6-сурет].
Жоғарыда аталған ғылыми еңбектердi талдай және оған негiздей отырып, бiз мектептегi оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие құндылықтарын әлемдік өркениетті озық мәдениетпен кіріктіре іске асырудың жолдарын қарастыратын оқушылар ұйымының жаңа моделі қажет деп санаймыз. Әлемдегі әр халықтың тәлiм-тәрбиелiк мұрасының түпнамасы – оның ұлттық құндылықтармен мыңғасырлық байланыстығының тұтастығында екенi анық. Халық педагогикасындағы ұрпақтың жан-жақты дамып-өсуiне, таным кеңiстiгiнiң ұлғаюына зор ықпал жасап келгенiн педагогика ғылымы жоққа шығармайды.
Осы айтылған тұжырымды қорытындылай келе біз алдымен қазақ халық педагогикасының ұрпақ тәрбиесінде ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірибелерін зерделей келе жалпыадамзаттық рухани құндылықтар мен ұлттық мәдениетке негізделген “жаңа типтегі оқушылар ұйымының моделін” қалыптастыруымыз қажет деп санаймыз.
Әлемдегi барша халықтың өкiлдерi — өз бойындағы барлық асыл қасиеттері мен құндылықтарын өскелең ұрпағының санасына сіңіруді ғұмыр бойына мақсат етіп келеді. Классикалық жазба әдебиет пен халықтық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі тартымды кейіпкерлердің бойындағы ізгілік, махаббат, бақыт, өмір мен бостандық үшін күрес, әділдікті, шыншылдықты, адалдықты жақтау, елін, жерін сүю, еркіндік пен адам құқын қоғау, біріншіден әр ұлттың бойындағы бар асыл қасиет болып саналса; екіншіден ол барлық ұлттарға, бүкіл өркениетті адам баласына тән гуманистік қасиет. Әлемдік өркениет — ұлттық озық мәдениет үлгілерінің жиынтығынан қорланады. Олай болса ұлттық әдебиет пен ұлт мәдениетінде марапатталатын озық үлгілі адами қасиеттердің әлемдік өркениетпен ұштасуы — ұлттық патриоттық (азаматтық) сезімдердің, бүкіл адамзат ұрпағын сүюге негізделген интернационализм идеясына ұласуы табиғи заңды құбылыс.
Бұл орайда ҚР Президенті Н.Назарбаевтың мемлекеттік «Мәдени мұра» негізінде жастарға патриоттық тәрбие берудің бүгінгі таңда қажет екендігі жөніндегі ой-пікірлері мен ұсыныстары зерттеу жұмысымыздың негізгі арнасы болмақ. ҚР білім және ғылым министрлігі дайындаған «Қазақстан жастарына патриоттық тәрбие беру» тұжырымдамасының болашақта ұрпақ игілігіне айналуына ұстаз қауымымен бірге ғалым-педагогтардың үлес қосары анық. Сондықтан аталмыш зерттеу жұмысын мемлекет белгіліген іс-шаралар мақсаттарымен ұштастыра жүргізудің маңызы зор. Біз ұсынып отырған мектептегі оқушылар ұйымы арқылы жас ұрпаққа жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мұралар негізінде тәлім-тәрбие жүйесін қалыптастырудың қажет екені жоғарыда айтылған мәселелерді шешуде өз үлесін қосатыны анық.
Өркениеттілікке тән ізгілік, имандылық, бауырмалдылық, гуманистік т.б адами қасиеттердің бәрі әлемдік діни қауымдастықтарда (конфессияларда) марапатталады. Қай діни конфессияның гуманистік қағидасын алып қарамайық (мұсылман, христиан, будда, иудей т.б) кісі өлтірме, біреуге қиянат, зорлық-зомбылық жасама; ізгі жүректі, қайырымды бол деген өсиеттер насихатталады. Бұл жалпы дін атаулының уағыздайтын демократиялық идеясы.
Әлемдік рухани-мәдени құндылықтарды игеруді ұлттық озық мәдениет үлгілерін қастерлеуден бастау – ғылым мен білім, әр ұлттың рухани қазынасын адамзат игілігіне жарату, әдебиет пен өнер саласы мен дін мен жалпы мәдениет атаулыда насихатталатын озық идеяларды оқу-тәрбие жүйесінде басшылыққа ала отырып, оны оқушы-жастардың жүрегіне ұялату, сөйтіп – ізгілік, имандылық, парасаттылық т.б адами асыл қасиеттерді әрбір қоғам мүшесінің құрмет тұтуы білім мен тәрбие ісінің басты принципі.
Ендеше, ұлы ойшыл педагогтардың еңбектерін басшылыққа ала отырып, біз ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениеттің озық үлгілері негізінде келешек қоғамды құрушы ізгі жүректі жасампаз азаматтарды тәрбиелеуге бағыттайтын оқушылар ұйымының жаңа типтегі моделін ұсынамыз [7-сурет].
Алдымен оқушылар ұйымы және осы атауға қатысы бар кейбір ұғымдарға түсініктеме беріліп, ол атаулар жөнінде энциклопедиялық сөздіктер мен зерттеушілер еңбектерінде берілген анықтамалар негізінде талдау жұмыстары жүргізілді. Оқушылар ұйымына қатысты педагогикалық мәселелердің бірі – ұжымның қалыптасуына себеп болған көріністер: мектептегі өзін-өзі басқару жүйесінің құрылуы, ұжымдық топтасудың ерекшеліктері, ұйымға педагогикалық басшылық жасаудың кейбір мәселелері бойынша теориялық ұғымдар тиянақталды.
Оқушылар ұйымының қалыптасуына тарихи-педагогикалық ықпалын тигізген Европа Ренессансы дәуіріндегі Лютер замандасы Тротцендорф бастамасымен құрылған “Рим мемлекеті” атты жас жеткіншектердің өзін-өзі басқару органдарының құрылуы, Витторино де Фельтре ұйымдастырған “Қуаныш мектебі” атты білім ордасында оқушылар ұйымын басқару жүйесі және американдық педагог-ағартушы Р.Джиллдің “Мектеп республикасы” атты педагогикалық бастамалардың тәжірибелері бойынша шолу жасалды. Одан оқушылар ұйымының қалыптасуы – білім мекемелерінде тәрбиеленіп жатқан жас жеткіншектердің қоғамдық пікірлері негізінде туындаған әлеуметтік құбылыс екенін қарастырдық.
Оқушылар ұйымының тарихында Р.Бадэн-Поуэлль негізін салған скауттар мен В.И.Ленин атындағы бүкілодақтық пионер ұйымдары көрнекті рөл атқарды. Аталған ұйымдардың іс-әрекеттері мен шығармашылық-тәжірибелік жетістіктеріне жасаған талдауымыз – ұйым мүшелерінің жеке қызығушылықтарынан туындаған ой-армандарын жүзеге асыру барысында, жеткіншектердің бір-бірімен тығыз қарым-қатынас жасай отырып, көздеген мақсаттарына бірлесе отырып жетуге деген белсенділіктерінің артқанын байқадық. Екі ұйымның балалар ұжымтоптарының түпкілікті мақсатқа жету ісінде жауапты іс-шараларды бірлесе атқаруларына ұйытқы болғанын атай отыра, скауттарда – оқушыларға шығармашылық еркіндік туғызудан гөрі қатаң әскери тәртіпке көбірек назар аударылғаны, ал пионер ұйымында – ұжымдық іс-әрекеттің коммунистік идеология құралына айналғанына көз жеткіздік.
Тараудағы негізігі мәселелердің бірі – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстары жөніндегі теориялық еңбектерге шолу жасап, ондағы құнды тұжырымдардың мазмұндарына мән бердік. Атап айтқанда, педагогика ғылымының жетекші саласы болып табылатын тәрбие теориясына байланысты Я.А.Коменскийдің, Ж.Ж.Руссоның, И.Песталоццидің, Дж. Лооктың шығармаларына тоқталып, ой түйдік.
Оқушылар ұйымындағы тәрбие мәселесі жөнінде іргелі еңбектер мен ғылыми зерттеулер Кеңес Одағы тұсында кең көлемде жүргізілгенін – біздің назарымызға іліккен қолжазбалар мен энциклопедиялық анықтамалар және аталмыш мәселеге байланысты өткізілген ғылыми конференциялар мен мемлекеттік ресми органдар құжаттары дәлелдейді. Оқушылар ұйымы арқылы жас жеткіншектердің бойында туған жер мен отанына деген сүйіспеншілік, сондай-ақ адамгершілік және патриоттық сезімдердің қалыптасатыны жөнінде Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, С.Т.Шацский еңбектеріне назар аударылды. Кеңес педагогикасының көрнекті өкілдері А.С.Макаренко мен В.А.Сухомлинский еңбектеріндегі ұжымдық тәрбие мәселелері жан-жақты қарастырылып, зерттеу жұмысымыздың тақырыбына қатысты тұжырымдар қорытындыланды.
Мектептегі тәрбие жұмысының орталығына айналған пионер жұмысы – оқушылар ұйымында тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, насихаттаушы және таратушы әдістемелік негізіне айналды. Осы мәселеге байланысты В.В.Лебединский, Н.И.Болдырев, З.А.Ходоровская, қазақстандық ғалымдар Р.Д.Ержанова, Н.Б.Абаева, Б.Ы.Мұқанова, М.Д.Көпжасарова т.б еңбектеріне назар аударылды. Пионер жұмысының, біріншіден мемлекеттің қолдауына ие болғандығы, екіншіден үкімет және білім басқармалары арқылы мұғалім-педагогтарға қосымша жауапкершіліктер жүктеу арқылы оқу-тәрбие үрдісінде кешенді жүргізілуі – оқушылар ұйымының мәртебесін өсірді.
Мектептегі пионер жұмысының оқушылар ұйымдарында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру барысында бірыңғай тәртіпке негізделіп, көп жағдайда халықтық-демократиялық қағидалардан тыс, бірсарынды тәрбие жүйесін қалыптастырғанын байқадық. Бұл көрініс – мектеп практикасына халық педагогикасына негізделген ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын ендірудің қажет екенін айқындауға мүмкіндік туғызды.
Оқушыларға халық педагогикасының асыл мұралары негізінде кешенді тұрғыда ұлттық тәрбие берудің қажетттілігі бүгінде халықтық қазыналарға сүйенумен қатар әлемдік өркениеттің рухани-мәдени құндылықтарына негізделе отырып жүргізілуі бүгінгі ғаламдасу (жаһандану) заманының талабына айналып отыр. Оқушыларға ұйымында ұлттық тәлім-тәрбие беру жұмыстарын халықтың тағылымдық тәжірибелері мен жалпыадамзаттық құндылықтар арқылы ұйымдастыру ісі аталмыш жүйе моделінің жасалуына негіз болды.
КЕШЕНДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Оқушыларға ұлттық тәрбие беруге арналған
“Атамекен” бағдарламасының мазмұны мен ерекшелiктерi
1980 жылдардың ортасында Қазақстандағы пионерлер мен оқушылар ұйымдарында айтарлықтай деградациялық көрініс байқалды. Мектептегi пионер жұмыстарының коммунистiк идеология мен тоталитарлық режимнiң ықпалына қатты ұшырағаны тек Қазақстанда ғана емес, басқа одақтас республикалардағы пионер ұйымдарында да сезілді.
Кеңес Одағы үкiметi ол кезде аса қуатты және аса қаһарлы мемлекет болған еді. Одақ Конституциясы бойынша әр одақтас республика Кеңес Одағы құрамынан шығуға құқылы деген заң жүзiнде белгiленгенiмен, iс жүзiнде ол Қазақстан үшiн де, басқа республика үшiн де мүмкiн емес едi. Тарихшылардың айтуынша Қазақстан өзiнiң тәуелсiздiгiн Қазақ хандығы тұсында иеленгенiмен, кейiн хандық Патшалы Ресей империясының, бертінде одақтас республика ретінде Кеңес Одағының қоластына кірді деп көрсетуi – шындық еді.
Кеңес Одағында – педагогика ғылымдарының зерттелуi бұрын-соңды болмаған үлкен жетістіктерге қол жеткізгенiмен, аталмыш саланың есепке алынбаған көптеген проблемалары да болды. Атап айтсақ, кешегi тың игеру кезiндегi шеттен қоныс аударған көпұлтты халықтардың саяси пиғылдағы миграциялық әсерiнен қазақ тiлiнде оқытылатын мектептердiң қысқарып (жабылып) қалуы, мектептегi пионер жұмыстарын жүргiзу методикасының негiзiнен орыс тiлiнде жазылып, таратылуы, педагогикалық мәселелерге арналған тәрбие сағаттары, бүкiлмектептiк iс-шаралар, ғылыми-әдiстемелiк семинарлар мен мәжiлiстер, пионер жиындары мен слеттерiнiң негiзiнен орыс тiлiнде жүргiзiлуi және басқа ұлттық ерекшелiктерiмiздi ескермеген қилы кезеңдерді бастан кешіруімізге тура келді.
Жергiлiктi халықтың ұлттық ерекшелiктерi көп жағдайда ескерілмей, негiзiнен бiр орталықтан бекiткен ережелер мен нұсқауларды бұлжытпай орындауға бағытталған бiрсарынды, бiр мақсатты iстiң залалы – әсiресе алыс-шалғай орналасқан ауыл мектептерiне ауыр тидi. Бұдан мектептегi тәрбие ісінің орталығы болып келген пионер жұмысының коммунистiк идеологияның құралына айналғанын көреміз. Түбiрiмен саяси бағытты ұстанған тәрбие жұмысы – жас ұрпақтың санасында нигилистiк көзқарастың пайда болуына әкелiп соқтырды. Өз ана тiлiнде сөйлейтiн жастардың саны күн санап кеми түстi. Ұрпақ санасында мен “қазақ халқының асыл ұрпағымын” деген киелi ұғым емес “мен Кеңес Одағының азаматымын” деген жалаң ұранға негiзделген жасанды патриоттық сезiм ұялады.
Осындай қасіреттен арылу үшiн және рухы мен намысы биiк ұрпақты сақтап қалу үшiн – қазақи бағыттағы ұлттық тәлiм-тәрбие жүйесi керек екенiн бұқара халық iштей сезiндi. Бұл пiкiрiмiзден ана тiлiмiз мүлде жойылды, ұлттық тәлiм-тәрбие халық тұрмысында болған жоқ деп, тұжырым жасауға болмайды.
Кең даланы күйiмен күмбiрлетiп, ұрпағын күңiреткен Құрманғазыны, ұлттық таным мен тәлiм дүниесiнiң ой-маржанын сүзiп, өз ұрпағына мәңгiлiк ақыл мен парасат рухын шашқан дана Абайды, ұлттық мектептiң қайнар бастауына айналып, шәкiрттерiн бiлiм қияларына самғатқан ұстаз Ыбырайды, ұлттық ғылым мен бiлiмнiң шоқтығын жұлдыздай жарқыратып, таным кiлтiн ұрпағына аманат қылған ғұлама Шоқанды тәрбиелеген халықтың тағылымдық мұралары – ғасырдың қай кезеңiнде болмасын өзiнiң жұлдызын биiкте жарқыратып тұрғаны шындық едi.
Бабаларымыздың көне ғасырлар көшiнен жеткен асыл мұраларын ұрпақ санасына сіңіру заманның қай кезеңінде болмасын оңай болмағаны хақ.
Ұлттық тәрбиенiң ұрпақ тағдырын шешетiн ұлы қазынамыздың бiрi екенiн айтуға, талап етуге және дәлелдеуге тырысқан ғалымдар мен жаңашыл педагогтардың ұсыныс-пікірлері мен әдістемелік бағдарламалары мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудің құралына айнала алмай келді. Педагогика ғылымдарының докторы Райфа Қыдырбайқызының айтуынша, мектеп қашан да – бiлiм мен тәрбие тәжiрибелерiн жинақтаушы, сақтаушы, сынақтан өткiзушi, ендiрушi және таратушы педагогикалық торап болып келді деген пікіріне қосыламыз [54,112].
1990 жылдың қараша айында өткен ҮІІ Республикалық пионерлер Слетінде мектептегі балалар ұйымдарын қайта құру және оқу-тәрбие жұмыстарын халық педагогикасына негізделген «Атамекен» бағдарламасы бойынша жүргізілуі жөнінде сын-пікірлер мен ұсыныстар айтылды [8-сурет]. Мектеп өмірінде ұзақ жылдар бойы қалыптасқан озық тәжiрибелердiң тиiмдiлiгiн ескерген ғалымдар педагогикалық еңбектерiнiң көп бөлігін тәрбие мәселелеріне арнауды жөн санады. Оның басты себебi, мектеп практикасында оқушыларға жан-жақты тәрбие берудiң, осы уақытқа дейiн көптеген дәстүрлi әдiс-тәсiлдер жиынтығы жинақталғаны белгiлi. Оған сыныптан тыс, пән аралық байланыстар, сынып дәстүрi, мектеп пен ата-аналар байланыстары, мектептен тыс мекемелер, оқушылар ұжымындағы өзiн-өзi басқару және мектептегi қоғамдық ұйымдардың жұмыстары негiзiнде сан-алуан тәлiм-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру формалары жатады.
Жаңашыл ұстаз Ж. Өтеевтың басшылығымен (1989) Қарасаз ауылында (Алматы облысы) ауыл жұртшылығы мен мектеп ұстаздарының “Алтын көмбе” атты халық педагогикасы орталығын құрған педагогикалық бастамалары – республика өңiрiндегi елеулi оқиғалардың бiрi болды. С.Ғаббасов “Ізгілік әліппесі” атты (1989) бағдарламасы ұлттық тәрбие мәселесіне тоқталып, оның оқу-тәрбие жұмыстарында, әсіресе халық медицинасы негізінде мектеп гигиенасын жақсарту, оған ата-аналарды жұмылдыру ісіне бағытталды.
Қазақстанда тұңғыш рет мектептегі пионер-комсомол ұйымының іс-әрекетін тоқтатуға арналған ОҚО, Созақ ауданында 1990 жылдың мамыр айында жаңашыл-педагог Б.Әуезованың ұйымдастыруымен Республикалық «Атамекен» балалар ұйымының Құрылтайы өтті [9-10 суреттер].
9-сурет. Оңтүстік Қазақстан облысындағы «Атамекен» оқушылар ұйымының негізін салушы Балатай Әуезова (1989 жыл)
10-сурет. Шолақ-қорған ауылындағы (Оңтүстік Қазақстан) «Атамекен» ұйымының тұңғыш Құрылтайы, 18 мамыр 1990 жыл
Профессор Қ.Бөлеев болашақ педагогтарды оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындау мақсатында (Тараз, 1992) “Ұлттық тәлiм-тәрбие” атты дайындық курсының бағдарламасын жасады.
Педагогика ғылымдарының докторы Р.Қ.Дүйсембiнованың басшылығымен оқушыларға халықтық педагогика негiзiнде эстетикалық бiлiм беру мақсатында (Талдықорған, 1988 ) Дәнеш Рақышев атындағы облыстық өнер мектебi тұсауын кестi. Профессор М.Балтабаевтың басшылығымен жасалған “Елiм-ай” этномузыкалық бағдарламасы (1989) – мектептер мен жоғарғы оқу орындарындағы ұстаздар мен шәкiрттердiң, халықтың музыка өнерi жайлы толық мағлұматтар алып, музыка сабағын этнопедагогика мұраларымен байланыстыра өткiзулерiне ұйытқы болды. Педагогика ғылымдарының докторы Ж.Ж.Наурызбай «Оқушыларға этномәдени мұралар негізінде білім мен тәрбие беру» тұжырымдамасын (Жезқазған,1994) жасады.
Мектептегi бiлiм жүйесiнiң ұлттық моделiн жасауда Ә.Садуақасовтың “Дәстүр” бағдарламасының (Алматы,1992) педагогикалық маңызын да айтпай кетуге болмайды. Автордың негiзгi ойы қазақ этнопедагогикасы негiзiнде ұлттық мектептiң iргетасын қалау, оқу мен ұлттық тәрбиенi ұштастыра отырып “Ауыл академиясының” негiзiн қалау еді. Жазушы Зейнеп Ахметованың “Кәусар бұлақ” бағдарламасы (1992) халық педагогикасындағы қыз балалар тәрбиесiне арналды.
1990 жылдары жазылған “Қазақтың салт-дәстүрлерi” (С.Қалиев, М.Ж.Смайылова, М.Оразаев), “Қазақ тәлiм-тәрбие тарихы” (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев), “Әдеп әлiппесi”(Ә.Табылдиев) және басқа оқулықтар бiрiншiден, оқушыларға ұлттық тәрбие беруде ұстаз-тәлiмгерлер бiлiмдерiн жетiлдiру және дайындауға; екiншiден мектептегi тәрбие жұмыстарына ұлттық тәлiм-тәрбие құндылықтарын ендiру мен пайдалану iстерiне бағытталды.
Мектептегi тәрбие жұмысының бiр саласы – оқушылар ұйымдарында ұлттық тәлiм-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру барысында көптеген жұмыстар атқарылды. Оңтүстік Қазақстандағы Шолақ-Қорған ауылынан бастау алған «Атамекен» балалар ұйымы Қызылорда, Қарағанды, Жамбыл, Ақмола, Қостанай (Торғай өңірі), Шығыс Қазақстан, Ресейдегі Алтай өлкесі (Қаракөл, Төбелер ауылы), Омбы өлкесі (Қасқа ат ауылы), және Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау облыстарда құрыла бастады [11,12,13,14,15,16 суреттер].
1995 жылы “Болашақ” оқушылар ұйымының жобасы (C.Қалиев, С.Иманбаева) жасалып, көпшiлiктiң талқысына ұсынылды. 1998 жылы “Мың бала” (З.Нұрқадiлов, Қ.Ахметов) оқушылар ұйымының Алматыда Құрылтайы өттi.
Қазақстанда мемлекеттiк тiркеуден өткен саяси партиялардың жастар iсi жөнiндегi бөлiмдерiнiң жанынан балалар мен жасөспiрiмдер ұйымдарын құру мәселелерi қарастырылуда. Павлодар, Қарағанды облыстарында “Қазақстан скауттары” атты балалар мен жастардың ұйымдары жұмыс iстеуде.
Айтайын деген үлкен мәселемiз – аталмыш балалар немесе оқушылар ұйымдарының құрылу ерекшелiктерi, ұйымдағы педагогикалық проблемалар және ұйымдардың Қазақстан Республикасының заңдары мен бiлiм және ғылым Министрлiгiнiң қаулы-құжаттарын қаншалықты ескерiп орындап жатқаны, әсiресе ұйымдардың мемлекет рәмiздерiн, тарихи-мәдени мұраларды қастерлеу мен дәрiптеу мақсатында ұйым мүшелерiне қаншалықты тәлiм-тәрбиелiк ықпал жасап жатқанын ғылыми тұрғыда зерттеу жүргiзген ғалымдар еңбектерiнiң жоқтығы дер едiк.
Қазақстан мектептерiндегi бүгiнгi таңдағы оқушылар ұйымдары мен ұжымдарының iс-әрекеттерi ешқандай жоспарсыз, шашыраңқы сипатта өрбуде. Мектептегi оқушылар ұйымының (ұйымдарының) дамуы мен қалыптасу тарихы, олардың атқаратын iс-шаралары, ұйым жұмысына басшылық жасайтын тәрбиешi-вожатыйлардың (тәлiмгерлердiң) мiндеттерi мен мақсаттары, ұйым мүшелерiнiң жас ерекшелiктерi бойынша тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру жөнiндегi ғылыми-әдiстемелiк мағлұматтар – мұғалiмдер бiлiмiн жетiлдiру институттарында, педагогикалық оқу орындарында, дәрiс оқитын ұстаздар тарапынан өте мардымсыз баяндалуда.
Бiздiң байқағанымыз, соңғы жылдары бiз көтерiп отырған мәселелер төңiрегiнде арнайы зерттеу жұмысының, я болмаса әдiстемелiк нұсқаудың жазылмауы – осы салада қызмет атқарып жатқан мамандардың алаңдаушылығын туғызуда. Жоғарыда аталған қоғамдық ұйымдардың іс-әрекеттеріне жасаған талдауымыз – олардың оқушылар ұйымында үлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға бағытталған арнайы ғылыми-әдістемелік бағдарламасының жасалмағанын байқадық.
Оқушылар ұйымының жұмыстарын үйлестiретiн оқушылар сарайлары мен мектептен тыс мекемелер, негiзiнен ақылы формада жүргiзiлетiн үйiрме жұмыстарымен шектелiп қалған. Қазақстан мектептеріндегі балалардың қоғамдық ұйымдарындағы тәрбие мәселелері және оны жақсарту жөнінде мемлекет тарапынан арнайы қолдау көрсету қажеттілігі тарапынан Республикалық «Атамекен» ұйымы және басқа ардагер тәлімгер-педагогтар тарапынан ұсыныстар айтылды. Соның нәтижесінде 2006 жылдың тамызында Бурабайдағы «Балдәурен» орталығында тәуелсіз Қазақстандағы балалар ұйымдарының І Республикалық Слеті өтті. [17-сурет]. Бұл жөнінде «Қосымша білім және тәрбие» журналында толық мағлұматтар берілді [337,16].
17-сурет. Тәуелсіз Қазақстан балалар ұйымдары Одағының І Республикалық Слеті делегаттарының «Атамекен» бағдарламасын қабылдауы, Бурабай, 26 тамыз, 2006 жыл
Бiздiң ойымызша, қазiргi кезде Қазақстандағы оқушылар ұйымының саны, оқушылар ұжымында ұлттық педагогика негiзiнде жүргiзiлiп жатқан мемлекеттiк және авторлық бағдарламалардың мазмұндық сипаттамасына тоқталу қажет деп санаймыз.
Жоғарыда баяндалған мағлұматтар – бiзге республика мектептерiнде әрекет етiп жатқан оқушылар мен балалар ұйымдарында, ұжым мүшелерiне ұлттық тәлiм-тәрбие беретiн арнайы ғылыми-әдiстемелiк бағдарламаның жасалмағандығы туралы шешiмге келуiмiзге негiз болды.
Бағдарлама 1985 жылдан бері қарай алдымен ауыл мектептерінде, бертін келе республика мектептеріндегі оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарына енгізіліп келеді. Мектеп практикасына бағдарламаны ендіру – негізінен ұстаз-педагогтардың ақыл-кеңесі мен мектепішілік ұйыморда Кеңесі шешімдері арқылы жүзеге асырылады. Бағдарламаның мектептегі оқу-тәрбие үрдісіне ендірілуі бірнеше кезеңдерді қамтыды.
1-кезең (1985-1990 ж.ж.)
— Оқушыларға жан-жақты тәрбие беру ісіне арналған педагогикалық оқулықтар мен әдістемелік нұсқаулармен танысу барысында “Атамекен” бағдарламасының 5 Бағыттан тұратын жобасы жасалды;
— Мектептегі тәрбие жұмысының (пионер жұмысының) ұлттық ерекшеліктерін айқындау мақсатында бағдарлама жобасы мектептегі педагогикалық қауым мен оқушылар ұйымының Кеңесіне ұсынылды;
— Мектеп оқушыларының республикалық Слеті мен мұғалім-тәрбиешілердің педагогикалық конференцияларында, семинар жұмыстарына Бағдарламаның негізгі Бағыттары ұсынылды;
— Бағдарламаның негізгі идеялары бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланды;
2-кезең (1991-2001 ж.ж.)
— Бағдарламаны тарату торабын құру мақсатында республикалық “Ұлан” газетінің жанынан “Алау” оқушылар әдістемелік-шығармашылық штабы құрылды;
— Бағдарламаның негізгі Бағыттары (оқушылар мен ұстаз-тәлімгерлердің ұсынысы бойынша) 27 Бағытпен толықтырылды;
— Мектептегі тәрбие жұмыстарын “Атамекен” Бағыттары негізінде жүзеге асыру жұмыстары қолға алынды;
— Ғылыми-эксперименттік және педагогикалық тәжірибе алмасу жұмыстары ұйымдастырылды;
3-кезең (2002-2005 ж.ж)
— Жоғарғы және арнаулы педагогикалық оқу орындарында “Атамекен” бағдарламасы бойынша дәріс және арнайы курстар оқылды;
— Бағдарлама бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді; ғылыми-практикалық конференциялар жұмысында бағдарламадағы педагогикалық мәселелер талқыға ұсынылды;
— Бағдарлама орыс, ұйғыр, өзбек тілдеріне аударылып республика және одан тысқары жерлердегі мектептерге таратылды;
— Ұсыныс-талаптар негізінде Бағдарламаның 41 Бағыттан тұратын жобасы жасалды;
4-кезең (2006 жыл)
— Жинақталған тәжірибелер мен эксперименттік жұмыстар нәтижесінде “Атамекен” бағдарламасын мектептегі оқушылар ұйымындығы тәрбие жұмыстарына ендірудің ғылыми-педагогикалық жобасы дайындалды;
— Бағдарламаның негізгі Бағыттары бүкіләлемдік Интернет жүйесіне енгізілді (http // kursabaev_mr@mail..ru);
— Оқушылар ұйымы арқылы жас ұрпаққа әлемдік өркениет пен жалпыадамзаттық рухани-мәдени құндылықтар негізінде ұлттық тәрбие беру мақсатында, Бағдарламаның мағынасы жағынан бір-біріне жақын Бағыттарын кіріктіру (интеграциялау) арқылы 20 Бағыттан тұратын моделі жасалды;
Осы уақытқа дейін Бағдарламаның 41 Бағыты оқушылардың жас ерекшелiктерiне байланысты мынадай ретпен құрылған болатын:
1. Бiрiншi сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Салт-Дәстүр Бағыты
Ана тiлi Бағыты
2. Екiншi сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Көкпар Бағыты
Төрт түлiк Бағыты
Бейнелер сыры Бағыты
3. Үшiншi сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Қайырымдылық Бағыты
Сәби бағыты
Ас бағыты
4. Төртiншi сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Ата-ана Бағыты
Шаһар Бағыты
Зергер бағыты
5. Бесiншi сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Шежiре Бағыты
Алыстағы бауырлар Бағыты
Бабалар өсиетi Бағыты
Сөнбес жұлдыздар Бағыты
6. Алтыншы сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Заман-ай – Экология Бағыты
Дулыға Бағыты
Наурыз Бағыты
Жiбек жолы Бағыты
7. Жетiншi сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Қазақ Елi Бағыты
Жас қыран бағыты
Ою-өрнек Бағыты
Құсбегi Бағыты
8. Сегiзiншi сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Достық Бағыты
Домбыра-дастан Бағыты
Тұран күнтiзбегi Бағыты
Толғау Бағыты
9. Тоғызыншы сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Жақсылық пен жамандық Бағыты
Шариғат-Құран Бағыты
Ардагер Бағыты
Қыз бен жiгiт Бағыты
10. Оныншы сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Тәңiр-нама Бағыты
Атамекен қоғамы һәм медресесi Бағыты
Асыл мұра Бағыты
Қасиет Бағыты
11. Он бiрiншi сынып оқушыларына арналған Бағыттар:
Әлем дiндерi тарихнамасы Бағыты
Неопедагогика һәм неопсихология Бағыты
Сауда-Экономика Бағыты
Ғұмыр мен ғалам Бағыты
Зерде Бағыты
Енді Бағдарлама бағыттарын интеграциялау негізінде оның моделі мынадай жүйе бойынша сипатталды:
1. Мәдениеттану Бағыты (Салт-Дәстүр, Шежіре Бағыттары)
2. Өркениет тарихнамасы Бағыты (Жібек жолы, Ардагер Бағыттары)
3. Сөнбес жұлдыздар Бағыты
4. Руханият Бағыты (Асыл мұра, Бейнелер сыры Бағыттары)
5. Ұлттық өнер Бағыты (Домбыра-дастан, Зергер Бағыттары)
6. Наурыз Бағыты
7. Атакәсіп Бағыты (Төрт түлік, Құсбегі Бағыттары)
8. Ұлттық ойындар (Көкпар, Жас қыран Бағыттары)
9. Бабалар өсиеті Бағыты (Зерде Бағыты)
10. Этноэтика Бағыты (Ас, Қыз бен жігіт Бағыттары)
11. Жер-Ана Бағыты (Заман-ай, Экология Бағыттары)
12. Этностар әлемі Бағыты (Достық, Алыстағы бауырлар Бағыттары)
13. Ата-ана Бағыты (Тұран-Түркістан Бағыты)
14. Қайырымдылық Бағыты (Сәби Бағыты)
15. Этноэкономика Бағыты (Сауда Бағыты)
16. Этноастрология Бағыты (Тұран күнтізбегі, Қасиет Бағыттары)
17. Ұлттық дүниетаным Бағыты (Жақсылық пен жамандық, Ғұмыр мен ғалам Бағыттары)
18. Дін тарихы Бағыты (Шариғат-Құран, Тәңір-нама, Әлем діндері Бағыттары)
19. Қазақ елі Бағыты (Атамекен қоғамы және медресесі Бағыты)
20. ХХІ ғасыр Бағыты
Бағдарламаның қалыптасуына негiз болған факторлар:
1. Жалпы фактор
• Қазақстандағы пионер және оқушылар ұйымдарының коммунистiк идеологияға негiзделуiнен пайда болған тәрбие жүйесiндегi негативтiк көрiнiстер;
• Мектептегi пионер жұмысының халық педагогикасы мұралары мен тәжiрибелерiне басты назар аудармауы;
• Оқушылар арасында ана тiлiн бiлмейтiн, ата тарихы ана руханияттарын қастерлемейтiн тұлғалардың пайда болуы; Ауыл мектептерiнiң шектелiп қалуы;
• Білім ордаларындағы тәрбие жұмыстарын халық педагогикасы негiзiнде кешендi түрде ұйымдастырудың педагогикалық талаптары мен жолдарын көрсететiн әдiстемелiк нұсқаулардың жұтаңдығы;
2. Ғылыми-әдiстемелiк фактор:
• Мектептегi оқушылар ұйымдарының жұмыстарын ұйымдастыруға арналған әдiстемелiк оқулықтар мен құралдардың негiзiнен орыс тiлiнде жарық көруi;
• Жалпы тәрбие жұмысын орталықтандырылған дәстүрлі авторитарлы-педагогикалық жүйенiң қалыптасуы;
3. Саяси фактор:
• Тәрбие жүйесiнiң жоғары әкімшілік-басқару орындарының саяси құралына айналуы;
• Тәрбиенiң идеология құралына айналып саясаттануы;
• Саясаттанған тәрбиенiң жас ұрпақ өкiлдерiнiң ұлттық құндылықтарға деген көзқарастарының әлсіреуін туғызуы;
4. Қосымша факторлар:
• Ұстаздар қауымын даярлаушы арнаулы орта және жоғары оқу орындарында ұлттық тәрбиеге деген теріс көзқарастың қалыптасуы;
• Оқушылар ұжымында ұлттық тәлiм-тәрбие мұраларын ендiру мәселесiне арналған арнайы ғылыми-әдiстемелiк бағдарламалардың бір жүйеге келтірілмеуі;
5. Бағдарламаның негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi:
• Туған Отанына пайда келтiретiн, мемлекеттiң гүлденуi мен өркендеуiне үлес қосатын дарынды, парасатты, жан-жақты мәдениеттi тұлғаларды тәрбиелеу;
• Қазақстан Республикасының Ата Заңын, Елбасын және басқа мемлекеттiк рәмiздерiн қадiр тұтатын жас ұрпақ өкiлдерiн өсiруге ат салысу;
• Қазақстан халықтарының ынтымақтастығы мен татулығын сақтауға, олардың тарихы мен мәдениетiн оқып-тануды мақсат ететiн, намысы биiк асыл ұрпақты тәрбиелеу iсiне қол ұшын беру;
• Әлемдік өркениет пен жалпыадамзаттық рухани-мәдени құндылықтарды ұрпақ санасына сіңіру;
• Ғаламдық жаһандану кеңістігіне ену барысында ұлттық мұралар мен қазыналарды сақтай білуге деген азаматтық-гуманистік көзқарас қалыптастыру;
• Әлем этностарының педагогикасындағы халықтық-демократиялық қағидаларды игіліктендіру;
• Жас ұрпақ санасында жалпықазақстандық патриотизм сезiмiн қалыптастыру;
• Ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, танымдық-ғибраттық, тарихи-мәдени және дiни-рухани мұраларды қастерлей, сақтай бiлетiн болашақ гүлденген Қазақстанның құрлысшыларын тәрбиелеу;
• ҚР Заңдары, ҚР бiлiм және ғылым Министрлiгiнiң тәлiм-тәрбие мәселелерiне қатысы бар қаулы-құжаттардың, Ережелердiң, тәрбие және отбасы жөнiндегi халықаралық құжаттардың халық пен ұрпақ игiлiгiне айналуына қол ұшын беру, көмектесу, бiрлесе отырып маңызды iс-шаралар атқару;
• Этнопедагогика һәм этнопсихология ғылымдарының дамуына үлес қосу;
• Қазақстандағы оқушылар мен балалар ұйымдарының заңдық-құқықтық мәртебесiн көтеру iсiне үлес қосу;
6. Бағдарламаның негiзгi түйiнi.
• Мектептегi оқушылар ұйымының атқаратын тәрбие жұмыстарына ғылыми-әдiстемелiк көмекшi құрал болу; Оқушылар ұйымындағы өзiн-өзi басқару жұмыстырының тиiмдiлiгi мен белсендiлiгiнiң артуына ұйытқы болу; Оқушылардың жас ерекшелiктерi негiзiнде ұлттық тәлiм-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру;
7. Бағдарламаның теориялық құндылығы мен практикалық мәндiлiгi:
• Тұжырымдама арқылы мұғалiмдер бiлiмiн жетiлдiру институттарында, болашақ мұғалiмдердi дайындайтын арнаулы, орта және жоғары оқу орындарында Қазақстандағы оқушылар ұйымында халық педагогикасына негiзделген тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың педагогикалық жолдарын айқындауда; Сыныптан тыс жұмыстарда;
• Білім беру мекемелері басшыларының тәрбие iсi жөнiндегi орынбасарлары мен жетекшi мамандарға, сынып жетекшiлерi мен тәлiмгерлердiң оқушылар ұжымдарына педагогикалық басшылық жасау әрекеттерiне ғылыми-әдiстемелiк бағыт беруде; Оқушылардың жазғы демалыс уақытында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда;
• Балалар ұйымы және оқушылар қозғалысы жөнiнде зерттеулер жүргiзiп жатқан болашақ ғалымдар үшiн ғылыми дерек көздерiне айналуына;
• Мектептен тыс тәрбие мекемелері, үй, көше басқармалары жанынан құрылған клубтар мен мәдени-спорт кешендеріндегі тәрбие жұмыстарында
• Мектеп пен ата-аналар және басқада тәрбие мекемелерінiң бала тәрбиесiне арналған iс-шараларын ұйымдастыруда және басқа қоғамдық орта қажет еткен iс-шараларда өзiнiң қажеттiлiгiмен ерекшеленедi деп санаймыз;
8. Бағдарламаның жүзеге асырылу жүйесi (5-8 сыныптар бойынша)
• Мектепте педагогикалық қауым мен оқушылар ұйымордасы Кеңесiнiң бiрлескен бағдарламаны жүзеге асыратын ғылыми-әдiстемелiк орталығы құрылады;
• Бағдарлама бастауыш және жоғарғы сыныптағы оқушылар ұйымдарында, белгiлеген педагогикалық талаптар негiзiнде жүргiзiледi; Жұмыс барысында оқушылардың жас ерекшелiктерi ескерiлуi тиiс;
• Бағдарламаның әр бағыты бойынша тәрбие сағаттарының жоспарлары мен жинақтары жасалады;
• Әр сынып бағдарламаның 5 Негiзгi Бағыты бойынша жыл бойына жұмыс жүргiзедi;
• Жұмыс формалары iс-шаралар ұйымдастыру; тарихи-мәдени деректер жинастыру; туристiк-өлкетану жорықтарына шығу; тәжiрибелер алмасу және басқа педагогикалық тәрбие технологиялары негiзiнде жүргiзiледi;
• Ұйымтоптар 4 Ордаға “Жалын Ордасы – 5 сынып”, “Жауқазын Ордасы- 6 сынып”, “Ұшқын Ордасы- 8 сынып” және “Жігер Ордасы – 7 сынып” деп бөлiнедi; [15-сурет]
• Әр ұйымтоп айына 2 рет өздерiне тапсырылған Бағыт бойынша бүкiлмектептiк iс-шара өткiзедi, мектеп мұражайына материалдар жинап бередi, фото-видеоматериалдар қорын жинақтайды;
• Оқу жылының аяғында атқарылған жұмыстардың қорытындысы ретiнде “Менiң елiм — Қазақстан” атты танымдық-этнографиялық ойын-сайыс өткiзiледi;
• Ұлттық тәлiм-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру барысында әр оқушының ұлттық тәлімді меңгеру дәрежесін айқындайтын педагогикалық-психологиялық диагностикасы жасалады;
• Әр ай сайын сынып жетекшiлерi – сынып ұжымындағы микротоптар лидерлерi және оқушылардың бiлік дағдылары жөнiнде социограммалық бақылау жүргiзiп отырады;
• Тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру барысында әр баланың оқу үлгерiмiнiң динамикасы бақылауға алынып, оны жақсартудың шаралары қарастырылады;
• Педагогикалық оқу орындарында, бiлiм жетiлдiру институттарында, мектептегi ата-аналар университеттерiнде аталмыш жоба бойынша факультативтiк және дайындық дәрiс беру курстары өткiзіледі;
Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы,
І.Жақсыбеков атындағы Қарақол орта мектебі.
18 наурыз 1985 жыл
«АТАМЕКЕН» ҰЛТТЫҚ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ БАҒДАРЛАМАСЫ
«Атамекен» Бағдарламасы — әр халықтың сан ғасырлар бойы жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу үрдісінде қалыптасқан озық тәжірибелерге негізделген — адамгершілік, парасаттылық және жалпыадамзаттық құндылықтарды бүгінгі жас өркеннің сана-сезіміне тәлім-тәрбиелік әдістер арқылы жүзеге асыруға бағытталған ғылыми-тәлімнамалық тұжырымдама
НЕГІЗГІ МІНДЕТТЕР МЕН МАҚСАТТАР
Өз Отаны мен туған жеріне пайда келтіретін, Елінің гүлденуі мен өркендеуіне үлес қосатын, білімді, парасатты, жан-жақты дамыған, өз мемлекетінің Рәміздері мен Ата Заңын, Президентін, басқа заңдары мен халықтар достығын құрметтейтін, өз халқының тарихы мен мәдениетін, тілін дінін, ділін, салт-дәстүрлерін қастерлейтін, бойында патриоттық сезімі бар тұлғаларды тәрбиелеу ісіне ғылыми -әдістемелік тұтқа болу. Қазақстан Үкіметінің білім мен тәрбие саласындағы күрделі іс-шараларына ұйытқы болу, қолдау көрсету.
Әлемдік озық тәжірибелерге негізделген білім беру жүйесінің қалыптасуына ат салысу. Халық педагогикасының озық үлгілері мен өркениетті идеяларын насихаттау және нәтижелеу.
Бағдарлама 1985 жылдан бері мектептегі бұрынғы пионе-комсомол ұйымдарының тәрбие жұмыстарына халықтық педагогика идеяларын енгізу мақсатында бірқатар оқушылар мен ұстаздардың бастамасы негізінде бастау алды. Аталмыш үрдіске, Тұжырымдама авторының — ауыл мектебінде тәлімгер-мұғалім, бертін келе Халықаралық «Артек» лагеріндегі практикалық тәжірибелері арқау болған «Атамекен» атты Республикалық оқушылар операциясы (Қазақстан мектебі, № 5, 19916 38-41 бет) ұйытқы болды. Кейін бұл бастама республика және одан тысқары жерлерде қолдау тауып, бүгінге дейін нәтижелі жүзеге асырылып келеді. Бағдарлама көптеген ғылыми мақалаларда, диссертациялық эерттеулерде, дипломдық жұмыстарда, бірқатар тезистерде көрніс тауып, практика негізінде көптеген мектептердегі тәрбие жұмыстарында кеңінен қолданылуда.
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАР
САЛТ-ДӘСТҮР
Халық тұрмысындағы бесікке салу, тұсау кесу, құдаласу дәстүрлері,. Тоқым қағар һәм бата-тілек. Сәлем салты һәм көшпенділер этикасы. Қаза салты. Қоғам һәм отбасы ғұрыптары. Халықтық һәм діни мейрам-жоралар. Жаңа заман дәстүрлері.
« Ата Салты» іс-шарасы.
ШАҺАР-.
Көне шығыс һәм Орта Азия құрлықтарында орналасқан көне қалалар. Шаһарлар архитектурасы, құрылысы әлеуметтік маңызы. Көнетұрғындардың географиялық орны және топономикасы. Қала-шаһарлардың топономикалық атаулары. Мемлекеттер Астаналары һәм саяси жағдайлары. «Астана» ойын-сайысы
ЖІБЕК ЖОЛЫ-.
Жер планетасының шығысы һәм батысының дәнекері — Ұлы Жібек жолының мыңғасырлық тарихнамасы. Ежелгі сауда-керуен жолдары һәм тарихы маңызы бар жер-су атаулары. Этнотопономикалық шығыс картографиясы. Қиелі жерлер мен ата-бабалар жұрттарына этножорық. Халықаралық “Атажұрт” керуені.
СӨНБЕС ЖҰЛДЫЗДАР
Ұлы Дала төсіндегі адамзат өркениетінде айырықша із қалдырған алып тұлғалардың ғұмырнамалары. Шығыс ғұламалары һәм данышпан-абыздары. Баһадүрлер, Қағандар һәм жыраулар дәстүрлері. Қазақ батырлары һәм шешендері. Өнер, мемлекет, қоғам, ғылым һәм білім қайраткерлері. “Сөнбес жұлдыздар” атты ойын-сайыс.
ТОЛҒАУ.
Далалық ауызша тарихнама. Ел арасындағы данышпандық, жыраулық һәм салгерлік дәстүр. Ел ауызынан. Қазақ халқының айтыс өнері. Ұлттық қисыннама, тұспалдау һәм зерделеу. Жоқтау һәм зарнама. Батырлар жыры. Этнофольклористика һәм елтану. “Қорқыт-нама” іс-шарасы.
АСЫЛ МҰРА
Ұлттық болмысыздың жұмбақ дүниесімен ұштасқан этнокөріністер: мазар, мүрде, зират, құлыптас, таңбалы тастар. Көне обалар мен мүсіндер құпиясы. Тас таңбалар мен жазулар. «Қозы Баян» этножорығы.
ДОМБЫРА – ДАСТАН
Жаратылыстың биотикалық һәм абиотикалық құдыретін жалғастырушы дәнекер киелі домбыра һәм қобыз һақындағы этномузыкалық аспаптар тарихнамасы. Ән мен күйдің құпия әсем дыбысы. Саз бен әуен өлшемі һәм таралу жиіліктерінің ареалы. Қазақ күйінің эфсанналары Әлем этностарының музыкалық мұралары. «Тәнір күбірі» этномузыкалық саз кеші.
НАУРЫЗ
Жаратылыстану тарихнамасында ерекше орны бар шығыс халықтарының жаңа жылды тойлау мерекесі. Күн мен түннің теңелу өрісіндегі Наурыз рәсімі. Табиғи өліара фәлсафасы. Тасаттық, құрбандық шалу рәсімдері. Көктеу, жайлау, күздеу һәм қыстау дәстурлері. Халықтық мереке – думандар мен әлем этностарының мейрамдары. «Наурыз — нама» ойын – сайысы.
ЗЕРГЕР
Кең жаһан жәмиғатының құпия көрінісі сәндік – қолданбалы халық өнері. Киіз үй һәм шанырақ белгілерінің ғарышнамалық құпиясы. Жиһаздар мен әшекей – бұйымдар. Көшпенді бабаларымыздың аң бейнелі һәм полихромдық өнерлері. Көрмелер ұйымдастыру. «Алтын Адам» іс – шарасы.
ТӨРТ ТҮЛІК
Ұлы Дала перзенттерінің ерекше салты: төрт түлік малды күтіп – баптау дәстурлері. Мал атауласының Пірлері: Ойсыл қара, Қамбар ата, Шопан ата, Сексек ата танымдық-мифологиялық құндылықтар. Мал шаруашылығы жөніндегі халық білімі. «Төрт түлік» іс – шарасы.
КӨКПАР
Ұлттық ойындардың тарихнамасы. Тұрмыс-салт, танымдық, әскери – спорттық, есеп – қисап, қозғалыс ойындары. Көкпар, ақ сүйек, алтыбақан, асық, аламан бәйге, теңге алу, бүркіт салу, қазақша күрес және басқа ойындар. Әлем халықтарының ойындары. Халықаралық «Алтын Сақа» ойын – сайысы.
ДУЛЫҒА
Ел қорғаны болған батырлар мен баһадүрлердің ақ сауаттары һәм қару – жарақтары. Ұлттық киім – кешектер мен ер – тұрман әбзелдердің.этнотарихнамасы. «Қырық батыр һәм Манас» атты іс – шаралар.
ҚАСИЕТ
Жаратқан Ие һәм киелі рухтардың — ғарыш жиеліктерімен ұштасқан адамзат перзенттерінің ғажайып биоэнергетикалық қуаты. Қазақ және басқа халықтардың көріпкелдік һәм болжамнамалық қасиеттері. Емші, тәуіп, бақсы-балгерлердің ем-домдық дәстүрлері. Құмалақ ашу, дұға салу. Тіл-көз һәм қарғыс қасиеттері. Ұшықтау. Чакра һәм астралдық қуат дүниесі. «Авиценна» ем-дом шарасы.
АС
Ата-бабаларымыздың салтанатты ас беру рәсімі. Дастархан мәзірі һәм этикеті. Қонақ күту дәстүрі мен сөз беру. Табақ тарату және оның түрлері. Сәлемдесу, көрісу һәм қоштасу салты. Мал еті және оны мүшелеу өнері. Сусын һәм шарап. Қазақстан және әлем халықтарының ұлттық тағамдары. «Ас» іс-шарасы
БАБАЛАР ӨСИЕТІ
Ата-бабалар Аманаты. Өсиет һәм бата-тілек. Мақал-мәтелдер мен көсемсөздер. Ырым-сырым һәм тыйьм сөздер. Ақыл-нақыл һәм шешендік сөздер. Сыннама һәм ғибрат. Ұлттық сөздік қор ойлау һәм сөйлеу мәдениеті. «Балалар» Өсиеті Іс-шарасы.
ЗЕРДЕ
Адамзат өркениеті мен мұсылман Ренессансының өкілдері. Ұлы Дала ғұламаларының ғылыми жетістіктері. Ғылыми жаңалықтар һәм ғақлиятты ойлар әфсаналары. Мұсылман һәм Тұран Ренессансы. Орта ғасырлардағы арифметикалық, жаһаннамалық, медициналық һәм фәлсафалық ғылыми жаңалықтар. «Зерде» іс-шарасы.
ҚҰСБЕГІ
Ұлы Дала перзенттерінің тамаша дәстүрлері: аңшылық, құсбегілік һәм саятшылық өнер. Казақ халқының қыран құс — Бүркітті баулау дәстүрі. Табиғат пен адам байланысындағы антропогендік көріністер. Номадтар турмысындағы жүйірік ат, қүмай тазмы һәм қыран бүркіт үйлесімдігінің этнокөріністері. «Бүркітші» ойын-сайысы.
ҚЫЗ БЕН ЖІГІТ
Қазақ қызы мен жігітінің сегіз қырлы бір сырлы һэм оң қолынан өнер тамған этноерекшеліктері. Тәккәпарлық — пен кісілік. Ұлтжандылық қасиет һәм сенім мен намыс эфсанналары. Беріктік дәстүрі мен неке салты Мәнгілік махаббат фәлсафасы.Ғашықтық сезім һәм жыныстық тәрбие. Гигиеналық һәм тазалық дәстүр, «Қыз сыны» һәм «Жігіт султаны» іс-шаралары.
Жалпыпланетарлық глобальды экология қасыреттері Антропогендік ықпалдар тафихнамасы. Жертану һәм мухит экожүйесі. Атмосфералық һәм ноосфералық қабаттар. Эндогендік, экзогендік, тектоникалық һәм техногендік күштер мен факторлар. Адамның экологиялық мәдениеті мен психологиясы. Катастрофалар мен зұлматтар. Зооэкологиялық, неоэкологиялық, ихтиоэкологиялық, антропоэкологиялық, палеоэкологиялық, фитоэкологиялық, биоәкологиялың, аугэкологиялық, техноэкологиялық, гилроэкологиялық һәм геоэкологиялық ауқымды проблемалар, Этноэкологиялық білім мен тәрбие негіздері. Арал-Балқаш экологиялықіс-шарасы.
АЛЫСТАҒЫ БАУЬРЛАР
Шет елдердегі. қазақ диаспоралары. Миграция, эммиграция, демография, депортация, этноцид, геноцид, резервация мәселелері. Халықтық дипломатия, Дүниежүзі қазақтарының Қурылтайы. «Алыстағы бауырлар» іс-шарасы,
ДОСТЫҚ
Қазақ-түркі тарихнамасы һақында зерттеулер жүргізген араб, парсы, қытай, орыс һәм европалық ғылымдардың ғұмырнамасы. Қазақстан халықтары және ТМД мемлекеттеріндегі әтностар арасындағы достық байланыс. Бейбітпілік үшін күрес, Бірлікті, татулықты һәм ынтымақтастықты көксеуге бағытталған іс-шаралар. Халықтар достығын нығайту. Қазақстан халықтарының Ассамблеясы. «Достық» іс-шарасы.
АРДАГЕР
Ежелгі дәуірден жаңа заман тарихына дейінгі үлтазаттық соғыстарға: грек,қытай, рим, парсы, орыс, моңғол, ойрат,қалмақ, шүршіт, таңғұт, араб, өзбек, түрікпен, казачество, нөміс, француз, фашистер мем ваххабистерге карсы соғысқан ардагер ата-бабаларымиздың ғумырнамасы. Отаршылыққа қарсы және І9І2, 1916, 1932,1941, 1979 және 1986 жылғы Өқиғаларға қатысқан ардагерлер мөн Қаһармандар, «Ардагер» іс-шарасы.
ОЮ-ӨРНЕК — ЭТНОУЗОРЫ.
Ұлттық таным мүхитының қайшылық қағидасымен ұштасқан ою-өрнектің ғарыштық, эооморфтық, геометриялық, ихтиологиялық танымдық – фәлсафалық түрлерімен танысу. Ою-өрнектің киізде, текеметте, алашада, кілемде, көрпеде орналасу көрністері. Көрмелер ұйымдастыру. «Ою-Өрнек» іс-шарасы.
БЕЙНЕЛЕР СЫРЫ
Тылсым дүниемен байланысқан көне: руналық, мифологиялық, тотемдік, геральдикалық, петроглифтік, иероглифтік таңбалар мен кескіндер сыры. Еліміздегі киелі жерлер: Арпаөзендегі, Тамғалыдағы, Тәңірқазғандағы, Ботайдағы, Берелдегі, Бесшатырдағы, Таскескендегі үңгір бейнелері мен сызба-шимайлары. «Ескінің көзі» атты этножорық.
АТА-АНА
Ұлттық таным һәм тәлімнің қайнар бастауы ата бабаларымыздың ұрпақ тәрбиесі жөніндегі мыңғасырлық тәжірибелері мен рухани – мәдени мұралары. Туыс, ағайын, отбасы, әке-шеше, бауыр-қарындас, балдыз-бажа дәстүрлері һәм жұрт салттары. Ата салты һәм ана шапағаты. «Ата-ана» іс-шарасы.
ШАРИҒАТ-ҚҰРАН
Мыңдаған ғасырлар бойы адамзат перзентіне Аллаһ тағаланың шапағат — нұрьн шашып келген қасиетті Құран шариғаттарының тәлімдік-танымдық әфсанналары. Мұсылман пайғамбарлары мен ғұламаларының ғұмырнамасы. Діни — танымдық һәм мұсылмандық дәстүрлер. Киелі Рухтар әлемі. Ораза, рамазан, Қыдыр түні, садақа беру рәсімдері: Сенім мен парыз. Қажылық фәлсафасы һәм намаз тағылымы. «Мұсылман Әлемі» іс-шарасы.
ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ ҺӘМ СӘБИ
Қатал тағдырдың мәңгілік құрбандары: мүгедек, кемтар, зағип жандарға, қарттар мен жетім балаларға қол ұшын беру. Қолдан келгенше жақсылық жасау. Балалар мен қарттар үйіне сапар шегу. Бүкілқазақстандық "Қайырымдылық" және «Ауыл» операциясын ұйымдастыру.
САУДА — ЭКОНОМИКА.
Тәуелсіз Қазақ Елінің мәдениетін өркендетуде жаңа инфоқұрылымдық жуйеге негізделген менеджмент, маркетинг, аудиторлық және қаржы-банк мамандықтарын игеру мәселесі. Әлемдік һәм еуроазиялық экономикалық кеңістік пен интеграция. Жалпыадамзаттық экономикалық даму Стратегиясы. Интернет жүйесін пайдалану. Ауыл экономикасының даму стратегиясы. «Сауда» іс-шарасы.
ҒҰМЫР ҺӘМ ҒАЛАМ
Аспаннама һәм жаратылыстану негіздері. Планеталар һәм жұлдыздар шеруі. Уақыт пен кеністік, Адамтану әфсаналары. Нүктелер, толқындар һәм ғарыш денелері, Қатты, сұйық, ыстық — суық құбылыстар фәлсафасы. Ғылыми — зерттеу жұмыстары.
АНА ТІЛІ
Көнетүркі, соғды, сақ-гұн һәм Орхон-Енисей руналық жазбалары. Есік және Пазырық қорғандарындағы протоэтнолингвистикалық мұралар. Тоныкөк, Мойыншор, Күлтеген тас -.сына жазба ескерткіштері. Көнетүркі иеороглифтері. «Ұмай Ана» іс-шарасы.
ТҰРАН КҮНТІЗБЕГІ
Халықтық астрология. Көне болжамгер даналар, жұлдызшылар мен көріпкелдер. Жьл кайыру әфсаналары. Мүшел жас кағидасы. Ай, апта, сағат һәм өлшем қағидалары. Сары – Арқадағы «Мұртты обалар» — Ұлы Дала обсерваториясы. Этножұлдыз жорамал. Тұран этноастралогиялық картасының сүлбесін жасау. «Тұран Күнтізбегі» іс-шаралары.
ЖАҚСЫЛЫҚ ҺӘМ ЖАМАНДЫҚ
Ұлы Жаратылыстың қайшылық нысандарынан жасанды – табиғи тұрғыда реттелген болмыс һәм болмас ұғымдары. Антропогендік кезеңдер мен тәжірибелер жиегінде қалыптасып келген адамзат перзентінің қарама – қайшылық: жақсы – жаман, мейірімділік – қатығез, парасатты – қанішер, ақылсыз – ақымақтық: және басқа әрекеттерінің әфсанналары Салыстырмалы зерделеу һәм пайымдау. Адамтану негіздері.
ЖАС КЫРАН
Еуразия даласын мыңдаған ғасырлар мекендеген көпшенді – номадтардың ұрыс – соғыс һәм ел қорғау дәстурлері. Ата бабаларымыздың әскери өнері. Әскери тактика һәм стратегия. Ұлттық әскери Доктрина. Әскери – жауынгерлік тәртіп, білім һәм тәрбие негіздері. Соғыснама саясатының шежіресі. Мыңбасы, түменбасы жүзбасы һәм елубасы онбасы әскери саптары мен жауынгерлік дәстүрлері. «Мың бала» әскери жауынгерлік ойын – сайысы.
ӘЛЕМ ДІҢДЕРІ ТАРИХНАМАСЫ
Дүниежүзі адамзат пезенттерінің ең асыл рухани — мәдени мұралары Ұлы Діндер: Ислам, Христиан, Будда және басқа діни конфессиялар мен қауымдастықтардың тарихнамасы. Ұлы діндердің көсемдері, данышпан – пайғамбарлары һәм ғұмалары және олардың фәлсафалық – теологиялық, діни-гносеологиялық әфсаналары. Ұлы Діндер ықпалы, тәрбиесі, мәдениет және қоғамдағы рөлі. «Ұлы Діндер тарихнамасы » атты оқулық жазу, тұжырымдамалар түзеу.
АТАМЕКЕН ҚОҒАМЫ ҺӘМ МЕДРЕСЕСІ
Республикалық «Атамекен» балалар мен жастар ұйымын құру. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты бірлестік-топтар құру. Тәрбие жұмысының орталығы «Атамекен Ордасын» ашу. «Атамекен» Бағдарламасын балалар, оқушылар және жастар ұйымдарының тәрбие жұмыстарына пайдаланудың жолдарын көрсету.Аса дарынды оқушылардың басын біріктіріп арнайы оқу орны — Атамекен Медресесін ашу. Арнайы оқулықтар жазу. Қазақстан оқушылар Ассамблеясын құру. Республикалық «Жұлдыз», «Балдәурен» мектеп оқушылары лидерлерін дайындайтын оқу-сауықтыру кешені. «Болашақ», «Жұлдыз», «Мың бала» оқушылар ұйымдары. «Менің елім — Қазақстан» ойын-сайысын өткізу. Барша ұрпаққа ортақ Ант беру рәсімі.
ТӘНІР-НАМА
Ата-бабаларымыздың тарихында аса маңызды діни-фәлсафалық, рухани-мәдени рөл атқарған исламға дейінгі дәуірде қалыптасқан Тәңірлік діннің адамгершілік әфсанналары. Тәңір дінінен қалған отпен аластау, әруақка сыйыну, ала жіпті аттамау және басқа діни дәстүрлер. Тәңір мен Ислам дінінің ұқсасқан тұстары. Хан Тәңірі шыңына тәу ету рәсімі. «Хан Тәңірі» іс — шарасы.
ҚАЗАҚ ЕЛІ
Тәуелсіз Қазақ Елінің жаңа геосаясаты һәм менталитеті. Мемлекеттік һәм ұлттық идеология және генофонд, Әлемдіқ макроэкономикалық кеңістікке ену барысындағы жаңа Қазақстан келбеті. Президент Назарбаевтың «Қазақстан 2030» Стратегиялық Идеясы. Ата Заң һәм ҚР Заңдары, Президент Жарлықтары мен Үкімет Қаулылары. Қазақтану мәселелері. Дипломатиялық қарым-қатынас. Халық һәм Ауыл Академиясы. Қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялар. Саясаттану һәм әлеуметтану негтздері. Орыс һәм қытай саясаттары және оларды зерттеу. Ұлттық Ғарыш Агенттігі. Ұлттық қауіпсіздік, ішкі және сырткы саясат. Жастар мәселесі. Сайлау заңы.
ТҰРАН ҺӘМ ТҮРКІСТАН
Ата тегі, тарихы мен мәдениеті бір түріктілдес этностардың бүгінгі тағдыры һәм болашағы. Әлемдегі отызға жуық түркітектес халықтар арасындағы достық пен ынтымақтастық. Түркі даналары және олардың ғұмырнамасы. Ұлы Тұран империясының тарихы мен мәдениеті. Тарихи оқиғалар күнтізбегі. Түркі халықтарының әдебиеті, өнері, медицинасы, тәлім-тәрбиесі һақында оқулықтар шығару. Көнетүркі руналық жазбаларды қастерлеу. «Тұран Әлемі» атты ауқымды іс-шаралар.
НЕОПЕДАГОГИКА ҺӘМ НЕОПСИХОЛОГИЯ
Әлемдік жаһандану үрдісіндегі жаңаша білімтану проблемалары. Техногенез дәуіріндегі жас ұрпақтың (хомоэлектроникус, постхомо, хомоинформатикус, хомотехникус т.б.) танымдық-интеллектуалдық ерекшеліктері. Жаңа дәуір талабына сай неопедагогикалық һәм неопсихологиялық қағидаларды зерделеу.
«Атамекен – 1990 жылдардың басындағы қазақ педагогика тарихындағы сенсация...» (Сарыбеков Н.Қ, п.ғ.д, профессор)
«… мектеп, мектептен тыс мекемелер, балабақшалар мен арнаулы орта және жоғарғы оқу орындарында ескі педагогикалық тәжірибелердің орнына жаңаша, ұлттық тәлім-тәрбиенің қағидаларына негізделіп жазылған «Қазақтың салт-дәстүрлері» (С.Қалиев, М.Смайылова, М.Оразаев), «Қазақтың тәлім-тәрбие тарихы» (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев), «Атамекен» (М.Құрсабаев), «Кәусар бұлақ» (З.Ахметова), «Балбөбек» (Б.Баймұратова, М.Сәтімбекова) және басқа да көптеген ғылыми-тәлімдік бағдарламалар басылып шығып, оқу-тәрбие жұмыстарына енгізіле бастады» ( Қалиев С.Қ, п.ғ.д, профессор)
«… халықтық педагогика — ұлттық тәлім-тәрбиенің негізі. Ұлттық тәлім-тәрбие қазақ халқында ана құрсағынан басталып, адамды өмір бойы және ол дүниеге шығарып салумен аяқталатын әдет-ғұрыптармен салт-дәстүрлері негізінде үздіксіз жүргізіліп, іс-әрекеттер және қарым-қатынастар арқылы жүзеге асырылған. Ұлттық тәрбиенің мақсаты — ұлттық сана мен ұлттық намысын тудыру, дамыту және қалыптастыру. М-Р.Құрсағидың «Атамекен» бағдарламасы осы мақсатты жүзеге асыратын бірден-бір ғылыми-тәлімдік және рухани-танымдық этнокешенді жүйе болып табылады..». (Бөлеев Қ., п.ғ.д, профессор)
”… Авторская программа «Атамекен» (М.Курсабаев), в отличие от названных выше программ, расчитана на организацию внеклассной и внешкольной воспитательной работы с 1 по 11 классы и состоит из 30 направлений. Цель программы – воспитание детей на прогрессивных традициях народа, ознокомление с его духовной культурой. Программа широко распространилась по республике, нашла единомышленников в лице педагогов и педагогических коллективов республики..» (Қожахметова К.Ж, д.п.н, профессор).
“… осының барлығы қазіргі таңдағы білім мен тәрбие бастауларының негізі болып табылатын халықтық педагогика мұраларын насихаттауға бағытталған «Атамекен», «Кәусар бұлақ», «Елім-ай» атты альтернативті бағдарламаларда айтылған. Аталмыш бағдарламалар жеке тұлғаның адами-құндылық бағыттамасының, парасаттылық, эстетикалық және танымдық қасиеттерінің кеңінен ашылуына, оқушының қоғамға пайдалы қызмет етуіне заман талабына сай мүмкіндік беретін жол ашпақ..” (Мұхамбетова С.К, п.ғ.к, доцент)
“… республика пионерлерi iс-әрекетi бағдарламасының өзектi компонентi Атамекен операциясы. Бұл балалар мен үлкендердiң творчестволық iздену-этнографиялық жұмысы. Осы мақсатқа сәйкес iздену-этнографиялық, экологиялық штабтар, ұлттық-мәдени орталықтары құрылады..” (Ж.Қоянбаев, п.ғ.к, профессор)
“… республика көлемiндегi мектептердiң тәжiрибесiне жасаған талдау қазақ халқының салт-дәстүрi, әдет-ғұрпы, ауызекi-поэтикалық шығармашылығы, ән-күй, сәндiк-қолданбалы өнерi туындылары, тәлiм-тәрбиелiк идеялары, көзқарастары, әдiс-тәсiлдерi негiзiнен тәрбие жұмысында “Атамекен” бағдарламасының басты бағыттары негiзiнде жүзеге асырылатынын көрсетедi..” (Дүйсембінова Р.Қ, п.ғ.д, доцент)
«… Атамекен – мемлекеттік, ұлттық деңгейге көтерілуге тұратын, мемлекет тарапынан арнайы қамқорлыққа алынатын ауқымды дүние. Өйткені Атамекеннің әрбір саласына көптеген кітаптар, оқулықтар жазылуға тиіс, ұзақ жылдарға арналған кең тынысты бағдарлама..» (З.Ахметова, жазушы)
Қазақстан Республикасы білім, мәдениет және денсаулық сақтау Министрлігі
480091, Алматы, Республика алаңы 4, Телефон: 69-53-80, Факс: 63-57-27№ 03-517 3 наурыз 1998 жыл
Қазақстан Республикасының Парламенті Сенатының Аймақтық даму мәселелері және өзін-өзі басқару жөніндегі комитетінің Төрағасы Ө.ОЗҒАНБАЕВҚА.Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты. ЖАЛПЫ БӨЛІМ. № 329, 4 наурыз 1998 жыл
Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі өзіңізге жолдаған бұрынғы Торғай облыстық «Атамекен» қозғалысының төрайымы Қ.Өскенбаеваның хатымен мұқият танысты. Бүгінгі күні «Атамекен» бағдарламасы білім мекемелерінде кеңінен насихатталып, оқу-тәрбие процесінде халықтық педагогика идеяларын ендіру ісінде негізгі тұтқалардың бірі болып отыр. Бағдарлама авторы М.Құрсабаев республикамыздың педагогикалық қауымымен жиі жүздесіп отырады. (Вице-Министр Е.М.Арын)
“АТАМЕКЕН” — это научно-этнопедагогическая концепция, основанная на прогрессивных идеях воспитания и образования, накопленного веками опыта народов, этносов, способствует формированию общечеловеческих ценностей, духовно-материальной и национальной культуры в сознании подрастающего поколения путем комплексного, планомерного и системного воспитательного воздействия.
ОСНОВНЫЕ ЦЕЛИ И ЗАДАЧИ
Воспитание всесторонне развитой личности приносящей пользу обществу, вносящей вклад в процветание родной земли, уважающей историю, культуру, народа и государства, национальные традиции, государственные символы и атрибуты, Президента РК, Конституцию и Законы РК и другие общечеловеческие ценности;
Формирование чувства казахстанского патриотизма через воспитательные возможности посредством этнопедагогики и этнопсихологии. Определить основные методические направления. комплексной воспитательной работы с применением современных когнитолого-эдукологических технологий.
ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ
САЛТ-ДӘСТҮР — ТРАДИЦИИ И ОБЫЧАИ
Древние и современные народные традиции и обычаи. Бытовая и обрядовая этика номадов. Традиции семьи и общества. Колыбельная. Народные обряды. Благословение аксакалов. Этноэтика обращения. Традиция похорон. Сватовство и ее этнокультурные особенности. Традиции этносов.
ШАҺАР-ДРЕВНИЕ ГОРОДА.
Древние города Средней Азии и Востока. Архитектура, самобытная культура и социально-политические истории древних городов. Этногеография населения. Топономическая карта городов-шаһаров. Столицы государства мира. Познавательная игра “Астана”.
ЖІБЕК ЖОЛЫ — ВЕЛИКИЙ ШЕЛКОВЫЙ ПУТЬ
Историография Великого Шелкового Пути- как символ этногенезисов и взаимодействия мировых культур этносов Востока и Запада. Древние торгово-караванные пути. Этнотопономическая картография древнейших названий исторических и святых мест. Этноэкспедиция по святым местам великих предков. Международный караван учащихся и молодежи под названием “Атажұрт”. Этномаршруты по дорогам Великого Шелкового пути.
СӨНБЕС ЖҰЛДЫЗДАР — НЕМЕРКНУВШИЕ ЗВЕЗДЫ
Этнохронология величайших мыслителей, мудрецов, каганов и баһадуров, батыров и жырау. Жизнь и творчество замечательных людей. Выдающихся деятелей культуры, искусства, науки и образования, видные государственные и общественные деятели. Представители казахской интеллигенции и других народов Казахстана. Мероприятие “Сөнбес жұлдыздар”.
ТОЛҒАУ — СКАЗАНИЯ
Устное народное творчество номадов и их наследников. Историко-культурные наследия этносов Великой Степи. Казахский айтыс. Этнофольклорное достояние и творчество мудрецов и жырау. Народная быль. Страноведение. Словарные запасы и логические приемы этноязыков. Литературные жанры. Мероприятие “Қорқыт-нама”
АСЫЛ МҰРА – БЕСЦЕННОЕ НАСЛЕДСТВО
Древние историко – культурные памятники, стоянки, пещерные и каменные могильники. Каменные надписи и статуи. Вековая и таинственная связь антропологических и мифологических древних памятников. Этноэкспедиция «Қозы — Баян».
ДОМБЫРА – ДАСТАН – ЛЕГЕНДА О ДОМБРЕ
Этномузыкальная историография народных инструментов домбры, кобыза и других этномузыкальных инструментов. Раскрытые таинственные биотические и абиотические звуковые связи этномузыкальных инструментов и произведении. Сольные и синхронные звуки народного песенного искусства. Связь и ареал распространения. Этнопознвательная природа этномузыкальной композиции – кюй. Этномузыкальное наследие народов и этносов мира.
Мероприятие «Тәңір күбірі – Зов Тенгри».
НАУРЫЗ – НОВЫЙ ДЕНЬ.
Ритуал празднования Нового года и Великого Дня – Наурыз в день ежегодного весеннего равноденствия народов мира. Географическая особенность и этнофилософская определенность праздника Наурыз. Этнографическая и религиозно – культурологическая природа праздника. Жертвоприношения и этнические нормы, астрологические приметы астрологические факторы. Массовые праздники народов Казахстана и мира. Игра «Наурыз — нама».
ЗЕРГЕР – ЮВЕЛИРНОЕ ИСКУССТВО.
Этноприкладное и ювелирное искусство древних номадов и их наследников. Космическая и этнофилосовская природа скифского звериного и полихромного стиля. Этнокультурная особенность строения юрты – как символ познания строения земли и космоса. Казахская (тюркская) юрта и ее убранство. Мероприятие «Алтын адам – Золотой вождь».
ТӨРТ ТҮЛІК – ДОМАШНИЕ ЖИВОТНЫЕ.
Мифологические названия домашних животных: коня – Камбар ата, верблюда – Ойсыл Хара, коровы – Зенги баба, овца – Шопан ата. Тотемы животных. Древняя традиция номадов за уходом домашних животных. Проблемы аула и аграрного сектора. Мероприятие «Төрт түлік».
КӨКПАР – НАЦИОНАЛЬНЫЕ ИГРЫ
Этнография национальных игр казахов и этносов Казахстана. Социально – бытовые, подвижные, познавательные, военно-спортивные и другие виды народных игр. Виды национальных игр: кокпар, асык, байга, аламан байга, алтыбакан, ручеек, каравай, борьба. Игры народов мира. Международная детско юношнская игра «Алтын Сақа».
ДУЛЫҒА – ДОСПЕХИ БАТЫРОВ.
Этноисториография военного обмундирования и оружия. Доспехи войнов-батыров и баһадуров. Этнокомплекс богатырских доспех. Конные и вооруженные снаряжения. Национальные костюмы и их виды. Игра «40 Батыров и Манас»
Нетрадиционные методы исцеления, врачевания и програмирования видов болезней и их лечение. Древние традиции и методы народной медицины. Астральные и параллельные миры и их влияние на сознание людей. Ясновидение, медицинские приемы снятия порчи и сглазов. Биоэнергетический потенциал и возможности человека. Казахские баксы, тәуіп, мулла, и их деятельности в медицинской практике. Виды болезней и методы их лечения. Мероприятие «Авиценна»,
АС – ЭТНОТРАПЕЗА.
Казахский дастархан и этикет. Этнокультурные особенности трапезы
казахов и других народов. Этнопроцесс во время ритуала — Ас. Гостеприимство народов Великой Степи. Виды национальных блюд и напитков.Традиции мясного деликатеса и их разделывание. Порядок и ритуал приема гостей. Этнопроцесс подачи блюд и другие этноэтические нормы. Торжественное слово гостя и порядок предоставления. Мероприятие «Ас»
БАБАЛАР ӨСИЕТІ — ЗАВЕТЫ ПРЕДКОВ.
Этнопознавательная особенность заветов. Этническая природа
и воздействие заветов и благословения аксакалов, Этногенофонд словарного запаса. Народные приметы и запретные слова. Пословицы и поговорки. Этические нормы сложения мысли и культуры речи. Логические приемы этнолигвистики. Вопросы этноэпистемы.
ЗЕРДЕ — ВОСТОЧНЫЙ РЕНЕССАНС.
Генезис средневекового Мусульманского и Туранского Ренессанса. Великие научные открытия арабо-тюркских ученых в области медицины, арифметики философии в эпоху позднего Средневековья. Каталог научных достижении выдающихся мыслителей Востока. Мероприятие «Зерде»
ҚҰСБЕГІ – БЕРКУТЧИ.
Этнотрадиция охоты на диких животных и этнорегулятивная особеность
номадов. Виды охоты и методы приспособления. Антропологические факторы взаимосвязи человека с окружающим миром. Гармоничная
последовательность действия и влияния номадов на природу. Традиция охоты и обращения номадов к хищным птицам. Бытовое и охотничье снаряжение Беркута и способы дрессировки. Виды хищных птиц. Природно-гармоничный комплекс охоты. Комплекс триады: быстрый конь, гончая собака-тазы и хищный беркут. Мероприятие «Беркутчи»
ҚЫЗ БЕН ЖІГІТ — ДЕВУШКА И ДЖИГИТ.
Этнополовые и возрастные особенности молодых людей. Этносоциальная особенность казахов и других народов к вопросу полового воспитания. Этнографические качества молодых пар и их социально-генетические предпосылки. Этноприродный менталитет и психологическая особенность становления характера, гордости и достоинства. Вопросы любви и переживания юношеского периода. Гигиенические и другие факторы общества и семьи в процессе становления и развития молодых людей. Проблемы этногендеризации.
Мероприятия «Қыз сыны» и Жігіт сұлтаны».
ЗАМАН-АЙ — ЭКОЛОГИЯ.
Глобальная межпланетарная экологическая катастрофа.Историография
антропогенного воздействия человеческой цивилизации. Проблемы атмосферных оболочек и ноосферы. Эндогенные, экзогенные, техногенные, тектонические факторы. Межконтинентальная экология и экосистема мирового океана. Проблемы зооэкологии, фитоэкологии, агроэкологии, биоэкологии аутэкологии, антропоэкологии. Экологическая культура и психология человека. Основы общей экологии. Этноэкологическое и научно-техническое образование и воспитание. Мероприятие «Арал-Балхаш».
АЛЫСТАҒЫ БАУЫРЛАР — КАЗАХСКАЯ ДИАСПОРА.
Проблемы казахской диаспоры за рубежом. народная дипломатия. Основные вопросы миграции, эммиграции, демографии, геноцида и депортации. Население народов мира. Всемирный Курылтай казахов. Социальные проблемы оралманов. Мероприятия: «Алыстагы бауырлар».
ДОСТЫҚ — ДРУЖБА.
Жизнь и деятельность видных ученых и деятелей арабо-мусульманского
мира, России, Китая и европейских стран. Укреплние дружбы и солидар-
ности народов СНГ и Казахстана. Ассамблея народов Казахстана.
Мероприятие «Дружба».
АРДАГЕР — ВЕТЕРАН.
Сбор материалов об участниках греко-римской, сако-персидской, тюрко-
византийской сражении, о войнах с арабами джунгарами и монголами. Ветераны Событии І845, 1912,1916, 1921, 1932,1941, 1979 годах и о событиях Декабрьского восстание в Алматы 1986 г.г. Создание музеев боевой и трудовой славы. Мероприиятие «Ардагер».
ОЮ-ӨРНЕК — ЭТНОУЗОРЫ.
Этнопознавательная космогоническая, геометральная зооморфная, ортиоморфная, ихтиоморфная особенность национальных узоров. Таинственная зарисовка и точное расположение узор. Панорама узор на коврах и текеметах и их разновидности. Мероприятие «Ою-Өрнек – Этноузоры»
БЕЙНЕЛЕР СЫРЫ — МИР ЭТНОРИСУНКОВ.
Древнейшие и загадочные пещерные рисунки предков. Рунические, тотемические, геральдические, петроглифные каменные эарисовки. Древние стоянки и пещеры: Тамгалы, Таскескен, Бесшатыр, Арпаузен. Этноэкспедиция «Ескінің көзі — Живой родник».
АТА-АНА — РОДИТЕЛИ.
Родительской дом — как очаг и основа народной педагогики. Многовеко-
вой опыт воспитания и образования народов мира, Общечеловөческие и
духовно-нравственные ценности семейного воспитания. Этносоциальная среда семейно-родственнных отношении и ее вековые связи. Мероприятия «Ата-Ана — Родительский дом»
ШАРИҒАТ-ҚҰРАН – МУСУЛЬМАНСКИЙ МИР
Генезис исламской религии и культуры. Религиозно — философское значение священной Книги — Коран. Таинственные параллели и познавательные значения. Трансформация учении и идей Всевышнего
Аллаһа — одной из величайшей религиозной конфессий мира – Ислама Этнофилософское богословское и культурные ценности Ислама. Мусульманский Ренессанс и человеческий фактор. Образ Всевышнего Аллаһа как синтез межпланетарной религиозно — философской и духовно-мифологической трансформации. Священная Книга Коран — как путь к познанию мира. Мусульманская этика и социально-правовые нормы Шариата. Мир святых духов… Религиозные традиции и обряды. Мероприятие «Мусульманский мир».
ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ ҺӘМ СӘБИ — ДЕТСКИЙ МИР И МИЛОСЕРДИЕ.
Оказание духовной и моральной помощи детям сиротам, инвалидам, одиноким, больным и престарелым людям. Посещение детских домов и коллонии, домов престарелых и больниц. Проведение всекаказахстанской благотворительной операции «Мелосердие» и «Ауыл». Организация тимуровского движения на местах. Участие в благотворительной акции фонда «Бөбек».
САУДА — ЭКОНОМИКА.
Международное экономическое отношение и их влияния на регионы. Стратегическая Программа глобального зкономического развития. Основы экономических наук и реформ. Современная экономическая психология человека. Основы экономичөских учении: макроэкономики, менеджмента, аудит, финансовой и банковской системы. Евразийская социально-экономическая интеграция. Внесение личного вклада для экономического процветания независимого Казахстана. Создание центров юных предприимателей. Мероприятие « Сауда – Экономика»
ҒҰМЫР ҺӘМ ҒАЛАМ – ЧЕЛОВЕК И ВСЕЛЕННАЯ
Концепция современного миропониманния и естествознания. Новые теории о сложных системах аэрокосмического, мировозренческого характера. Теория глобального мышления и концептуальный подход. НТР и современный мир. Умственный потенциал и новые вожможности человека. Гипотеза и реальность. Пространсво и время. Основы человековедения. Дианетические, кибернетические, сайентологические и синергетическиө синтезирование тел, точек и других эемных-неземных систем и объектов. Научно-исследовательская работа.
АНА ТІЛІ – РОДНАЯ РЕЧЬ
Мировая историография этнолингвистики. Древнетюркские каменные рунические письменные памятники. Этноязыковая культура арийцев, сако-скифских и гуннских племен. Великое переселение народов и их этнолингвистический ареал. Каменные и другие письменные стоянки: Тоныкок, Мойьншор, Кюль-Тегин, курган Иссык и Пазырык. Мероприятие «Ұмай-Ана».
ТҰРАН КҮНТІЗБЕГІ – ТУРАНСКАЯ АСТРОЛОГИЯ.
Древнетюркский этноастрологический календарь акватории Великой долины степной зоны Евразийского субматерика. Древние звездочеты и ясновидцы. Этногенез туранского знахарства. Древняя этноастрологическая карта. Сарыаркийнские «Мұртты Оба –Астрологические каменные усы» как звездная обсерватория этносов Великой Степи. Времена года месяца, недель. Часовой пояс и ориентирование на местности. Составление карт. Современные астрологические знания. Мероприятие «Туранская этноастрология»
ЖАҚСЫЛЫҚ ҺӘМ ЖАМАНДЫҚ – ДОБРО И ЗЛО.
Естественнонаучные и антропогенные факторы и психика человека. Психологическое и душевное состояние человека. Определение религиозно-мифологических, астрально-биологических пространственно – генетических воздействии на сознание и организм человека. Генезис дуалистического состояния и причины добрых и злостных качеств человека. Аналитическо-анатомические методы исследования человековедения. Неземная связь человека.
Военное искусство древних номадов их предшественниксв. Конница кангюев и скифский конный маневр ведения боя в условиях степи.
Военная история номадов. Военная тактика и стратегия ведения боя Военное образование и воспитание. Национальная военная доктрина. Военный строй и порядок. Устав ВС РК. Виды Воруженных Сил РК. Военно –спортивная игра «Мың бала».
ӘЛЕМ ДІҢДЕРІ ТАРИХНАМАСЫ – МИРОВАЯ РЕЛИГИЯ.
Глобальная историография мировых религии: Ислама, Христианства. Буддизма и других религиозных конфессии — сыгравшие огромную роль в антропологических периодах становления и развития человеческой цивилизации. Этнокультурные и обшечеловеческие ценности, нравственность и огромная воспитальная роль мировых религии. Священные Религиозные Книги, жизнь Пророков, жрецов и духовных учителей. Религиозные традиции и праздники. Составление учеников и концептуальных программ по теме: «Мировая религия».
АТАМЕКЕН ҚОҒАМЫ ҺӘМ МЕДРЕСЕСІ — ОБШЕСТВО И МЕДРЕСЕ «АТАМЕКЕН».
Создание республиканской организации детей и школьников «Атамекен». Первичные отряды и их возрастные особенности. Центр воспитательной работы «Атамекен Ордасы». Пути реализации Программы «Атамекен» в воспитательңых работах молодежных и других организациях. Определение и классификация одареных школьников и создание специальной школы «Медресе Атамекен» Разработка учебников и комплексных программ нового поколения. Ассамблея школьников Казахстана (АШК)
ТӘНІР-НАМА – ТЕНГРИАНСТВО.
Мифологическо-познавательное наследие доисламского верования тюркских народов Великой Степи. Духовно-культурное, философско-
нравственное учение Тенгрианство. Общечеловеческие ценностные параллели Ислама и Тенгрианства. Архаичные традиции тенгрианства в бытовой жизни казахов и их признаки: жертвоприношение, культ огня и
вера Аруахам /духи предков/. Этноэкспедиция на вершину «Хан Тенгри».
ҚАЗАҚ ЕЛІ — НЕЗАВИСИМЫЙ КАЗАХСТАН…
Геополитика, менталитет, национальная безопасностъ, проблемы генофонда, внутреняя и внешняя политика современного Казахстана Консолидация общества. Социальные, политические и другие вопросы. Стратегическая идея Президента Назарбаева «Казахстан 2030». Конституция, Законы РК, Указы Президента РК, Постановления правительства РК и другие законодательные акты. Казахстан и ООН. Дипломатия и юриспруденция. Казахстан в системе макроэкономического пространства. Национальные меньшинства в РК. Вопросы синологии и славяноведения. Выборы в РК. Аэрокосмическое агентство РК. Проблемы молодежи и безработицы Права человека в РК.
ТҰРАН ҺӘМ ТҮРКІСТАН — ТЮРКСКИИ ЭЛЬ.
Этноисториография тюркских народов мира. Развитие и глобальное исследование истории и культуры, языка, религиозных и мифологических традиции тюрков. История Великой Туранской империи. Великие ученые и мыслители тюркского мира. Календарь знаменательных событии из истории и культуры тюркских народов. Разработка научных книг по медицине, языка, искусства, этнопедагогики этнопсихологиии и других дисциплин. Памятники древетюркской рунических надписи. Организация ТЮРКСОЙ. Мероприятие «Тюркский мир».
НЕОПЕДАГОГИКА И НЕОПСИХОЛОГИЯ
Проблемы образования и воспитания в условиях техногенеза и всеобщей глобализации. Неопедагогические и неопсихологические парадигмы изучения когнитологических способностей феномен эпохи техногенеза – хомоинформатикуса, постхомо, хомоинтеллигенса и хомотехникса.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ БАҒДАРЛАМАСЫ
“АТАМЕКЕN” — is a scientific and ethno-pedagogical conception, which is based on the upbrinying and education progressive ideas, gained during centuries experiense of peoples, ethnic groups and it facilitates to form common to all mankind values, spiritual-material and national culture in the sense of the growing generation by means of complex, planed and systematic upbriging influense
MAIN AIMS AND TASKS ARE PROGRAM “ATAMEKEN”
To bring up harmonionsly developed personality, who brinys benefit to the society and who makes a contribution for the prosper3ty of the motherland, who vespects the history, culture of people and state national traditions, state symbols and attributes, the President of the Republic of Kazakhstan, the Republic of Kazakhstan Constitution and daws and other common to all manking values. To form the feeliny of Kazakhstan patriotist through upbrinying possibilities with the help of the ethno-pedagogics and ethno-psychology. To define the main methodological directions of complex upbrinying work with the use of modern cognitive-educologic technologies.
THE MAIN DIRECTIONS OF ETHNO-PROGRAMM «ATAMEKEN»
SALT-DASTUR – TRADITIONS AND CUSTOMS
Ancient and modern folk traditions and customs. The Nomad’s every day and ceremonial ethnics. Family and society traditions. Cvadle-song. Folk rites. Kazakh Aksakals’ blessing. Ethno-ethics of treatment. Tradition of a Zuneral. Matchmaking and its ethno-cultural pesuliarities. Ethnic grops’ traditions.
SHAKHAR – ANCIENT CITIES
Ancient cities of the Central Asia and East. Architecture, distinctive culture and social-politic history of the ancient cities. Ethno-geography of the population. Toponimic map of chakhar-sities. World states’ capitals. Cognitive game “Astana”.
ZHIBEK ZHOLY – THE GREAT SILK WAY
A historiography of the great Silk Way is as the symbol of the Eastern and western ethnic groups ethno-genesis and world culture interaction. Ancient trade and caravan ways. Ethno-toponimic map-making of history and holly places’ ancient names. Ethno-expedition by the great ancestors’ holly places. Pupils and youth’ international caravan, which is called “Atazhurt”. Ethno-route by the roads of the great Silk Way.
SONBES ZHULDUZDAR – NON-FADING STARS
The ethno-chronology of great philosophers, sages, kagans, bakhadurs, the braves and bards dive and creation of the remarkable men, distinguished figures of culture, art science and education, outstanding state and public figures. The representatives of Kazakhstan. The measure “Sonbes zhulduzdar”.
TOLGAU – LEGENDS
Verbal folk creation of the Nomad’s and their successors. The great Steppe’s ethnic groups’ historical and cultural heritage. The Kazakh Question-Answer Song. Sages and zhiraus’ ethno-folklore property and creation. Folk facts Regional geography. Vocabulary and logical techniques of the ethno-languayes hiterary janre. The measure “Korkyt nama ”.
ASYL MURA – INVALUABLE LEGASY
Ancient historical and cultural monuments, camps, cave and stone graves. Stone inscriptions and statues. Ancient anthropoliic and mythologic monuments century and secret interaction. The ethno-expedition “Kozy -Bayan”.
DOMBRA-DASTAN – LEGEND ABOUT DOMBRA
The ethno-musical historiography of folk instruments as dombra, kobyz and others. The ethno-musical instruments and works’ discovered musterious potential sound connections. Folk song art’s solo and synchronous sounds. Connection and areal of spreading. One of the ethno-cognitive nature of ethno-music comprosition is kui. World peoples and ethnic groups’ ethno-music hritage. The measure “Tanir kubiri – Appeal of God”
NAURUZ – THE NEW DAY
Ceremony of celebration of the New Years and the great Day – Nauruz on the day of world people annual vernal equinox. Nauruz holiday’s geographical reculiarity and ethno-phylosophic definiteness. Ethnogeographic and religious-cultural nature of the holiday. Sacrifise and ethnic norms, astrologic tokens and astrologic factors. World and Kazakhstan nations tass holidays. The date “Nauruz-nama”.
ZERGER – JEWELRY ART
Ancient Nomad’s and their successors ethno-applied and jewelry art. Scythian animal and poly-boxcalf style’s cosmic and ethno-phylosophic nature. The Iurta buildiny’s ethno-cultural pesuliarity as the symbol of the Earth and the Cosmos buildiny’s cognition. The kazakh (turkic) Iurta and its decorations. The measure “Altyn adam – The Golden Chief”.
TORT TULIK – DOMESTIC ANIMALS
Domestic animals mythological names e.g. horse’s is Kambar Ata, camel’s is Oisyl Kara, cow’s Zengi Baba, sheep’s is Shopan Ata. Animal’s totem. The Nomads ancient tradition of domestic animals maintenance. Problems of Aul and agrarian sector. The measure “Tort Tulik”
KOKPAR – NATIONAL GAMES
The Kazakh and Kazakhstan’s ethnic groups national game’s ethography. Folk game’s social and rural, moving, cognitive, military-sport and other forms. Such national games as: kokpar, asiik, baige, Alaman-baige, altii-bakan, rucheek-brooklet, karavai-round Loat, Wresting. World nation’s games. International infant-youthful game “Altyn Sakka”
DULYGA – THE BRAVES’ ARMOUR
The ethno-historiography of military uniform and weapons. Soldier-braves and bakhadurs’ armour. Warrior armour’s ethno-complex. Horse and armed equipment. National costumes and their forms. The game “Forty Batyrs and — Manas”
KASIET – INTELLECT
Non-traditional methods of healing, cure and programming of the illness form and sheir treatment. Ancient traditions and methods of folk medicine. Astral and parallel universe and their influence on the men’s consciousness. Clair voyance, medical techniques of spoiling and hexing removal. Man’s bioenergetic protential and chances. The Kazakh baksii, tauip, mulla, and their activity in medical practice. Illness forms and methods of their treatment. The measure “Avitsenna”.
ASS – ETHNO-MEAL
The Kazakh table and etiquette. The Kazakh and other nation’s ethno-cultural peculiarities of the meal. Ethno-process during the ritual “Ass”. The Great Steppe Nations’ hospitality. Forms of national dish and juice. Traditions of meat delicacy and its dressing. The older and Ritual of quests’ reception. Ethno-process of dish serve and other ethno-ethnic norms. Quests’ solemn words and an ovder of giving somebody the Sloor. The measure “Ass”.
Testaments’ ethno-cognitive peculiarity. Ethnic nature and Aksakals blessings’ testament influence. Ethno-genetic fund of the vocabulary. Folk tokens and prohibited words. Proverds and sayings. Ethnical norms of idea composing and speech culture. Ethnolinguistics’ logical techniques. Questions’ of ethno-episystem.
ZERDE – THE ORIENTAL RENAISSANCE
Genesis of middle-centuries Maslem and Turan’s Renaissance. Great scientific discoveries of the Arabic, and Turkic scientists in the medicine, arithmetics, phylosophy in the eposh of late middle-century. A catalogue of scientific achierments of the Eastern ontstandiny thinkers. The measure “Zerde”.
KUSBEGI – EAGLE HUNTERS
The ethno-tradition of hunting on the wild animals and the Nomads’ ethno-regular peculiarity. Forms of hunting and methods of adaptation. Anthropologic factors of a man’s interaction with the surrounding world. Harmonic consistency of actions and the Nomads influence on the Nature. Nunting traditions and the Nomads treatment of wild birds. An Eagle’s everyday and hunting outfit and the ways of training. Types of wild birds. Nature-harmonic complex of hunting. The complex of a triangle is a Last horse, a hound-tazi and a predatory eagle. The measure “Berkutshi”.
KIIZ BEN DZHIGIT – LASS & LAD
Young people’s ethno-sexual and peculiarities. The Kazakh and other nations ethno-social peculiarity to the question of sex upbringing. Youny pairs ethnographical qualities and their social and genetic prerequisite. Ethno-natural intellect and phychological peculiarity of character, pride and dignity becominy. Questions of love and emotional experience of the youthful period. Hugienic and other factors of family and society in the process of young people’s becoming and development. Problems of ethno-genes. The measure “Kiiz siiny & Dzhigit sultanii”.
ZAMAN-AI – ECOLOGY
Global interplanetary ecologic catastrophy. Historography of human civilization’s anthropo-genic influence. Problems of atmospheris shell and noo-sphere. Endogenic, exogenic, techgenic, tectonic factors. Intercontinental ecology and world ocean’s echo-system. Problems of zoo-ecology, phyto-ecology, agro-ecology, bio-ecology, auto-ecology, anthepro-ecology. A man’s ecologic culture and psychology. The basis of general ecology. Ethno-ecologic and scientific-technical education and upbringing. The measure “Aral & Balkhash”.
ALIISTAGII BAURLAR – THE KAZAKH DIASPORATION
Problems of the Kazakh Diasporation abroad, a public diplomasy. The main questions of a migration, emigration, demography, genocide and deportation. World nations’ population. The Kazakhs’ world “Kuriiltai”.The settlrs’ social problems. The measure “Aliistagii baurlar”.
DOSTIIK — FREINDSHIP
Life and activity of outstandiny scholars and scientists of Arabic-Moslem World, Russia, China and Europian countries. ICC (Independent Countries’ Commonwealth) and Kazakhstan nations’ consolidation of Sriendship and solidarity. The Kazakhstan nations’ Assembly. The measure “Druzhba”.
ARDAGER – VETERAN
Material collections about the paticipants of Craeco-Roman, Scythian-Persian, Turcis stragyles; about the war with the Arabs, the Dzhungars and the Mongols. Event Veterans in 1845, 1912, 1916, 1921, 1932, 1941, 1979 years and about the events of Desember rebellition and Almaty (1986 year). Museum creation of bellicose and laabour glory. The measure “Ardager”.
OIU-ORNECK – ETHNO-DESIGN
National design’s ethno-cognitive, cosmogonic, geometrical, zoo-morphine, orthio-morphine, ichthyo-morphine peculiarities. Design’s mysterious sketch and precise arrangement. Design’s view on the ruds and tekemets and their variety. The measure “Oiu-orneck – Ethno-design”.
BEINELER SIIRY – WORLD OF ETHNO-PICTURES
The ancestors’ ancient and mysterious cave pictures. Runic, totemic, geraldic, petro-clayey stone sketches. Ancient encampment and caves such as: Tamgalii, Taskesken, Besshatiir, Arpa-uzen. The ethno-expedition “Eskininn kozi – Vital spring”.
ATA-ANA — PARENTS
The parents’ home is a hearth and the basis of the folk pedagogics. Many-centuries experience of world nations upbringing and education. Common to all manking and sacred-ethnical values of a family upbringing. Ethno-social habitat of a family-relation attitude and its age-old connections. The measure “Ata-Ana – The parents’ home”
SHARYGAT-KORAN – THE MOSLEM WORLD
Genesis of Islamic religion and culture. Religions-phylosophic meaning of the holy book “Koran” .Musterious paralleles and cognitive meaning. The Most Nigt God’s study and ideas’ conversion; Islamic one of the greates relioins confessions of the world. Islam,s ethno-phylosophic, theological and cultural values. The Moslem Renaissance and human factor. I made of the Most High God is as the synthesis of interplanetary religious-phylosophic and spiritual-mythological conversion. The holy boo “Koran” is as a way to world congnition. Moslem ethics and social-right norms of the Sharyat. The world of Saint Souls religions traditions and rites. The measure “Moslem world”.
KAIIRYMDLIIYK & SABBY – INFANT WORLD & MEROU
Rendering of spiritual and moral assistance to the orphans, disabled persons, solitary, sick and aged men. Visit to the children’s homes, colonies, old age homes and hospitals. A realization of whole Kazakhstan’s merciful operation “Kaiirymdliik” and “Aul”. Organization of pupils’ group movinus. Participation in the merciful action of the sund “Bobek”
SAUDA – ECONOMICS
International economic relation and its influence of the region. A strateyic program of the lobal economicdevelopment. The basis of economic sciense and reforms. A man’s modem economis psychology. The basis of the economic education such as: macro-economics, management, financial and bank system etc. The Eurasian social-economic integration. An Introduction of personal contribution for an economic Slourishing of the independent Kazakhstan. Creatoin of centres for young businessmen. The measure “Sauda — Economics”.
GYMIR & GALAM – A MAN AND THE UNIVERSE
A conception of modern world-understanding and natural sciences. The new theories about complex.systems of the airospase and world-outlook chavaeter. The theory of global thinking and conceptional approach. NTR and modern world. Man’s intellectual potential and new possibilities. Hypothesis and Reality. Spase and Time. The basis of humanity-knowing. Dianetical, cybernetical, scientological and synergetic body, points and other terrestrial and non-terrestrical systems and objects synthesizing. Scientific-investigating work.
Ethno-linguistics’ world historiography. Ancient Turkis stone runic written monuments. The Ariitss, the Scythian and the, gunn tribes’ ethno-language culture. Peoples’ great transmigration and their ethno-linguistic areal. Stone and other written encampments such as: Toniikock, Moynshor, Kiul-Tein, Kurgan-Issiik and Paziiryk. The measure “Umai-Ana”.
TURAN KUNTIZBEGI – THE TURAN ASTROLOGY
Eurasian subcontinent’s Steppe zone great Walley’s area of water’s ancient – Turkis ethno-astrological calendar. Ancient astrologers and clairvoyant persons. The Turan physician’s ethnogenis. An ancient ethno-astrologic map. The Sarii-arka’s “Murttii oba – Astrologic stone moustache” is as the Great Steppe’s ethnic groups’ star observatory. Seasons of the year months, wecks. Time zone and orientation on the plase. Map-making. Modern astrologic knowledge. The measure “The Turan ethno-astrology”.
DZHAKSIILYK AND DZHAMANDIIK – GOODNESS & EVIL
Man’s psychology and natural-scientific and antropogenic factors. Man’s psychological and mind state. Definition of religious-mythological, astral-biological, spase-genetic influence on the man’s good and evil qualities Humanity-knowing’s analytic and anatomic methods of investigation. Man’s non-terrestrial connection.
ZHAS KIIRAN – A YOUNY WARRIOR
Ancient Nomads and their antedecents’ military art. Cavalery of Kanyui and Scythian horse manoeuvre stragyle conduct strategy. Military education and upbringing. National military doctrine. Military formation and order. Manual of Kazakhstan Republic’s Armed Powers. Types of Kazakhstan Republic’s Armed Powers. The military and sprot game “Miin bala”.
ALEM DINDERY TARIKHNAMASII – WORLD RELIGION
A global historiography of world religions such as: Islam, Christianity, Buddhism, and other religions confessions, which had pluyed a great role in the human civilization’s anthropologic periods of becoming and development. World religion’s ethno-cultural and all manking values, morality and the great educative role. Holy religions books, life of Prophets, Priests and ecclesiastical clerics. Religions traditions and holydays. Compiling of books and conceptional programms on the theme: “The world religion”.
ATAMEKEN KOGAMII AND MEDRESESI – SOCIETY & MEDRESE ATAMEKEN
Creation of children and pupils’ republic organization “Atameken”. Primagy groups and their age peculiarities. A centre of of educative work “Atameken Ordasii”. Ways of “Atameken” programm realization in the youthful and other organizations’ educative works.Definition and classification of the talented pupils and formation of a special school “Medrese Atameken”. Working out of new generation’s text-books and complex programms. Kazakhstan schoolchildren pupils’ Assembly (KSPA).
TANYR-NAMA – TENGRIANSTVO
The great Steppe Turkic nation’s before-Islamic belief’s mythological-cognitive inheritage. Tengrianstvo is a spiritual-cultural, phylosophic-moral learning. The Islam and Tengrianstvo’s common to all manking valuable parallels. Archaic traditions of Tengrianstvo in the Kazakh every day life and their tokens such as: a sacrifice, a lire cult and beliet to Aruakhs (Souls of Ancestors). The ethno-expedition to the peak of “Khan-Tengri”.
KAZAKH ELI – THE INDEPENDENT KAZAKHSTAN
Modern Kazakhstan geo-politics, mentality, national outside politics. Society’s consolidation. President of the Republic of Kazakhstan’s N.A.Nazarbayev’s strategic idea “Kazakhstan — 2030”. Constitution Republic’s daws. The President of the Republic of Kazakhstan’s decrees. The goverhment of the Republic of Kazakhstan’s resolutions and other legislative acts. The Republic of Kazakhstan and UNO (United Nations Organization). Diplomasy and jurisprudence. Kazakhstan in the system of macro-economic space. The Republic of Kazakhstan’s national minority. Questions of slavonic knowledge. Selections in the Republic of Kazakhstan. The Republic of Kazakhstan’s air-cosmic agency. Problems of youth and unemployment. A man’s Rights in the Republic Kazakhstan.
TURAN AND TURKISTAN – THE TURKIC ELL
World Turkic nations’ ethno-historiography. Development and global investigation of the history, culture, language, the Turkic religious and mythological traditions. The history of the great Turan’s Empire. The Turkic world’s great scholars and thinkers. A calendar of momentous events srom the Turkic nations’ history and culture. Working out of the scientific books on medicine, language, art, ethno-pedagogics, ethno-psychology and the other disciplines. Monuments of ancient Turkic runic inscriptions. Organization of the Turkic. The measure “The Turkic World”.
NEO-PEDAGOGICS & NEO-PSYCHOLOGY
Problems of education and upbringing in the conditions of technogenesis and universal globalization. Neo-pedagogical and neo-psychologicalparadigms of cognitological ability learning. Technogenesis epoch’s phenomena are homoinformatikus, post-homo, homo-intelligens and homo-techniks.
(Қосымша нұсқа)
Аталмыш нұсқаның қабылдануы ҚР Президенті Н.Назарбаевтың
«Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің мемлекеттік бағдарламасы»
Жарлығы (№200,10.Х.2006) негізінде сарапталынды
Рет са
ны
Негізгі Бағыттар
Міндеттер мен мақсаттар
1
МӘДЕНИЕТ
ТАНУ Халық тұрмысындағы бесiкке салу, тұсау кесу, құдаласу дәстүрлерi. Тоқым қағар һәм бата-тiлек. Сәлем салты һәм көшпендiлер этикасы. Қаза салты. Қоғам һәм отбасы ғұрыптары. Халықтық һәм дiни мейрам-жоралар. Жаңа заман дәстүрлерi. “Ата салты” iс-шарасы.
Далалық ауызша тарихнама. Ел арасындағы данышпандық, жыраулық һәм салгерлiк дәстүрлер. Ел аузынан. Қазақ халқының айтыс өнерi. Ұлттық қисыннама, тұспалдау һәм зерде. Жоқтау һәм зарнама. Батырлар жыры. Этнофольклористика һәм елтану. “Қорқыт-нама” iс-шарасы.
Ата-бабаларымыздың соғыс жорықтарына арналған қару-жарақтары: қылыш, садақ, қалқан, шоқпар, дулыға, сауыт, найза, сүңгi, қалқан және қазiргi заманғы сөздiк қорда сирек қолданылатын атаулар жөнiнде тарихи-археологиялық маңызы зор деректер жинастырады;
Мектеп мұражайына тарихи-археологиялық маңызы зор қару-жарақ мұрағаттары мен жәдiгерлерiн тапсырады;
Қазақ халқының ежелден қалыптасқан, қоршаған орта мен тұрмыстық өмiр заңдылықтарымен байланысқан ұлттық киiм үлгiлерi мен түрлерi (сәукеле, шолпы, қамзол, бөрiк, шапан, саптама т.б) жөнiнде мол мағлұматтар жинастырады;
Жинақтаған материалдар негiзiнде альбомдар, фото-видеоматериалдар, компьютерлiк жобалар жасайды; арнайы тәрбие сағаттарын өткiзедi;
“Алдаспан” атты бүкiлмектептiк оқушылардың танымдық-этнографиялық өнер сайысын өткiзедi
2
ӨРКЕНИЕТ
ТАРИХНАМА
СЫ
Көне Шығыс һәм Орта Азия құрлықтарында орналасқан көне қалалар. Шаһарлар архитектурасы, құрылысы және әлеуметтiк-экономикалық маңызы. Көне тұрғындардың географиялық орны және этнотопономикалық мұралары. Қала-шаһарлардың топономикалық атаулары. Мемлекеттер Астаналары һәм саяси жағдайлары. Нумизматикалық һәм геральдикалық мұралар. “Астана” ойын-сайысы.Жер планетасындағы шығыс һәм батыс этномәдени трансформациясының дәнекерi — Ұлы жiбек жолының мыңғасырлық тарихнамасы. Ежелгi сауда-керуен жолдары һәм тарихи маңызы бар жер-су атаулары. Этнотопономикалық шығыс картографиясы. Киелi жерлер мен ата-бабалар жұрттарына этножорық. Халықаралық “Атажұрт” керуенi.Ежелгi дәуiрден жаңа заман тарихына дейiнгi ұлт-азаттық соғыстарға: грек, қытай, рим, парсы, орыс, моңғол, ойрат, қалмақ, шүршiт, таңғұт, араб, өзбек, түрiкпен, казачество, немiс, француз, фашистер мен террористерге қарсы соғысқан ардагерлер ғұмырнамасы. 1723, 1845, 1912, 1916, 1920, 1932, 1941, 1979,1986 жылғы оқиғаларға қатысқан ардагерлер шежiресi. “Қаһарман бабалар” iс-шарасы.
3
СӨНБЕС
ЖҰЛДЫЗДАР Ұлы Дала төсiндегi адамзат өркениетiнде айырықша iз қалдырған алып тұлғалардың ғұмырнамалары. Шығыс ғұламалары һәм данышпан-абыздары. Баһадүрлер, қағандар һәм жыраулар дәстүрлерi. Қазақ батырлары һәм шешендерi. Өнер, мемлекет, қоғам, ғылым және бiлiм қайраткерлерi. “Сөнбес жұлдыздар” ойын-сайысы. Мұражай жұмыстары.
4
РУХАНИЯТ
Ұлттық болмысымыздың жұмбақ дүниесiмен ұштасқан этнокөрiнiстер: мазар, мүрде, зират, құлыптас, таңбалы тастар. Көне обалар мен мүсiндер құпиясы. Тас таңбалар мен жазба-шимайлар. “Қозы-Баян” этножорығы.
Тылсым дүниемен байланысқан көне: таспа-руналық, мифологиялық, тотемдiк, геральдикалық, петроглифтiк, этноиероглифтiк таңбалар мен кескiндер сыры. Елiмiздегi киелi жерлер: Арпаөзендегi, Тамғалыдағы, Тәңiрқазғандағы, Бесшатырдағы, Берелдегi, Таскескендегi үңгiр-ескерткiштердегi бейнелер. “Ескiнiң көзi” этножорығы.
5
ҰЛТТЫҚ
ӨНЕР
Жаратылыстың биотикалық һәм абиотикалық құдыретiн жалғастырушы дәнекер киелi домбыра һәм қобыз һақындағы этномузыкалық аспаптар тарихнамасы. Ән мен күйдiң құпия әсем дыбысы. Саз бен әуен өлшемi һәм таралу жиiлiктерiнiң ареалдары. Қазақ күйiнiң әфсаналары. Әлем этностарының музыкалық мұралары. “Тәңiр күбiрi” этномузыкалық саз кешi. Кеңжаһан жәмиғатының құпия көрiнiсi сәндiк-қолданбалы халық өнерi. Киiз үй һәм шаңырақ белгiлерiнiң ғарышнамалық құпиясы. Жиһаздар мен әшекей-бұйымдар. Көшпендi бабаларымыздың аң бейнелi һәм полихромдық өнерлерi. Көрмелер ұйымдастыру. “Алтын адам” iс-шарасы.Ұлттық таным мұхитының қайшылық қағидасымен ұштасқан ою-өрнектiң ғарыштық, зооморфтық, геометриялық, ихтиологиялық, танымдық-фәлсафалық түрлерiмен танысу. Ою-өрнектiң киiзде, текеметте, алашада, кiлемде, құрақ-көрпеде орналасу заңдылықтары. Көрмелер ұйымдастыру. “Ою-өрнек iс-шарасы”.
6
НАУРЫЗ
Жаратылыстану тарихнамасында ерекше орны бар шығыс халықтарының жаңа жылды тойлау мерекесi. Күн мен түннiң теңелу өрiсiндегi Наурыз рәсiмi. Табиғи өлiара фәлсафасы. Тасаттық, құрбандық шалу рәсiмдерi. Көктеу, жайлау, күздеу һәм қыстау дәстүрлерi. Халықтық мереке-думандар мен әлем этностарының мейрамдары. “Наурыз-нама” ойын-сайысы.
7
АТАКӘСІП Ұлы Дала перзенттерiнiң ерекше салты: төрт түлiк малды күтiп-баптау дәстүрлерi. Мал атаулысының Пiрлерi: Ойсыл Қара, Зеңгi баба, Шопан ата. Сексек ата. Төрт түлiк малды шақыру дәстүрлерi. “Төрт түлiк” iс-шарасы.
Ұлы Дала перзенттерiнiң тамаша дәстүрлерi: аңшылық, құсбегiлiк һәм саятшылық өнер түрлерi. Қазақ халқының жыртқыш құстар мен бүркiттi баулу өнерi. Табиғат пен адам байланысындағы антропогендiк көрiнiстер. Номадтар тұрмысындағы жүйрiк ат, құмай тазы һәм қыран бүркiт үйлесiмдiгiнiң этнокөрiнiстерi. “Бүркiтшi” ойын-сайысы.
8
ҰЛТТЫҚ
ОЙЫНДАР
Ұлттық ойындардың тарихнамасы. Тұрмыс-салт, танымдық, әскери-спорттық, есеп-қисап, дене-қозғалыс ойындары. Көкпар, ақ сүйек, алтыбақан, асық, аламан бәйге, теңге алу, бүркiт салу, қазақша күрес және басқа ойын түрлерi. Әлем халықтарының ойындары. Халықаралық “Алтын сақа” ойын-сайысы.
Ел қорғаны болған батырлар мен баһадүрлердiң ақ сауыттары һәм қару-жарақтары. Ұлттық киiм-кешектер мен ер-тұрман әбзелдерiнiң этнотарихнамасы. “Қырық батыр һәм Манас” атты iс-шаралар. Евразия даласын мыңдаған ғасырлар бойы мекендеген көшпендi-номадтардың ұрыс-соғыс өнерi мен ел қорғау дәстүрлерi. Ата-бабаларымыздың жауынгерлiк дәстүрлерi. Әскери тактика мен стратегия. Ұлттық әскери доктрина. Әскери жауынгерлiк тәртiп, бiлiм және тәрбие негiздерi. Соғыснама саясатының шежiресi. Мыңбасы, түменбасы, жүзбасы, елубасы және онбасы әскери саптары. Сарбаз Жарғысы. “Мың бала” әскери-жауынгерлiк ойын-сайысы.
9
БАБАЛАР
ӨСИЕТІ
Ата-бабалар Аманаты. Өсиет һәм бата тiлек. Мақал-мәтелдер мен көсем сөздер. Ырым-сырым һәм тыйым сөздер. Ақыл-нақыл һәм шешендiк сөздер. Сыннама һәм ғибрат. Ұлттық сөздiк қор және оның таралу аймағы. Ойлау һәм сөйлеу мәдениетi. “Бабалар өсиетi” iс-шарасы.
Адамзат өркениетi мен мұсылман Ренессансының көрнектi өкiлдерi. Ұлы Дала ғұламаларының ғылыми дәстүрлерi мен мұралары. Ғылыми жаңалықтар һәм ғақлиятты ойлар әфсаналары. Мұсылман һәм Тұран Ренессансы. Орта ғасырлардағы арифметикалық, жаһаннамалық, медициналық һәм фәлсафалық ғылыми жаңалықтар. “Зерде” iс-шарасы.
10
ЭТНОЭТИКА
Ата-бабаларымыздың салтанатты ас беру рәсiмi. Дастархан мәзiрi һәм этикетi. Қонақ күту дәстүрi мен сөз беру. Табақ тарату және оның түрлерi. Сәлемдесу, көрiсу һәм қоштасу салты. Мал етiн мүшелеу өнерi. Сусын һәм шарап. Қазақстанның және әлем халықтарының ұлттық тағамдары. “Ас” iс-шарасы. Қазақ қызы мен жiгiтiнiң сегiз қырлы бiр сырлы һәм он саусағынан өнер тамған этноерекшелiктерi. Тәккәпарлық пен кiсiлiк. Ұлтжандылық қасиет һәм сенiм мен намыс әфсаналары. Берiктiк дәстүрi мен неке салты. Мәңгiлiк махаббат фәлсафасы. Ғашықтық сезiм һәм жыныстық тәрбие. Гигиеналық һәм тазалық дәстүрi. Гендерлiк тәрбие негiздерi. “Қыз сыны” мен ”Жiгiт сұлтаны” iс-шаралары.
11
ЖЕР-АНА
Жалпыпланетарлық глобальдi экологиялық қасiреттер. Антропогендiк ықпалдар тарихнамасы. Жертану һәм мұхит экожүйесi. Атмосфералық һәм ноосфералық қабаттар. Эндогендiк, экзогендiк, тектоникалық һәм техногендiк күштер мен факторлар. Адамның экологиялық мәдениетi мен психологиясы. Катастрофалар мен зұлматтар. Неоэкологиялық, нооэкологиялық, зооэкологиялық, ихтиоэкологиялық, антропоэкологиялық, палеоэкологиялық, фитоэкологиялық, биоэкологиялық, аугэкологиялық, техноэкологиялық, гидроэкологиялық һәм геоэкологиялық ауқымды проблемалар. Этноэкологиялық бiлiм мен тәрбие негiздерi. “Арал-Балқаш” экологиялық iс-шаралары.
12
ӘЛЕМІ
Қазақ-түркi тарихнамасы жайында зерттеулер жүргiзген араб, парсы, қытай, орыс және европалық ғалымдардың ғұмырнамалары. Қазақстан халықтары және ТМД мемлекеттерiндегi этностар арасындағы достық байланыстар. Бебiтшiлiк үшiн күрес. Бiрлiктi, татулықты һәм ынтымақтастықты көксеуге бағытталған iс-шаралар. Халықтар достығын нығайту. Қазақстан халықтарының Ассамблеясы. “Достық” iс-шарасы.
Шет елдердегi қазақ диаспоралары. Миграция, демография, депортация, этноцид, геноцид, резервация мәселелерi. Халықтық дипломатия. Дүниежүзi қазақтарының Құрылтайы. “Алыстағы бауырлар” iс-шарасы.
13
АТА-АНА
Ұлттық таным һәм тәлiмнiң қайнар бастауы: ата-бабаларымыздың ұрпақ тәрбиесi жайындағы мыңғасырлық тәжiрибелерi мен рухани-мәдени мұралары. Туыс, ағайын, отбасы, әке-шеше, бауыр-қарындас, балдыз-бажа дәстүрлерi һәм жұрт салттары. Ата салты һәм ана шапағаты. Ата қаны һәм ана сүтi һақындағы әфсаналар. “Ата-ана” iс-шарасы.
Көнетүркi, соғды, сақ-ғұн, орхон-енисей жазбалары. Есiк, Берел және Пазырық қорғандарындағы протоэтнолингвистикалық мұралар. Тоныкөк, Мойыншор, Күлтегiн тастарындағы жазбалар. Көнетүркi иероглифтерi. “Ұмай Ана” iс-шарасы.
14
ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ Қатал тағдырдың мәңгiлiк құрбандары: мүгедек, кемтар, зағип жандарға, қарттар мен жетiм жандарға қол ұшын беру. Қолдан келгенше жақсылық жасау дәстүрлерi. Балалар мен қарттар үйiне сапар шегу. Бұкiлқазақстандық “Қайырымдылық” және ”Ауыл” операциясын ұйымдастыру.
Мектепке дейінгі балалар мен сәби-бүлдіршіндермен қарым-қатынас жасау. Балабақшалармен жұмыс істеу. Республикалық “Балбөбек” бағдарламасын жүзеге асыру. Республикалық “Бөбек” қоры, Қазақстан балалар қоры және басқа ұйымдармен бірлескен іс-шаралар атқару. Мектеп оқушыларының “Сәби” бүкілқазақстандық операциясын ұйымдастыру.
15
ЭТНОЭКОНОМИКА Тәуелсiз Қазақ елiнiң мәдениетiн өркендетуде жаңа инфрақұрылымдық жүйеге негiзделген менеджмент, маркетинг, аудиторлық және қаржыгер мамандықтарын игеру мәселелерi. Әлемдiк және евроазиялық экономикалық кеңiстiк пен интеграция. Жалпыадамзаттық экономикалық даму стратегиясы. Интернет жүйесi. Қазақстан ауылдарының экономикалық даму стратегиясы. “Сауда” iс-шарасы
16
ЭТНОАСТРОЛОГИЯ
Халықтық астрология. Көне болжамгер даналар, жұлдызшылар мен көрiпкелдер. Жыл қайыру әфсаналары. Мүшел жас қағидасы. Ай, апта, сағат һәм уақыт өлшем қағидалары. Сарыарқадағы мұртты обалар — Ұлы дала обсерваториясы. Этножұлдыз жорамал. Тұран этноасторологиялық картасы. “Тұран күнтiзбегi” iс-шаралары.
Жаратқан Ие һәм киелi рухтардың – ғарыш жиiлiктерiмен ұштасқан адамзат перзенттерiнiң ғажайып биоэнергетикалық қуаттары. Қазақ және басқа халықтардың көрiпкелдiлiк һәм болжамнамалық қасиеттерi. Емшi, тәуiп, бақсы-балгерлердiң ем-домдық дәстүрлерi. Жауырын қарау, құмалақ ашу мен дұға салу. Тiл-көз және қарғыс қасиеттерi. Ұшықтау. Чакра һәм астралдық қуат дүниесi. “Қасиет” және ”Авиценна” iс-шаралары.
17
ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ Ұлы жаратылыстың қайшылық нысандарынан жасанды-табиғи тұрғыда реттелген болмыс һәм болмас ұғымдары. Антропогендiк кезеңдер жиегiнде қалыптасып келген адамзат перзентiнiң қарама-қайшылықты: жақсы-жаман, мейiрiмдi-қатыгез, парасатты-қанiшер, ақылсыз-ақымақ және басқа мiнез-құлық пен әрекет әфсаналары. Салыстырмалы зерделеу мен пайымдау. Адамтану негiздерi.
Аспаннама һәм жаратылыстану негiздерi. Планеталар мен жұлдыздар шеруi. Уақыт пен кеңiстiк. Адамтану әфсанналары. Нүктелер, толқындар және ғарыш денелерi. Қатты-сұйық, ыстық-суық құбылыстар. Ғылыми-зерттеу жұмыстары.
18
ДІН ТАХИХЫ
Дүниежүзiндегi адамзат перзенттерiнiң ең асыл рухани-мәдени мұралары ұлы дiндер: Мұсылман, Христиан, Будда және басқа дiни конфессиялар мен қауымдастықтардың тарихы. Ұлы дiндер көсемдерi, данышпан-пайғамбарлары. Дiни ғұламалардың теологиялық-философиялық iлiмдерi. Дiндердiң мәдениетке, тiлге, қоғамға және тәлiм-тәрбиеге әсерi. “Ұлы дiндер тарихнамасы”атты бағдарламалар жазу.
Мыңдаған ғасырлар бойы адамзат перзентiне Алла тағаланың шапағат-нұрын шашып келген Құран шариғаттарының тәлiмдiк-танымдық әфсаналары. Мұсылман пайғамбарлары мен ғұламаларының ғұмырнамасы. Дiни-танымдық һәм мұсылмандық дәстүрлер. Киелi рухтар әлемi. Ораза, рамазан, Қыдыр түнi, садақа беру рәсiмдерi. Сенiм мен парыз. Қажылық фәлсафасы мен намаз тағылымы. “Мұсылман әлемi” iс-шарасы
Ата-бабаларымыздың тарихында аса маңызды дiни-фәлсафалық, рухани-мәдени рөл атқарған исламға дейiнгi дәуiрде қалыптасқан Тәңiршiлдiктiң адамгершiлiк әфсаналары. Тәңiр дiнiнен қалған отпен аластау, әруаққа сыйыну, ала жiптi аттамау және басқа дәстүрлер. Тәңiршiлдiк iлiмнiң мұсылмандыққа ұласу фәлсафалары. Хан Тәңiрi шыңына тәу ету. “Хан тәңiрi” iс-шарасы.
19
ҚАЗАҚ
ЕЛІ
Тәуелсiз Қазақстанның геосаясаты мен этноменталитетi. Мемлекеттiк және ұлттық идеология. Ұлттық генофонд. Әлемдiк макроэкономикалық кеңiстiкке ену барысындағы жаңа Қазақстанның келбетi. Президент Назарбаевтың “Қазақстан — 2030” стратегиялық бағдарламасы. ҚР Конституциясы мен Заңдары. Қазақтану мәселелерi. Дипломатиялық қарым-қатынас. Қазақ халық академиясы. Қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялар. Саясаттану мен әлеуметтану негiздерi. Орыс пен қытай саясаттары. Ұлттық ғарыш Агенттегi. Ұлттық қор. Ұлттық қауiпсiздiк, iшкi және сыртқы саясат. Жастар мәселесi. Сайлау және мемлекеттiк басқару жүйесi. Мемлекеттану мен елтану негiздерi. Ғаламдық жаһандану кеңiстiгiндегi Қазақстан. Республикалық “Атамекен” балалар мен жастар ұйымының құрылымы. Оқушылардың жас ерекшелiктерiне байланысты бiрлестiк-топтар құру. Тәрбие жұмысының орталығы “Атамекен Ордасын” құру. Бағдарламаны балалар, оқушылар және жастар ұйымдарының тәрбие жұмыстарында пайдаланудың жолдарын белгiлеу. Аса дарынды оқушылардың басын бiрiктiрiп, арнайы оқу орны – Атамекен медресесiн ашу. Арнайы оқулықтар жазу.
20
ХХІ ҒАСЫР
Ғаламдық жаһандану үрдiсiндегi жаңаша бiлiмтану проблемалары. Техногенез дәуiрiндегi жас ұрпақтың (хомоэлектроникус, постхомо, хомоинформатикус) ғұмырнамалық ерекшелiктерi. Жаңа дәуiр талабына сай неопедагогикалық-неопсихологиялық қағидаларды зерделеу.
Мектептегі оқушылар ұжымында ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын 1990 жылдан бастап, мектеп педагогтары мен оқушыларының қолдауымен құрылған бірнеше қоғамдық ұйымдар өз мойындарына алып, бүгінге дейін жемісті істер атқарып келеді. Оларға Республикалық “Атамекен” балалар мен жастар қоғамдық бірлестігі (1990), Қазақстан балалар мен пионер ұйымдарының Одағы (1992), Республикалық “Болашақ” оқушылар ұйымы (1998), Республикалық “Жұлдыз” балалар қоғамдық бірлестіктерінің Одағы (1993), Қазақстан скауттарының ұйымы (1998) және басқа қоғамдық ұйымдар жатады.
Аталмыш ұйымдар ҚР “Азаматтық кодексі”, “ҚР қоғамдық бірлестіктер”, “Мемлекеттік жастар саясаты туралы” ҚР Заңдарына және өздері қабылдаған ұйым Жарғысының талаптарына сәйкес әрекет жасайды.
1990 жылдың басында Қазақстан мектептерінде оқушылар ұйымының құрылуы аса қажет болғаны рас. 1991 жылы Қазақстан Республикасы өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан кейін оқушылардың қоғамдық ұйымдарының белсенділіктері арта түсті.
Қазақстанның тәуелсіз елге айналып, әлемдік кеңістікте өзінің дербес геосаясатын, әлеуметтік-экономикалық реформасын жүргізуі – жаңадан құрылған оқушылар ұйымдарының мәртебесін арттырды. Әсіресе, Қызылорда, Қарағанды, Атырау, Оңтүстік Қазақстан облыстарында мектеп оқушыларының ерікті түрде құрылған “Атамекен” ұйымы – қазақ халық педагогикасының асыл мұралары негізінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру жұмыстарын ұйымдастыруды қолға алды. Атамекеншілдердің бұл бастамалары республика көлеміне кең таралып, ҮІІ Республикалық пионерлер слетінің (5 қараша 1990 жыл) шешімімен қабылданды. 1992 жылы өткен кезектен тыс ҮІІІ Республикалық пионерлер слеті – мектептегі оқушылар ұжымдарында ұлттық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға арналған “Атамекен”, “Кәусар бұлақ”, “Жұлдыз” бағдарламаларын қабылдады.[Фотоматериалдар]
1993 жылдан басталған Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық дағдарыстар білім жүйесіне де өзінің әсерін тигізді. Осыған орай мектептегі оқушылар ұйымдары да өздері қабылдаған Жарғыдағы міндет-мақсаттарды өз деңгейінде толығынан жүзеге асыруға мүмкіндіктері шамалы болды. Үкіметтік органдар мен мемлекеттік білім басқармаларының оқушылар ұйымдарының қайта жаңғыруына қажетті жағдайда қамқорлық жасауы бәсеңдеді. Дегенмен, қоғамда қалыптасқан аталмыш жағдайларға қарамастан мектеп жанынан құрылған оқушылар ұйымдары, тәжірибелі ұстаз-тәрбиешілердің көмегімен, балалар ұйымдары арасында тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырып, балалар өмірі мен тұрмысының қызықты болуына барлық шығармашылық-педагогикалық мүмкіндіктерін пайдалана отырып қызмет атқарды. Алайда, оқушылар ұйымдарының тағдыры мен болашағына деген салғырттықтың салдарынан – 1992 жылдан бері Республикалық оқушылар слетінің өткізілмей келгендігін атап өтуге тура келеді.
Демек, осыншама қиындықтарға қарамастан мектепте қызықты іс-шараларды ұйымдастыруды мақсат етіп, бүгінгі таңға дейін азды-көпті тәжірибелер жинақтап келген оқушылар ұйымдарының мәртебесін көтеру – бүгінде басты мәселе болып отыр.
Оқушылар ұйымдарының жоғарыда айтылып өткен скауттар ұйымдары сияқты мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынуы – жергілікті жерлерде құрылған оқушылар ұйымының басқару жүйесі – оқушылардың өзін-өзі басқару органдарының өміршең, шығармашыл және белсенді ұйым ретінде қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Өзін-өзі басқару жүйесінің мектеп өмірінде өзінің лайықты орнын алып, қоғамдық қажеттілікке айналуы — әр ұйым мүшесінің жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына, өзінің танымдық, шығармашылық, әскери–спорттық және техникалық дағдылары мен қабілеттерінің ашылуына зор мүмкіндік туғызатыны анық.
Сондықтан, осы кезге дейін жинақталып келген оқушылар ұйымдарының тәжірибелерін пайдалана отырып жаңа үлгідегі “Қазақстан оқушылар Ассамблеясы” атты оқушылар ұйымының моделін жасау қажет деп санаймыз. Біздің ойымызша жаңа ұйым мектептегі оқушылар ұйымында өзін-өзі басқару жүйесінің пәрменді жүргізілуін қамтамасыз ету барысында мынадай қағидаларға негізделуі керек:
• Мектептегі оқушылар ұйымдарындағы өзін-өзі басқару жүйесінің демократиялық қағидаларға сүйенуі;
• Оқушылар ұйымында ұлттық тәлім-тәрбие құндылықтарын пайдалану мен жүзеге асыруда “Атамекен”, “Өзін өзі тану”, “Елім-ай”, “Кәусар бұлақ”, “Жұлдыз”, “Дәстүр”, “Болашақ”, “Атакәсіп”, “Рухани уыз”, “Балбөбек” бағдарламасына негізделе отырып жүргізу;
• Мемлекеттің білім және тәрбие саясатына қатысты қаулы-қарарлары мен заңдарының орындалуына ұйытқы болу;
• Қазақстандық патриотизм идеясын қалыптастыру;
• Ұлттық салт-дәстүрлер мен рухани-мәдени құндылықтарды жас жеткіншектер бойында қалыптастыру;
• Қазақстан халықтарының достығы мен татулығын нығайту;
• Әрбір жас жеткіншектің санасында өз елі мен мемлекетіне, мемлекеттік рәміздерге, тіл мен рухани құндылықтарға деген ерекше сезім қалыптастыру;
• Оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесі арқылы әр ұжым мүшесінің мақсат-мүдделерінің орындалуын қамтамасыз ету;
• Оқушылар мен мұғалім-педагогтар арасындағы педагогикалық ынтымақтастықты сақтау мен дамыту;
• Ата-аналар және жұртшылық арасындағы шығармашылық қарым-қатынасты нығайту;
• Оқушылар ұйымының беделін арттыру;
• Оқушылар ұйымы (Қазақстан оқушылар Ассамблеясы — ҚОА) – балалар мен жасөспірімдердің өз еріктерімен құрылған қоғамдық бірлестігі ретінде ҚР білім және ғылым министрлігінің құжаттары негізінде және оның келісімімен ҚР Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс;
ҚОА-ның құрамына Қазақстандағы барлық балалар мен жасөспірімдер ұйымдары ерікті түрде мүше болып кіреді. Ұжымдық мүшелікке қабылданған бірлестіктің іс-әрекетіне ҚОА-ның жоғары органдары заңсыз араласпайды. Ұжымдық мүшелер:
• ҚОА-ның Жарғысында көрсетілген барлық талаптарды орындайды;
• ҚР Заңдарына және ҚОА Жарғысына қайшы келмейтін әрекеттермен айналысады, өздерінің арнайы бағдарламаларын иеленеді;
• ҚОА-ның құрамынан өз еркімен шығу құқын сақтайды;
ҚОА Республикалық Құрылтайы (Слеті) – барлық Қазақстан оқушыларына ортақ киім үлгісін, төсбелгісін, галстугын, елтаңбасын, Туын, ҚОА мүшелігіне салтанатты түрде қабылдау Антын және басқа да рәміздік белгілерін қабылдап, бекітеді. ҚОА ұжымдық мүшелері:
• ҚОА Құрылтайы бекіткен салтанатты рәміздерді арнайы Ереже талаптарына сай өткізеді;
• Жоғарыда айтылған рәміздерден басқа өздерінің төсбелгісін иеленеді;
Жоғарыда айтылған және аталмыш ұйым жұмысын одан ары жақсарту барысында қалыптасатын озық идеялар мен тәжірибелер арқылы біз – мектептегі оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің дұрыс жолға қойылуына мүмкіндік жасаймыз. Ол ойымызды Қазақстан оқушылар Ассамблеясының Жарғысында көрсетілген жоба моделі арқылы көрсетеміз[Қосымша материалдар].
“Атамекен” бағдарламасын іске асырудың бір тиімді жолы – оқушылар ұйымындағы өзін-өзі басқару жұмыс жүйесі болмақ. Оқушылар ұйымының ең жоғарғы органы – бүкiлмектептiк оқушылар Құрылтайы болып табылады. Ұйым республикалық оқушылар ұйымының Құрылтайы қабылдаған Жарғы талаптары негiзiнде әрекет жасайды. Республикалық және басқа жоғарғы органдар мемлекеттiк тiркеуге жатады. Олар өздерiнiң киiм үлгiсiн, төсбелгiсiн, галстугын және басқа рәмiздерiн иеленедi.
Құрылтайдың негiзгi құзырларына мыналар жатады:
— Бүкiлмектептiк оқушылар ұйымордасының Кеңесiн құру (Кеңес мүшелерi 21 адамнан аспауы керек);
— Оқушылар ұйымының Ережесiн қабылдау және оған өзгертулер мен толықтырулар енгiзу;
— Ұйым жұмысын жақсартуға арналған басқа да маңызды шешiмдер қабылдау;
— Оқушылар ұйымы Кеңесi Төрағасының жыл бойына атқарылған жұмысының есебiн тыңдау;
— Педагогикалық қауымға, ата-аналар комитетiне және басқа ұйымдарға арнайы ұсыныстар бiлдiредi, талаптар қояды;
— Оқушылар ұйымының аудандық, қалалық т.б. жоғарғы органдарына ұсыныс бiлдiредi;
Құрылтай жылына бiр рет шақырылуы тиiс. Құрылтай арасындағы атқарушы орган бүкiлмектептiк оқушылар ұйымордасының Кеңесi болып табылады. Оқушылар Кеңесi:
— Оқушылар ұйымордасы Кеңесiнiң Төрағасын сайлайды;
— Мектептегi маңызды iс-шараларды алдын-ала жоспарлап оны ұйымдастырудың жолдарын белгiлейдi;
— Сынып ұйымтоптары Төрағаларының есебiн тыңдайды;
— Педагогикалық кеңеске ұсыныстар енгiзедi;
— Балалардың жас ерекшелiктерi негiзiнде ұйыморда бiрлестiктерiн құрады;
— Басқа да маңызды шешiмдер қабылдайды;
Ұйымның негiзгi Ордасы 3-5 оқушыдан өз ерiктерiмен бiрiккен бастауыш ұжымдық тобы болып табылады. Мектепте және мектептен тыс мекемелер жанынан ортақ қызығушылықтары негізінде ұйымтоптың мүддесін қанағаттандыру мақсатында құрылған бiрнеше ұжымдық топтар – бүкiлмектептiк оқушылар ұйымын құрайды. [Cурет 7].
Ұжымдық (сыныптық) топ:
— Оқушылар Ережесi негiзiнде әрекет жасайды;
— Топтың жоғарғы органы бастауыш ұйымның Жиыны болып табылады;
— Бүкiлмектептiк оқушылар Кеңесiне ұсыныс бiлдiредi;
Оқушылар ұйымының осылайша белгiлi бiр жүйеге келтiру, бiрiншiден – оқушылардың өзiн-өзi басқару жұмыстарының оңтайлы жолға түсуiне себепшi болса, екiншiден – мектеп әкiмшiлiгi мен тәрбие жұмыстарына жауапты ұстаз-тәлiмгерлердiң педагогикалық басшылық жасау жұмысының жеңiлдеуiне мүмкiндiк туғызады.
Бұл жерде көзделетін мақсат – оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру iсiн қолға алу. Ол жұмыстардың мазмұны “Атамекен” бағдарламасында көрсетілген бағыттарды оқушылар ұйымында жүзеге асыру үрдiсi болмақ. Бағдарламаның iс жүзiне кешендi тұрғыда жүзеге асырылуын бүкiлмектептiк оқушылар ұжыморда Кеңесiнiң және мектеп педагогикалық қауымының мақұлдануымен қабылданған “Атамекен Ордасы” атты ғылыми-әдiстемелiк орталықтың құрылуы қамтамасыз етпек. Ғылыми-әдiстемелiк орталыққа ұстаз-тәлiмгерлер, ата-аналарды және педагогика саласындағы ғылыми қызметкерлердi тартқан жөн [Сурет 17]
Аталмыш жұмыс жүйесiн үйлестiрудiң басты шарттары мынадай болмақ:
1. Орталықтың жылдық, маусымдық және басқа ерекшелiктерiн айқындайтын жұмыс жоспары болуы шарт.
2. Ғылыми-эксперименттiк жобалар туралы толық ақпарат және мектеп әкiмшiлiгiмен келiсiлген арнайы құжат болуы керек.
3. Оқушылар жөнiндегi педагогикалық-психологиялық диагностика көрсеткiштерi болуы шарт.
4. Оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескеру негiзiнде жасалған тәлiм-тәрбие жұмысының жалпы сипаттамасы.
1. Мектептегi оқушылар ұйымдарының мәртебесiн көтеру.Оған:
— Оқушылар ұйымдарының шығармашылық және басқару әрекеттерiн мемлекеттiк тұрғыда қолдау;
— Оқушылардың қоғамдық ұйымдарының заңдық тұрғыда қорғалуын қамтамасыз ету;
— Оқушылар ұйымының жұмысына педагогикалық дұрыс бағыт-бағдар беру мақсатында, мектеп басшылары мен сынып жетекшілерінің күнделікті ақыл-кеңес беріп, белсенділік қолдау көрсетуі;
— Оқушылар ұйымында тәлiм-тәрбие жұмыстарының кешендi жүргiзiлуiн қамтамасыз ететiн әдiстемелiк нұсқаулар мен оқулықтар шығару; ғылыми еңбектер жазып, кешендi зерттеу жұмыстарын жүргiзу;
— Оқушылар ұйымдарының оңды іс-тәжірибесін таратуды көздеген арнайы семинар-тренингтер ұйымдастыру;
— Оқушылар ұйымында қалыптасқан мiнез-құлық пен қарым-қатынас әрекеттерiн ғылыми-педагогикалық тұрғыда бақылау және психологиялық эксперименттер жүргiзу;
— Оқушылардың танымдық және шығармашылық ерекшелiктерiн болжау мен бақылау мақсатында мектептегi психологиялық қызметтiң кешендi бағдарламасын жасау; және басқа қажеттiлiктер жатады.
2. “Атамекен” бағдарламасының ұстаз-тәлiмгерлер мен оқушылардың шығармашылық әрекеттерiнiң негізiне айналу ауқымын қалыптастыру шаралары. Оған:
— Мектептегi тәрбие жұмысына жауапты қызметкерлердiң педагогикалық мәртебесiн көтеру;
— Тәлiмгер-вожатыйдың және тәрбиешi-психологтардың педагогикалық мәртебесiн көтеру;
— Педагогикалық оқу орындарында болашақ мұғалiмдердi оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындау шараларына мемлекеттiк қолдау көрсету;
— Ұстаз-тәлiмгерлер мен мектеп психологтарының бiлiмдерiн жетiлдiру мақсатында арнайы семинар-тренингтер ұйымдастыру; [Сурет 8]
— мектептегi тәрбие жұмыстарына қажеттi деген педагогикалық бастамалар мен тұжырымдардың кешендi енгiзiлуiне мүмкiндiк туғызу;
Бағдарламаның бірнеше Бағытты қамтуының басты себебi, әрбiр оқушыға ұлттық құндылықтар жөнiнде барынша мол ақпараттар және тапсырмалар беру болып табылады. Мол ақпаратты бала санасына тиімді тұрғыда сiңiру – оқушы әрекетi мен қабiлетiнiң бос уақыттарын барынша пайдалануға байланысты болмақ.
Оның себептерi көп. Соның iшiндегi ең бастысы – ол ұлттық идея болып табылады. Тарих беттерiнде бiз тәрбиенiң қоғамда бiрде, үстем тап өкiлдерiнiң, бiрде дiни идеологиялық рухани күштiң құралы болып келгенiне көз жеткiздiк. Демек, тәрбие қоғамдық пiкiрдi қалыптастырудың негiзгi бiр көзi екенi анық.
Бүгiнгi таңда саясаттанушы ғалымдар ұлттық идеология жөнiнде ауқымды проблемалар көтерiп жатыр. Кейiнгi жылдары республикамыздың көп жерлерiнде белең ала бастаған дiни конфессиялар мен секталар және саяси партиялар өз бағдарламалары мен жолдауларында идеология мәселесiне айырықша тоқталып, негiзгi ойларын тәлiм-тәрбие мен бiлiм жүйесi арқылы жүзеге асыруды мақсат етiп отырғаны шындық.
Осы орайда 1985 жылдан берi қарай, алдымен ауыл мектебiнде (Шығыс Қазақстан облысы, Қарақол ауылы) басталып, кейiн астанамыздағы және республикамыздағы мектептердегi тәрбие жұмыстарына, педагогикалық қауымдастықтардың мақұлдауымен енгiзiлiп, 20 жыл бойы тәжiрибе жинақтаған “Атамекен” бағдарламасын – бүгiнде одан ары жалғастырып, ұстаздар мен оқушылардың игiлiктерiне айналдыру – потенциалы мол педагогикалық бағыт деп санаймыз.
Қазiр “Атамекен” бағдарламасы “Құтадғу билик” деген атаумен (И.Искендәров, Уйғур авази, 13.02.1993) ұйғыр тiлiне аударылып, Қазақстан және Қытай мемлекеттерiндегi (Шыңжан өлкесі) ұйғыр тiлiнде оқытылатын мектептерде, халық педагогикасына негiзделген тәрбие жұмыстарында кеңiнен қолданылуда. Ресей Федерациясындағы Қаракөл (Керей) ауылы (Алтай өлкесi, Құлынды ауданы) және Төбелер ауылындағы (Қосағаш ауданы) орта мектептерінде бағдарламаны жинақтаушы және таратушы базалық бiлiм ордаларына айналғанын сөйтіп, халықаралық (мемлекетаралық) педагогикалық тәжiрибелер жинақталғанын ерекше атап өтуге тура келеді.
Соңғы жылдары бағдарлама бойынша жинақталған тәжiрибелер мен ұсыныстар негiзiнде бiрқатар өзгерiстер енгiзiлуде. Зерттеушi ғалымдар С.Мұхамбетова[76,122] бағдарлама негiзiнде бастауыш сыныптарға арналған кешендi тәрбие жұмыстарының үлгiсi қажет деп есептесе, Қ.Бөлеев [58,255] студент жастардың практикалық жұмыстарының негiзгi бөлiгi “Атамекен” бағдарламасы негiзiнде жүргiзiлуi керек деп ұсыныс бердi.
Біздің негізгі зерттеу объектіміз 5-8 сынып оқушылары болғандықтан, бағдарламада көрсетілген тәлім-тәрбиелік ұсыныстарды толық баяндау мүмкін болмады. Сондықтан бағдарламаның 5-8 сыныптардағы оқушылар ұжымында ұлттық тәрбие жұмысын ұйымдастыру шараларын төмендегідей әдістемелік бағытта өрістетуді жөн көрдік. Аталмыш тақырыптың бірқатар өзгерістерге ұшырауы «Атамекен» бағдарламасын ҚР Президентінің «ҚР азаматтарына патриоттық тәрбие берудің мемлекеттік бағдарламасы» атты Жарлығы (№200,10.Х.2006) негізінде түзілгенін атап өту қажет. Себебі ҚР Президентінің Жарлығы патриоттық тәрбие беру жүйесінің педагогикалық алғышарты болса, «Атамекен» бағдарламасы аталмыш мемлекеттік құжатты ұрпақ игілігіне айналуының практикалық үлгісі болып табылады. Бұл ойымызды төмендегі №1 кестеден көреміз.
ып
тар Негізгі
Бағыттар Атқарылатын жұмыстар Жауапты адамдар
5 сынып
Мәдениеттану Бағыты
Қазақ шежiресi бойынша әке-шешесiнен, ауыл қарияларынан және шежiресi ақсақалдардан мағлұматтар жинастырады; Қазақстан тарихына қосымша тарихи деректер жинастырады, жинақталған материалдар негiзiнде альбомдар шығарады; Журнал, газет және басқа басылымдардағы тарихи оқиғалар жөнiнде көшiрмелер жасайды; Тарихшы ғалымдармен кездесулер ұйымдастырады;“Алтын адам – Ата тарих” атты тәрбие сағаттарын өткiзедi; Тарихи тақырыптарға арналған кинофильмдер көрiп, ол жөнiнде өз пiкiрлерiн ортаға салады; Бағыт бойынша бүкiлмектептiк үлгiлi iс-шара өткiзедi; Бүкiлмектептiк “Қазақ-нама” танымдық-этнографиялық ойын-сайысын өткiзедi;
Қазақ хандығының 550 жылдығына орай тарихи-мәдени іс-шаралар ұйымдастырады;
Мектеп жанындағы оқушылардың тарихи-этнографиялық клубы
Оқушылар Кеңесі
Ұжымтоптар көсемдері
5 сынып
Этностар әлемі Бағыты Шет елдердегi қазақ диаспоралары туралы толық мағлұматтар жинастырады;Қазақ диаспорасы жөнiнде ғылыми еңбектер мен зерттеулер жүргiзген ғалымдардың (М.Тәтiмов) кiтаптарымен танысады, олармен кездесулер ұйымдастырады;ҚР миграция жөнiндегi мемлекеттiк органдардың қызметтерiмен танысады; Шет елден келген оралмандар жөнiндегi ҚР Заң құжаттарымен танысады; Оралмандармен кездесулер ұйымдастырады; Шет елдердегi атақты қазақтар (Халифа Алтай, Хасен Оралтай, Мұстафа Өзтүрiк, Майра Мұхамедқызы т.б) жөнiнде мағлұматтар жинастыру; Бiрлескен iс-шаралар атқару;
Дүниежүзi қазақтар қауымдастығымен қарым-қатынас орнату;
Шығармашылық кеңес
Сынып жетекшілері
5 сынып
Сөнбес жұлдыздар Бағыты
Жергiлiктi жерлердегi атақты адамдардың ғұмырнамалары туралы деректер жинастырады;
Көне дәуiрде ғұмыр кешкен даналар ғибраттары туралы мағлұматтар топтастырылады; Орта ғасырлардағы мұсылман, араб-түркi ғұламалары жайында тарихи-әдеби деректер тізбесі жасалады; Түркi әлемiндегi данышпандардың даналықтары һақында мол мағлұматтар жинастырады; Қазақтың би-шешендерi, батыр-баһадүрлерi, хан-сұлтандары, батыр қыздары, ақын-жыраулары һақында деректер топтастырылады; Көрнектi бiр атақты адамның ғұмырнамасы, шығармашылық қызметi және қаһармандық дәстүрi жайында бүкiлмектептiк үлгiлi тәрбие сағатын өткiзедi;
Шығармашылық кеңес
Сынып жетекшілері
5 сынып
Бабалар өсиетi Бағыты
Мақал-мәтелдердiң пайда болу тарихы туралы деректер жинастырады; Мақал-мәтелдердiң тұрмыстық, еңбек, туған жер, отбасы, достық және ақыл-ой тақырыптарына байланысты түрленген ғибраттарын саралайды; Мақал-мәтелдер бойынша әдеби-танымдық ойын-сайыстар ұйымдастырады;Қазақтың тыйым және ырым сөздерiнiң тарихы жөнiнде деректер жинастырады; Тыйым мен ырым сөздердiң сан алуан түрлерi жөнiнде мағлұмат алады; Тыйым сөздер негiзiнде оқушылар Ережесiн түзедi; арнайы тәрбие сағаттарын өткiзедi; Халық тұрмысында жиi айтылатын және қолданылатын аманат сөздер, нақыл сөздер және шешендiк сөздер жөнiнде жазба-әдеби деректер жинастырады; Абайдың қара сөздерi мен қазақтың ел аузынан қалған шешендiк сөздер жөнiнде мазмұнды тәлiм-тәрбиелiк iс-шаралар ұйымдастырады;
Мектепте оқушылар айтысын, оқушы ақындар мүшәйрасын және тұспалдап сөйлеу өнерi бойынша әдеби-танымдық сайыстар өткiзедi;
Ата-аналар алқасы
Оқушылар кеңесі
Сынып жетекшілері
6 сынып
Жер-Ана Бағыты
Қазақ халқының ежелден берi қалыптасып келе жатқан қоршаған орта мен табиғатты қорғау дәстүрлер жөнiнде мағлұматтар жинастырады; Тұрмыста, отбасы салтында және қоғамдық ортада қалыптасқан этноэкологиялық ұғымдар мен тыйым сөздер жөнiнде халық тағылымдарымен танысады; Мектеп жанынан экологиялық штабтар құрады; Жергiлiктi жердегi қоршаған ортаға, биосфера мен гидросфера жүйесiне зиян келтiрiп жатқан объектiлердiң экологиялық картасын жасайды;Қазақстандағы және шет елдердегi экологиялық апаттар аймағының мониторигiсiн жасайды; Оқушыларға экологиялық бiлiм мен тәрбие беру барысында экологиялық форумдар, тренингтер ұйымдастырады; Оқушылардың жазғы экологиялық лагерлерiн ұйымдастырады; Экологиялық проблемаларға жататын жер-су, ихтиоэкология, геоэкология, орнитоэкология, антропоэкология жөнiнде эколог-мамандардың көмегiмен ауқымды iс-шаралар атқарады; Экологияны сақтауға арналған мақал-мәтелдерді, тыйым сөздерді жаттайды, дәрілік шөптерді жинайды, құстар күні, алтын күз және наурыз мейрамына арналған іс-шаралар өткізеді.
Пән мұғалімдері
Оқушылардың экологиялық клубы
Ұжымтоптар көсемдері
6 сынып
Дулыға Бағыты Ата-бабаларымыздың соғыс жорықтарына арналған қару-жарақтары: қылыш, садақ, қалқан, шоқпар, дулыға, сауыт, найза, сүңгi, қалқан және қазiргi заманғы сөздiк қорда сирек қолданылатын атаулар жөнiнде тарихи-археологиялық маңызы зор деректер жинастырады; Мектеп мұражайына тарихи-археологиялық маңызы зор қару-жарақ мұрағаттары мен жәдiгерлерiн тапсырады;Қазақ халқының ежелден қалыптасқан, қоршаған орта мен тұрмыстық өмiр заңдылықтарымен байланысқан ұлттық киiм үлгiлерi мен түрлерi (сәукеле, шолпы, қамзол, бөрiк, шапан, саптама т.б) жөнiнде мол мағлұматтар жинастырады;
Жинақтаған материалдар негiзiнде альбомдар, фото-видеоматериалдар, компьютерлiк жобалар жасайды; арнайы тәрбие сағаттарын өткiзедi;
“Алдаспан” атты бүкiлмектептiк оқушылардың танымдық-этнографиялық өнер сайысын өткiзедi; Ат-тай жарысын, аударыспақ, теңге алу т.б ойындар өткізіп, мағлұматтар жинайды.
Оқушылардың әскери-патриоттық клубы
Оқушылар кеңесі
Сынып жетекшілері
6 сынып
Наурыз Бағыты
Шығыс халықтарының көне замандардан берi жыл сайын салтанатты түрде ерекше атап өтетiн Наурыз мейрамы туралы тарихи деректер топтастырылады;
Наурыз айы туғандағы күн мен түннiң теңелуi мен жер бетiнiң жасыл желекке орану себептерiн ұғыну жөнiнде ауыл қарияларынан және ұстаздардан мол мағлұматтар жинастырады; Мектепте Наурыз мейрамын атап өту мақсатында жоспарлар құрады, ұсыныстар енгiзедi;
Шығыс халықтарының маусым, жыл, ай, апта және басқа атаулардың пайда болу себептерi туралы тарихи-мәдени деректер шоғырланады; Бүкiлмектептiк “Наурыз-нама” танымдық-этнографиялық iс-шаралар ұйымдастырады; тәрбие сағаттарын өткiзедi;
Ана-аналар алқасы
Ауыл жұртшылығы
Оқушылар кеңесі
6 сынып
Жiбек жолы Бағыты
Ежелгi сауда-керуен жолдарында орналасқан көне қалалар: Талһиз, Саудакент, Барсхан, Сайрам, Алмалық, Созақ, Йассы, Қойлық, Құлан және басқа шаһарлар жөнiнде тарихи деректерге сүйене отырып мағлұматтар жинастырады; Көне тарихи деректерге сүйене отырып Жiбек жолы картасының жобасын жасайды; Жiбек жолы бойындағы этнотопономикалық маңызы зор тарихи-географиялық жер атаулары жөнiнде материалдар жинастырады; Тарихи маңызы бар жерлер мен көне қала орындарына туристiк жорықтар жасайды;“Жiбек жолы – адамзат өркениетiнiң алтын бесiгi” атты танымдық-этногеографиялық iс-шаралар ұйымдастырады;
Оқушылардың тарихи-этнография
лық клубы
Пән мұғалімдері
Ұжымтоптар көсемдері
7 сынып
Қазақ Елi Бағыты
Тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнiң Ұлттық рәмiздерiнiң тарихи-мәдени ерекшелiктерi туралы оқып-танысады; насихаттайды;ҚР Конституциясы, Заңдары, ҚР Президентi, ҚР Үкiметi, ҚР Парламентi және басқа әкiмшiлiк-басқару органдары жөнiнде мағлұматтар жинайды; Мектептегi бiлiм мен тәрбие мәселелерiне қатысы бар ҚР Бiлiм туралы, ҚР қоғамдық бiрлестiктер туралы Заңдар мен үкiмет құжаттары туралы деректермен танысады; Бiрiккен Ұлттар Ұйымының “Бала құқын қорғау конвенциясы” және басқа балалар мен жасөспiрiмдердiң әлеуметтiк құқықтарын қорғауға бағытталған құжаттар жөнiнде мағлұматтар жинастырады; “Менiң елiм – Қазақстан атты” оқушылардың бүкiлмектептiк ойын-сайысын өткiзедi;
Оқушылар Кеңесі
Пән мұғалімдері
Ұжым белсенділері
7 сынып
Ұлттық ойындар Бағыты
Ата-бабаларымыздың туған жерiн сыртқы жаулардан қорғау мақсатында ерте заманнан берi қалыптасып келген соғыс өнерлерi туралы тарихи деректермен танысады; Соғыс тарихын баяндаушы Геродот, Плиний, Цыма Цянь, Марцеллини, Бабыр, В.Бартольд, Қ.Халиди және Л.Гумилев жазбалары арқылы мағлұматтар жинастырады; Қазақстан қарулы күштерi жайында толық мағлұматтар жинастырады, оқып-танысады; Мектеп жанынан оқушыларға әскери-патриоттық тәрбие беру мақсатында “Жас қыран” әскери-жауынгерлiк штаб құрады;
Штабтың ұйымдастыруымен жыл сайын оқушылардың жас ерекшелiктерi негiзiнде әскери жаттығулар мен ойын-сайыс өткiзедi;ҚР қорғаныс министрлiгi мен ҚР Қарулы күштерiнiң әскери тәртiп пен заңдарының Жарғысы, әскери Күштердiң түрлерi мен кәсiби бағдарлары жөнiнде толық мағлұматтар жинастырады; Оқушылардың әскери-патриоттық клубы
Оқушылар кеңесі
Пән мұғалімдері
7 сынып
Руханият Бағыты
Қазақ халқының ерте замандардан қалыптасқан этномәдени мұраларының бiрi – ою-өрнектiң тарихымен танысады; Оюлардың зооморфтық, орнитоморфтық, космоморфтық, фитоморфтық және геометриялық фигуралар негiзiнде қалыптасқан құпия түрлерiмен терең танысып, маңызды мағлұматтар жинастырады;Қазақтың ою-өрнектерi жөнiнде жазылған кiтаптар мен ғалым-жазушылардың шығармаларын жинастырады; Ою-өрнектiң этнофилософиялық маңызын этномәдени құндылығын таныту мақсатында танымдық тәрбие жұмыстарын жүргiзедi; Ою-өрнек көрмелерiн ұйымдастырады;
Жергiлiктi жерлерде ою-өрнек салатын өнерлi әжелердiң көмегiмен мектепте ою-өрнек үйрену үйiрмесiн ашады;“Ою-өрнек – ұлт қазынасы” атты бүкiлмектептiк ойын-сайыстар ұйымдастырады
Ата-аналар алқасы
Сынып жетекшілері
Пән мұғалімдері
Ұжымтоп белсенділері
7 сынып
Атакәсіп Бағыты
Оқушылар кеңесі
Атакәсіп Бағыты
Халық тұрмысында маңызды рөл атқарған аңшылық, саятшылық өнер туралы мағлұматтармен танысады;Қыран құс – бүркiттi баулудың қыр-сырларын, құрал-жарақтарын жақын түсiнiп, жадында сақтайды; Жыртқыш құстардың (ителгi, қаршыға, жағалтай, тұйғын, лашын, сұңқар т.б) түрлерi мен мекендерi жайлы мағлұматтар жинастырады; Аңшылық өнердiң түрлерi және ол өнердiң табиғатты қорғауда, жан-жануарлар дүниесiн терең тануға мүмкiндiк беретiн танымдық жақтарына назар аударады;
Жабайы аңдар мен құстарды қорғау жөнiнде тәрбие сағаттарын өткiзедi, туристiк жорықтарға шығады; Аңдар мен құстардың қоныс аударуы жөнiнде ғылыми ақпараттар жинайды, күнделiктер арнап белгiлейдi; Бүркiттiң жас ерекшелiктерi туралы мағлұматтар жинастырады; Бүкiлмектептiк “Құс төресi — Бүркiт” атты танымдық-этнографиялық ойын-сайыс өткiзедi;
Оқушылар кеңесі
Пән мұғалімдері
Ұжымтоп белсенділері
8 сынып
Өркениет тарихнамасы Бағыты
Қазақ халқының тарихы мен мәдениетi, әдет-ғұрпы мен ұлттық ерекшелiктерi жайында зерттеулер жүргiзген, әдеби кiтаптар жазған араб ғалымдары (Ат Табари, Ибн Халдун, Әл Идриси, Ибн Хаукал, Закария Казвини), европа ғалымдары (В.Рубрук, Марко Поло, Вамбери, Б.Залевский, А.Янушкевич), орыс ғалымдары (А.Державин, А.Ремезов, В.Потанин, С.Толстов, В.Радлов, В.Бернштам, Я.Бичурин, Л.Гумилев, А.Греков, А.Затаевич, С.Г.Кляшторный), американ ғалымдары (М.Олкоот) және басқа адамдардың еңбектерi жайында тарихи деректер жинастырады;
Қазақстан халықтары Ассамблеясының негiзгi iс-шараларымен және халықтар достығын сақтауға бағытталған бағдарламаларымен танысады;
Қазақстанда мекендеп жатқан көп ұлтты халықтардың тарихы мен мәдениетiн, әдет-ғұрыптарын оқып-тану мақсатында тәрбие жұмыстарын ұйымдастырады;
“Достық – бiздiң ұранымыз” атты бүкiлмектептiк танымдық-этнографиялық ойын-сайыстар жүргізіледi;
Мектепте “Қазақстан халықтарының күндерi” атты оқушылар фестивалiн өткiзедi; Достық туралы мақал-мәтел, тақпақ, жұмбақ жаттап, шығарма жазады. Ұлт өкілдерімен кездесу кештері өткізіледі.
Ұлттық мәдени орталықтар
Педагогика
лық ұжым
Оқушылар кеңесі
8 сынып
Ұлттық өнер Бағыты
Қазақтың қасиеттi күйлерiнiң шығу тарихы жайында этномузыкалық деректер жинастырады;
Халық әндерi мен билерi жөнiндегi мәдени мұралар бойынша материалдар жинақтайды;
Этномузыкалық аспаптар (домбыра, қобыз, шертер, сыбызғы, жетiген, шаңқурай, ) және басқа түрлерi жөнiнде материалдар жинастырады;
Әлем халықтарының музыкалық өнерi мен аспаптарының тарихы жайында оқып-бiледi;
Халық күйлерiнiң төкпе және шертпе өнерлерi туралы бiледi; Халық билерiнiң тарихы жайында мол мағлұматтар жинастырады;“Өнерiм — өмiрiм” атты бүкiлмектептiк өнер сайыстарын өткiзедi; Өнер қайраткерлері туралы әдеби мәліметтер, сурет-альбомдар жасайды;
Халықтың этномузыкалық өнерi жайында көрмелер ұйымдастырады, тәрбие сағаттарын өткiзедi;
Мектеп көркемөнерпаздар үйірмесі
Пән мұғалімдері
Оқушылар кеңесі
8 сынып
Этноасторлогия Бағыты
Халық астрологиясы бойынша ежелден келе жатқан халық бiлiмдерi жөнiнде материалдар жинастырады;Қазақша жыл қайыру (тышқан, барыс, қоян, қой, ұлу, жылқы, жылан, мешiн т.б) дәстүрлерiн үйренедi, жаттайды; Ежелгi жұлдызнамашылар, болжамгерлердiң этноасторологиялық мұраларын жинастырады; Сарыарқа төсiндегi протоқазақтардың астологиялық мұралары (Мұртты обалар) туралы деректер жинайды;Әр оқушының жеке астрологиялық картасын жасайды;“Жұлдыз жорамал” атты танымдық-этноастрологиялық ойын-сайыстар өткiзедi; Ашық аспан төсiне жұлдызды саяхат жасайды;
Аспандағы жұлдыздардың қазақша атауларының анықтамасын жасайды; Астрология тақырыбы бойынша халық аңыздарын жинайды.
Пән мұғалімдер
Сынып жетекшілері
Ұжымтоп көсемдері
8 сынып
Өркениет тарихнамасы Бағыты
Ел аузында жүрген аңыз әңгiмелер жөнiнде арнайы жинақтарды топтастырады;
Далалық ауызша тарихнама бойынша тарихи мыңызы зор оқиғалар мен аңыздарды қағаз бетiне түсiредi;
Қазақ жыраулары мен сал-серiлерiнiң шешендiкданышпандық дәстүрлерi жөнiнде мағлұматтар жинастырады;Ұлттық ойлау мен сөйлеу мәдениетiнiң қалыптасуына үлес қосу мақсатында арнайы әдеби-өнер сайыстарын ұйымдастырады;
Оқушылар арасында шешендiк өнер, тұспалдап сөйлеу өнерлерi бойынша ойын-сайыс өткiзедi; Жергілікті ақын-жазушылармен кездесулер өткізеді;Қанатты сөздердiң жинақтарын топтастырады; Халық арасындағы айтыс өнерiнiң тарихы туралы әдеби шежiрелер жинастырады; Ақындық пен жазушылық өнердi насихаттайды; Жас ақындар айтысын ұйымдастырады.
Сынып жетекшілері
Пән мұғалімдері
Оқушылар кеңесі
Аталмыш әдістемелік ұсынысты тәрбие жұмыстарында жүзеге асыру барысында, бүгінгі мектеп практикасында дәстүрлі педагогикалық талаптарға айналған пән аралық байланыстар мен сыныптан тыс жұмыстармен байланыстыра отырып игіліктендіру қажет дүние деп санаймыз. Осыған орай мынадай ұсыныстар білдіреміз:
1. Жоғарыда айтылған әдістемелік ұсыныстарды негізге ала отырып оқушыларға арналған тәрбие жұмысының жоспарын жасау.
2. Сыныптан тыс жұмыстарды кешенді түрде ұйымдастыруға бағытталған іс-шаралармен байланыстыру.
3. Шығармашылық ізденіс барысында эколог-ғалымдар еңбектерін пайдалану.
4. Мектептегі жалпы оқушылардың экологиялық штабының құрылуына үлес қосу және шығармашылық-ізденіс жұмыстарына пайдалану.
5. Тәлім-тәрбие жұмысының сағаттық жоспарын құру.
6. Қол жеткізген шығармашылық табыстар негізінде тәжірибелер жинақтау.
7. Озық тәжірибелерді жинақтау, талдау, игіліктендіру, ықпалдандыру және тарату торабын құру.
8. Бастауыш сынып оқушыларының белсенділігі мен мәртебесін арттыру
9. Оқушылардың мінез-құлық әрекеттері мен шығармашылық ізденістеріне баға беру және ғылыми тұрғыда бағыттау.
10. Бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық ізденістері мен практикалық жетістіктерін саралау және бағдарлау.
Ғылыми эксперимент жұмысына Көкшетау қаласындағы қазақ лицейi мен М.Ғабдуллин атындағы №3 мектеп-кешені және Балуан ауылы (Солтүстік Қазақстан облысы) орта мектебінің 5–8 сынып оқушылары мен ұстаз-тәлiмгерлерi қатысты. Эксперимент жұмысының алғашқы кезеңінде мектеп әкімшілігі келісімімен оқушылар мен мұғалімдерге жұмыс жоспарымыз туралы мағлұматтар беріп, соңында оларға өзіміз алдын-ала дайындап әкелген сауалдар мен сұрақтарымызды таратып, ерікті түрде тиісінше жауап қайтару жөнінде ақыл-кеңес бердік. Эксперименттік топтарға біз қала мектептерінің оқушыларын, ал бақылаушы топқа ауыл мектептеріндегі оқушыларды жатқыздық. Эксперимент жұмысының мұндай бағыт ұстануы ауыл мен қала мектептерінің арасындағы көптеген ерекшеліктерге назар аударудан туындады. Оның негізгі көріністерінің бірі – қалалы жерлердегі мектеп оқушылары үшін сабақтан тыс уақыттарда театр, спорттық-мәдени орындарды тамашалау, компьютерлік клубтар және өнер, музыка, спорт т.б үйірмелеріне қатысуға зор мүмкіндіктерінің болуы, ал керісінше ауыл оқушыларының жоғарыда айтылған артықшылықтардан кенде қалуы, олардың бос уақыттарының үй шаруасына көмек беру, кітап оқу және басқа да әрекеттермен айналысуы үрдістерін салыстырмалы түрде бақылау жұмыстары болып табылды. Сондай-ақ, эксперименттік топтардағы оқушылардың мемлекеттік тілде сөйлеу мәдениеті, ұлттық салт-дәстүрлерді қастерлеу мен сақтау жөніндегі ерешеліктері де ескерілді. Эксперимент жұмысына 450 оқушы және 60 мұғалім-тәлімгерлер тартылды.
Эксперименттiң алғашқы кезеңiнде аталмыш сұрақтар арқылы бiз оқушылардың қойылған сауалдар бойынша білім деңгейлерінің шамалы екенін анықтадық.
Жинақталған материалдар мен бақылау нәтижесін анықтау мақсатында бiз оқушылар ұйымдарындағы жеткіншектердің білім, білік, дағдыларын анықтаудың үш дәрежелі деңгейлік шарттарын айқындадық. Олар мынадай:
1. Қойылған сауалдар жөнiнде жауап беруге қиналатын, мектеп өмiрiнде болып жатқан оқиғалар жөнiнде бейхабар және ешнәрсеге қызықпайтын оқушылар ұжымы; (Төменгі деңгей ).
2. Сауалдарға жауап беруге тырысатын, бiрақ не айтарын бiлмей қиналатын, бiрақ сыныпқа жаны ашитын, берiлетiн тапсырма болса мүлтiксiз орындауға тырысатын бiрен-саран белсендi тұлғалары бар ұжым; (Орта деңгей ).
3. Мектептегi оқушылар ұжымы ұйымдастырған қоғамдық жұмыстарға белсене араласатын, сынып жетекшiлерiне қолдан келген көмектерiн беруге даяр, сынып ұжымындағы жұмыстарды жандандыруды басты мақсат ететiн және оқушылар ұжымдарының тарихы туралы мағлұматтардан хабардар топтар; (Жоғарғы деңгей ).
Оқушыларға қойылған сауалдың тақырыбы “Ұлттық тәлiм-тәрбие туралы не бiлесiң?” деген атаумен ұсынылды.Эксперименттік топтар арасында жүргізген сауалдаманың алғашқы қорытындысы мынадай көрсеткіштермен анықталды. Эксперимент басында оқушылар мен мұғалімдер арасында қарым-қатынас жасау барысында көз жеткізген болжамымыз расталды. Оның басты белгісі қала мектептеріндегі оқушылардың ауылды жерлердегі оқушыларға қарағанда ұлттық тәлім-тәрбие жөніндегі білім, білік, дағдыларының шамалы екені анықталды. Бақылау тобындағы ауыл оқушыларының білім деңгейлерінің төменгі -51,2 %, орташа деңгейі — 33,4% және жоғарғы деңгейлік көрсеткіштерінің -15,4 % пайызбен анықталуы – жас жеткіншектердің ұлттық тәрбие жөнінде біршама білетіндігін айғақтайды. Одан ауыл балаларының ұлттық тәрбие жөніндегі білімдерінің едәуір арта түсуіне тұрмыс-тіршілік, ауыл дәстүрі, мектеп, ата-ана және көпшілік қауымның ықпалдарын сезінетінін көреміз.
Ал, қала мектептеріндегі оқушылардың аталмыш сауал жөнінде шамалы білетіндері балалардың бос уақыттарын өткізуге қолайлы жағдай туғызып отырған қаладағы кинотеатрлар мен театр ғимараттары, мәдени-спорттық, танымдық-техникалық (компьютерлік), түрлі ойын-сауық мекемелер сауда-саттық орталықтарының ұрпақ назарын өзіне аударып, көп жағдайда ұлттық тәрбие туралы мағлұматтар алуға тиісті мүмкіндік туғызбайтыны себеп болып отыр. Ұлттық тәрбие туралы жоспарлы және мақсатты түрде жұмыс жүргізетін орын – ол білім мен тәрбие беру мекемелері (мектеп, мектептен тыс мекемелер, оқушылар үйі т.б) болып табылады. Біз зерттеу жүргізген мекемелерде оқушылар арасында жүргізген сауалдардың нәтижесі арқылы ұлттық тәлім-тәрбие жөнінде эксперименттік топтардың білім, білік, дағдыларының жеткіліксіз екеніне көз жеткіздік. Эксперимент нәтижелері бойынша анықталған кемшіліктерді жою мақсатында, біз жыл бойына мұғалімдердің көмегімен оқушылармен 8 түрлі шығармашылық-педагогикалық жұмыс бағыттарын жүргізуді қолға алдық. Жоспарымызды іске асыру негізінен сынып жетекшілері мен оқушылар белсенділерінің (активистерінің) көмегі арқылы жүргізілді. Сынып жетекшілеріне ғылыми эксперимент жұмысының негізгі мазмұны түсіндіріліп, сыныптағы әрбір оқушының мінез-құлқы мен шығармашылық белсенділігінің ашылуына жағдай туғызу керектігі баяндалды. Ал, оқушылар ұйымының шығармашыл, белсенді мүшелерімен педагогикалық сұхбат жүргізу барысында сынып ұжымындағы микротоптар көсемдерінің (лидерлерінің) қарым-қатынастары мен белсенділік көрсететін әрекеттеріне назар аудару және жалпы эксперимент жұмысының нәтижелі өтуіне ат салысу қажеттігі айтылды.
1. Сынып ұжымдары арасында “Бабадан қалған өсиет” атты ұлттық тәрбие тақырыбына байланысты тәрбие сағаттарын өткізу;
2. Мұсылман ғұламаларының тәлім-тәрбиелік өсиеттері жөнінде материалдар жинау;
3. Қазақтың тыйым сөздері бойынша үлкен адамдардан, ауыл қарияларынан материалдар жинау;
4. Қазақ ақын-жырауларының шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік мұралар туралы мағлұматтар жинастыру;
5. Бүгінгі заман адамдарының, көрнекті қоғам қайраткерлерінің және ғалым-жазушылардың ұлттық тәлім-тәрбие жөніндегі ой-пікірлерін жинастыру;
6. Ұлттық тәрбие туралы педагог ғалымдардың еңбектері;
7. Ұлттық тәрбие мәселеріне арналған кинофильмдер (“Қыз жібек”, “Отырар ойраны”, “Жаушы”, “Көксерек”, “Абай”, “Алдар көсе” т.б) және мультипликациялық фильмдер (“Қарлығаштың құйрығы неге айыр”, “Жануарлар қалай үн шығарады”, т.б) және басқа өнер туындыларын тамашалау, жеке пікірлерін жазу;
8. Ұлттық тәлім-тәрбие тақырыбына арналған әңгімелер мен кітаптар (“Абай жолы” (М.Әуезов), “Халық даналығы” (Б.Адамбаев), “Соңғы көш” (Қ.Жұмәділов), “Ұшқан ұя” (Б.Момышұлы) ) және басқа шығармалармен танысу;
Оқушылар арасында жүргізілген жұмыстар нәтижесінде жыл аяғында жоғарыдағы сұрақтар бойынша қайтадан айқындаушы-эксперименттік байқау жүргіздік Аталмыш шараларды ұйымдастыру арқылы бiз оқушылар мен ұстаздардың бiлiм деңгейлерiнiң өскенiн байқадық [№2 кесте]. Бұл көрсеткiш кез келген проблеманы шешуде, оның негiзгi себеп-салдарын анықтап, ғылыми тұрғыда жүйелеп, зерделеу арқылы оқушылар мен ұстаздардың сана-сезiмдерiне айтарлықтай ықпал жасай отырып, көздеген мақсатқа жетуге болатынын дәлелдедi. Аталған тұжырымымыздың растығына көз жеткiзу үшiн төмендегi кестелерге назар аударайық.
№2 кесте. “Ұлттық тәлiм-тәрбие туралы не бiлесiң” тақырыбы бойынша оқушылардың білім, білік, дағдыларын анықтаудың деңгейлік көрсеткіштері
Экспериментке дейiнгi көрсеткiш
Эксперименттiк топтар
Қатысушылар саны
Төменгі
деңгей
Орташа
деңгей
Жоғарғы
деңгей
Эксперименттік топ
225 54,5 % 31,8 % 13,7 %
Бақылаушы топ 225 51,2 % 33,4 % 15,4 %
Эксперименттен кейiнгi көрсеткiш
Эксперименттік топ
225 44,3 % 29,5 % 26,2 %
Бақылаушы топ 225 47,6 % 31,2 % 21,2 %
Қарап отырғанымыздай, зерттеу объектiсiндегi төменгi көрсеткiштердiң эксперименттік топта [54,5 % > 44,3 % = -10,2 %], бақылау тобында [51,2 % > 47,6 % = -3,6 %] көрініс табуы оқушылар арасында әлi де болса ұлттық тәлiм-тәрбие мәселелерiне байланысты iс-шаралардың өз мүмкiндiгенен төмен дәрежеде жүргiзiлiп жатқанын көрсеттi. Орташа деңгейге байланысты аталмыш сауалдың жоғарыда айтылған көрсеткіштерге қарағанда эксперименттік топта [31,8 % >29,5 % = -2,3 %], бақылау тобында [33,4 % >31,2 % = -2,2 %] едәуір өзгерістерге ұшырауы, балалар ұжымында ұлттық тәлім-тәрбиеге деген көзқарастарының біршама артқанын байқатады.
Эксперимент барысында жоғарғы деңгей эксперименттік топта [13,7 % < 26,2 % = +12,5 %], бақылау тобында [15,4 % < 21,2 % = +5,8 %] көрсеткіштерінің айтарлықтай арта түскені – оқушылар ұжымы арасында кейбір балалардың ұлттық тәрбиеге деген ерекше ықыластарының белең алуы, екіншіден олардың санасында мұндай жақсы қасиеттердің орын тебуі – алдын-ала жоспарланып жүргізілген жұмыстар мен ата-аналар мен көпшілік қауымның әсерлерінен болды деп санаймыз. Одан, егер кез келген ұлттық тәлім-тәрбие мәселесіне қатысы бар маңызды іс-шараны ұйымдастыруда, алдын-ала жоспарланып жасалған нақты әдістемелер арқылы көздеген мақсатқа жетуге болады деген қорытынды жасаймыз. Оған жоғарыда айтып кеткен экспериментке қатысушылардың төменгі білім деңгейлерінің эксперимент тобында (-10,2 %), бақылау тобында (-3,6 %) пайыздарға азаюы себеп болып тұр. Жыл бойына 8 түрлі бағыт бойынша жүргізілген шығармашылық-педагогикалық жұмыстардың нәтижесінде эксперименттік топтардағы оқушылар арасында оң өзгерістер байқалды. Ол өзгерістерді мынадай тізбектеме бойынша баяндаймыз:
– Оқушылар ұйымы арасында ерекше шығармашылық қарым-қатынас орнады;
– Балалардың белгілі бір ортақ іске жұмыла кірісу, сынып жетекшісіне қолқабыс тигізуге деген азаматтық көзқарасы (позициясы) қалыптасты;
– Мектепке, сыныпқа және өзі өмір сүріп жатқан ортаға пайдалы еңбек етуге және жеке үлесін тигізуге деген сезімдері қалыптасты;
– Оқушылар ұйымының қоғамдық маңыздылығына көз жеткізді;
– Көпшіл, жауапкершіл, ұйымшыл және қанағатшыл болуға деген парасаттық сезімдерінің қалыптасуына ұйытқы болды;
– Халықтың тарихи-мәдени, діни-рухани мұраларын оқып-тануға, үйренуге деген ынтасы қалыптасты;
– Халықтың жазба және бейнелеу өнері, этномузыкалық және фольклорлық, ауызекі-поэтикалық құндылықтарын тануға деген ықыластары қалыптасты;
– Өз бетімен ұлт тарихы мен мәдениеті тақырыбына байланысты кітаптармен танысуға, өлең, жыр, мақал-мәтел және аңыз-ертегілер оқуға; одан алған білім дағдыларын ұштай түсу мақсатында шығарма жазу, сурет салу және мектеп мұражайына дереккөздер жинастыруға деген қызығушылықтары қалыптасты;
– Ұлттық тәлім-тәрбие тақырыбына қатысты кейбір материалдар бойынша мұғалім-тәрбиешілер мен ата-аналардың көмегі арқылы шығармашылық ізденіс жұмыстарына (шежіре жазу, фото-видеоматериалдар жинастыру, альбомдар безендіру, компьютерлік жобалар кескіндеу т.б) ат салысуға деген белсенділіктері артты;
Мектептегi оқушылар ұжымында халықтық педагогика құндылықтарына негiзделген iс-шараларды ұйымдастыру барысында, оқушылардың пiкiрлерiмен санасу қажет. Ол үшін оқушылардың өз ұжымы үшін жақсылық жасауға және қоғамға пайдалы еңбек етуге баулуға бағытталған іс-шараларды ұйымдастыру қажет деп санаймыз. Біздің ойымызша, ондай іс-шаралар сынып ұжымы ішіндегі кейбір педагогикалық мәселелерді (оқушылар қарым-қатынасы, ұжым мүшелері арасындағы қайшылықтар, микротоптарға бөліну ерекшеліктері, ұжым белсенділерін анықтау т.б) шешуге үлкен көмегін тигізеді.
Осы мәселеге жауап iздеу мақсатында бiздер оқушылар арасында “Жас дос! Сенi қандай мәселелер қызықтырады?” деген тақырыпта Көкшетау қаласындағы қазақ лицейінің 7 сынып оқушылары арасында педагогикалық-психологиялық тренинг өткiздiк.
Алдымен оқушылардың белсендi, жаңашыл, ұйымшыл, шығармашыл және көпшiл болуға баулу мақсатында “Аспан мен жер” атты ойын-тренинг ұйымдастырдық. Оқушылар тәлiмгердiң айтуымен “Аспан-5. Ғарыш кемесiне 5 оқушыдан отырып, жұлдыздарға самғаңдар”,- деген кезде, олар бес баладан қол ұстасып бөлек-бөлек топ болып этномузыка үнiмен кемелерiне отырып ұшады.
Келесiде тәлiмгер “Жер” деп айтқанда балалар “ғарыш кемелерiн жерге қондырып” домбырада орындалған күйдiң әуенiмен ырғалып би билеп, жер жыртып егiн салады, көшет отырғызады. Осы кезде тәлiмгер “Аспан-3, Аспан-7 немесе Аспан-100” деген бұйрықтар берiп, балалардың қабiлеттерiн, шапшаңдығын, енжарлығын және басқа да беймәлiм мiнез-құлықтарын жiтi байқауға мүмкiндiк алады.
Аталмыш ойын-сайыс арқылы біз балалардың бір-бірімен жақын танысуына, оларға берілген тапсырманы бірлесе отырып шешудің тиімді екеніне көздерін жеткізуді мақсат еттік.Тренингтiң келесi бөлiмiнде біз оқушыларға жауынгерлік-ойын үлгісі ретінде барлауға бару үшін әр баланың өзімен бірге баратын үш досын таңдауын сұрап, оны қағазға жазып беруін өтіндік.
Нәтижеде, балалар берген мәлiметтер негiзiнде бiз ұжым тобындағы көсемдерді (лидерлердi) анықтауға мүмкіндік алдық. Ол мынадай социометриялық әдіс бойынша белгіленді.
7 сынып оқушыларының тізімдері
Рет
саны Оқушылардың
аты-жөні 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
1
Айбабина Махаббат Х Х Х
2
Әбілқасов Әнуар
Х Х Х
3
Әскеров Қайыр Х Х Х
4 Бекмолдин Серікбол Х Х Х
5
Дахан Асан Х Х Х
6
Есекеева Айымгүл
7 Жақсылықова
Әйгерім
8
Жәркенова Айдана
9
Жаркова Надя
10
Жарқынтегі Мұрат Х Х Х
11
Закариянов Мирас
12
Зубайраев Нұрбек Х Х Х
13
Құрсабаев Алдияр Х Х Х
14
Қуандықова Әзизат Х Х Х
15
Мақсұтова Дана Х Х Х
16
Оңғарбаев Азамат
17
Сапаров Дархан Х Х Х
18
Серікбаев Нұрлан Х Х Х
19
Хакімжанов Ілияс Х Х Х
20
Яменов Айдын Х Х Х
Қорытынды ұпай саны 2 5 2 7 1 3 1 1 1 1 1 2 2 3 2 1 3 5
Қарап отырғанымыздай біз Көкшетау қаласындағы қазақ лицейінің 7 сынып оқушыларымен эксперименттік жұмыс жүргізу барысында, сынып ұжымында тәрбие жұмыстарын жүргізуде ерекше назар аударатын нәрсе – оқушылар қарым-қатынастарындағы педагогикалық-психологиялық мәселелер екеніне көз жеткіздік. Аталмыш қарым-қатынастардың ерекшеліктері оқушылар арасындағы іс-әрекеттер мен қоғамдық пікірлердің қалыптасуы болып табылмақ. Оның негізігі бір бөлігі – ұжым көсемдерінің оқушылардың жеке таңдаулары арқылы айқындалуы және ұжым дәстүрі екені анық.
Оқушылардың ойынша ұжымның өзіндік дәстүрі болуы керек. Ол дәстүрлер ұжым мүшелерінің ережелері, қызықты іс-шараларды өткізу жөніндегі жоспарлар және ұжым мүшелерінің жеке қызығушылықтарынан туындаған іс-шаралар жиынтығы екені анықталды. Балаларға алғашында мынадай сауалдар қойылды:
1. Өзің туралы қысқаша мағлұмат бер.
2. Сенің болашақтағы ой-арманың туралы айтып бер.
3. Сені толғандыратын мәселелер.
4. Оқушылар ұжымының жұмысын жақсарту жөніндегі ұсыныстар.
Аталмыш сауалдар 7 сыныптан басқа сынып оқушыларына да қойылды. Эксперимент басында біз аталған 7 сынып оқушыларымен ғана ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын жүргіздік. Жұмыс негізінен сыныптан тыс уақыттарда жүргізілді. Оқушыларға өзінің ата-тегі жөнінде толық мағлұматтар жинау тапсырылды. Әр оқушыға оның болашақта туған елі мен туған жеріне пайда келтіруі үшін білікті маман иесі болуы, халқының қамын ойлайтын, ұлттық намысы мен рухы биік тұлға болып өсуі керектігі жөнінде ақыл-кеңестер берілді. Оқушылардың жеке көзқарастарынан туындаған авторлық шығарма жазу жөнінде кеңес берілді.
Нәтижеде, 7 сыныптан басқа ұжымдардағы оқушылардың көпшілігі өздеріне қойылған сұрақтарға мардымсыз жауап бергендері байқалды. Ал, біз эксперимент жүргізген 7 сыныптағы оқушылардың көпшілігі өздеріне қойылған сауалдарға зер сала отырып, мәнді-мазмұнды жауап берді. Бұдан оқушылар ұжымында ұлттық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру барысында – алдын-ала нақты, ғылыми-әдістемелік тәжірибелер мен талаптарға сүйенген жұмыс жоспарларын құру арқылы әрекет жасау, істің тиімділігін арттырады деген қорытынды жасаймыз. Бұл тұжырымымызды төмендегі көрсеткіштер арқылы дәлелдейміз.
Эксперименттiк
топтар
Қатысушылар саны
Төменгі
деңгей
Орташа
деңгей
Жоғарғы
деңгей
Эксперименттік топ
Көкшетау қазақ лицейінің 7 сынып оқушылары 21 41,2 % 33,4 % 25,4 %
Бақылаушы топ
Алматы қаласы № 49 орта мектеп 30 64,5 % 21,8 % 13,7 %
Эксперименттен кейiнгi көрсеткiш
Эксперименттік топ
Көкшетау қазақ лицейінің 7 сынып оқушылары 21 38,3 % 25,5 % 36,2 %
Бақылаушы топ
Алматы қаласы № 49 орта мектеп 30 54,6 % 26,2 % 19,2 %
Мұнда, жоғарыда айтып кеткен төменгі, орта және жоғарғы деңгейлік көрсеткіштер оқушылардың қойылған сауалға қаншалықты дайындықпен келгенін көрсетеді. Оқушыларға әр түрлі тапсырмалар беру барысында сынып ішіндегі микротоптар көсемдерінің мінез-құлық әрекеттеріне көңіл бөліну қажет деп санаймыз. Сынып ұжымында топ көсемдерінің белсенділік танытуы және олардың қарым-қатынастары ұжым мүшелерінің қоғамдық пікірлерін қалыптастыруы П.Блонский айтқандай әлеуметтік құбылыс. Бұл ойымызды жандандыру мақсатында жоғарыда келтірілген мәліметтерге назар аударар болсақ, онда 7 сынып оқушыларының ішінде 2 көсемге (С.Бекмолдин-7 ұпай), (А.Яменов-6 ұпай), (Ә.Әбілқасов) ұжым мүшелерінің сенім артқанын көреміз. [Сурет 9]. Көсемдердің беделге ие болғандығы – сынып ұжымында түрлі тапсырмаларды атқару барысында бірлесе отырып, қажет жағдайда пікір бөлісе отырып орындаудың тиімділігін байқатты.
Оқушылармен жүргiзiлген педагогикалық-психологиялық тренинг жұмыстарының қорытынды кезеңi оқушылар ұжымы арасында “Менiң елiм — Қазақстан” атты бүкiлмектептiк танымдық-этнографиялық ойын-сайыс өткiзумен және әр оқушының Қазақстан оқушылар Ассамблеясына мүше болып кiрудегi салтанатты Ант беру рәсiмiмен аяқталды.
Екiншi тарау диссертациялық зерттеу жұмысының негiзгi тақырыбы болып табылады. Онда мектептегi оқушылар ұжымында халық педагогикасына негiзделген тәлiм-тәрбиелiк iс-шараларды ғылыми жағынан сарапталған, практика жағынан нәтижелендiрiлген жаңа тәрбие кешенiн жасау мақсатында – “Атамекен” бағдарламасының моделi ұсынылды. Аталмыш бағдарлама және сол мәселеге қатысы бар педагогикалық проблемаларды жан-жақты талдау нәтижесі төмендегiдей тұжырым жасауымызға негiз болды:
1. Оқушылар ұжымының мектеп тәжiрибесiнде қажет екенiн атап көрсеткен тұжырымымыз негiзiнде, ұжым жұмысының пәрмендi жүргiзiлуiне ұйытқы болатын тәлiм-тәрбие моделдерiн қалыптастыру шарт.
2. Сондықтан “Атамекен” бағдарламасының пайда болуы – қоғамдық қажеттiлiктерден туындады деп санаймыз.
3. Тәлiм-тәрбие жүйесi – халықтың өмiрiнде тарихтың барлық дәуiрлерiнде қаншалықты қажет болса, кешегi Кеңес үкiметi тұсында, өз ана тiлi мен ұлттық қасиеттерiн сақтауда, тек қана қазақ халқы емес, рухани дағдарыстарға ұшыраған басқа совет халықтарына соншалықты қажет болды деп тұжырымдаймыз.
Бұдан кешегі кеңес заманында халық педагогикасының кейбір элементтері мектептегі оқу-тәрбие үрдістерінде, әдеби-ғылыми қолданыс пен арнайы зерттеу саласы ретінде қарастырылмаса да, халықтың күнделікті тыныс-тіршілігінде, әулет салтында, бұқаралық жиындарда ұдайы көрініс тауып отырғанын байқаймыз.
Мектептің қоғамдағы озық идеялар мен құнды тәлім-тәрбиелік дүниелерді жинақтаушы, қабылдаушы, ендіруші және таратушы педагогикалық орталықтың (тораптың) қызметін атқарып келгені анық. Тәрбие жүйесінің негізгі орталығына айналған мектептегі пионер жұмысының ұлттық ерекшеліктерін айқындауға арналған іс-шараларды ұйымдастырудың және мектеп практикасына кешенді түрде ендірудің қажеттілігі расталды.
Осы мәселеге байланысты мектептегі оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие беру жұмыстарын ұйымдастыруға арналған авторлық және мемлекеттік бағдарламалардың шығуының себептері айқындалды. Бұл үрдістің мектеп өмірінен көрініс табуы әлеуметтік құбылыс екені баяндалып, аталмыш мәселені шешудің бір үлгісі ретінде “Атамекен” бағдарламасының жобасы ұсынылды. Жобаның негізгі мақсаты – мектептегі оқушылар ұжымында халық педагогикасы дәстүрлері негізінде ұлттық тәрбие жұмыстарын жүргізудің моделін жасау болды. Осылайша бағдарламаның міндет-мақсаттары мен негізгі бағыттары айқындалып толық мазмұны жарияланды. Диссертацияның келесі бөлімінде “Атамекен” бағдарламасының оқушылардың жас ерекшеліктері мен сыныптық-ұжымдық құрылымдарына қарай зерделенген нұсқасы баяндалды. Онда бағдарламаның бірнеше негізгі бағыттардан тұратын атаулары және оқушылар мен ұстаз-тәлімгерлердің әр бағыт бойынша қандай тәлім-тәрбие жұмыстарын жүргізу керектігі айтылды.
Әріде, бағдарламаның “Сөнбес жұлдыздар” және “Жер-Ана” бағыттары бойынша мектепте тәрбие жұмыстарын кешенді ұйымдастырудың әдістемелері берілді. Біздің ойымызша, аталмыш екі бағыт бойынша берілген анықтамалар мен әдістемелік ұсыныстар, оқушылардың басқа бағыттар бойынша әртүрлі жұмыс жоспарларын құруға және ұйымдастыруға көмекші әдістемелік құрал болмақ деп санаймыз.
Ұсынылған бағдарламаның мектеп өміріне барынша бейімделуі, оның ата-ана және педагогикалық қауымдастықтармен етене байланыса отырып игіліктенуіне ұйытқы болатын – оқушылар ұйымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің құрылымы жөнінде мағлұматтар берілді. Аталмыш мақсаттардың іске асырылуы оқушылардың қызығушылықтары мен қажеттіліктерінің кепілі болып табылатын – Оқушылар Ассамблеясының құрылуына байланысты екені расталды. Осыған орай, мектептегі оқушылар ұйымының мәртебесін көтеру, халықаралық демократиялық құндылықтар негізінде оқушылардың өзін-өзі басқаратын қоғамдық ұйымдарының қайта жаңғыртып дамуына мүмкіндік туғызу, жас ұрпақтың әлеуметтік құқының қорғалуын, бойындағы танымдық, шығармашылық және техникалық қабілеттерінің дамуы мен оны күнделікті іс-тәжірибеде жүзеге асырудың кепілі болатын қоғамдық бірлестіктің моделі ұсынылды.
Мектептегі оқушылар ұжымында халық педагогикасының құндылықтары негізінде ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын ендіру мен жүзеге асырудың қажеттілігі – ғылыми-эксперименттік жұмыстардың нәтижесі арқылы дәлелденді. Эксперимент барысында көптеген оқушылардың бойында ұлттық қасиет пен намыс, елі мен жеріне деген сүйіспеншілігі мен терең мақтаныш сезімі, азаматтық жауапкершілік қасиеттерінің бәсең екені байқалды. Дегенмен, соңғы ғылым жетістіктері мен педагогикалық технологиялар негізінде алдын-ала жоспарланған, арнайы мәнді-мазмұнды жобаларды ендіру арқылы оқушылардың санасында айтарлықтай өзгерістер туғызып, адамгершілік құндылықтарға деген бетбұрыс жасауға болатынына эксперимент барысында көз жеткіздік.
Оқушылармен жүргiзiлген эксперимент нәтижелерi – ұстаздар мен оқушылардың ұлттық тәлiм-тәрбиеге деген бiлiм деңгейлерiнiң төмен екенiн көрсетедi. Бұл көрсеткiш ата-бабаларымыздың мұрасын бүгiнде одан ары ғылыми тұрғыда негiздей түсудi, мемлекет тарапынан қолдау туғызуды қажет етедi деп түйiндеймiз.
Бүгiнгi таңда ата-бабаларымыз көне ғасыр қойнауынан сақтап келген ұрпақ тәрбиесi жөнiндегi мол тәжiрибелерi негiзiнде мектеп оқушыларына ұлттық тәлiм-тәрбие беру мүмкiндегi туып отыр. Жас жеткiншектерге осы кезге дейiн жинақталған озық педагогикалық технологиялар мен тәжiрибелер негiзiнде жан-жақты тәрбие беру қажеттiгi — Үкiмет құжаттарында, Елбасымыз Н.Назарбаевтың халыққа арнаған жолдауында және осы мәселе төңiрегiнде зерттеулер жүргiзiп жатқан көрнектi ғалымдар еңбектерiнде, ұрпақ тағдырына алаңдаушылығын бiлдiрген қоғам қайраткерлерi мен зиялық қауым өкiлдерiнiң талап-тiлектерi мен әдеби мұраларында айтылып-жазылуда.
Әлемдегi аса ауқымды құбылыстардың бiрi – жаһандану дәуiрiнiң бiлiм жүйесiне зор ықпалын тигiзiп жатқан кезеңiнде – адамзат ұрпағының тағдырына деген алаңдаушылығы мен жауапкершiлiк сезiмдерi толастаған емес. Жер бетiнде бақытты ғұмыр кешiп жатқан олар – бабалары мирас етiп қалдырған рухани-мәдени қазыналарын қастерлеп, өскелең ұрпақ тәрбиесiне жаратып келе жатқаны шындық.
Ұлт болашағы – жас ұрпақтың қамын әуел бастан ойлаған әр этнос — өне бойындағы барлық асыл қасиеттердi ұрпағының санасына сiңiрiп, өркениет мәдениетiнде теңдесi жоқ рухани қазынасын сақтай бiлдi.
Ұлттық педагогика мұраларын пайдалана отырып, жас ұрпаққа кешендi тұрғыда сапалы бiлiм, саналы тәрбие берудiң тарихи-әлеуметтiк маңыздылығының жоғары екенiн – бүгiнгi таңдағы педагогикалық жетiстiктер айғақтап отыр. Ұлт педагогикасының көпсалалы ғылым жүйесi екенiн ескерсек, оның әр саласы, соның iшiнде – ұлттық тәлiм-тәрбие саласы үлкен iзденiстердi қажет ететiнi анық.
Ұлттық тәлiм-тәрбие мәселесi бойынша кейiнгi жылдары iргелi зерттеулер жүргiзілiп ғалымдардың назарынан түскен емес. Қазiрде соңғы педагогикалық тәжiрибелер, сондай-ақ психологиялық-дидактикалық және қолданбалы педагогикалық озық технологияларға сүйене отырып, ұлттық тәрбие мәселесiн одан ары ғылыми негiздеп, қайта жаңғырту мен дамыту бүгiнде өмір талабы болып отыр. Ұлттық тәлiм-тәрбие мұраларын мектептегi оқушылар ұжымдарының iс-әрекеттерiнде барынша пайдалану – қазiргi кездегi педагогикалық талаптардың бiрi. Оның үстiне жетекшi ғалымдардың теориялық тұжырымдарына сүйенген, көпсалалы аталмыш жетiстiктердiң мектеп практикасына араласуы, оқушылардың қоғамдық пiкiрлерi мен жеке көзқарастарын өзектi мәселе ретiнде қарастырып, күрделi проблемалар қатарына жатқызған ғылыми еңбектер мен педагогикалық тәжiрибелер молынан жинақталып келедi.
Көптеген тәжiрибелер тек қана теориялық материал ғана болып қалмай, зерделену барысында сарапталу мен таралу тораптарына айналып отыр. Солардың бiрi – мектептегi оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие мәселелерi болып табылады. Осыған орай мынадай мәселелерге назар аударылды:
• Ұйымдық топтасудың эволюциялық көрiнiстерi, дәлiрек айтқанда адамзат перзентiнiң қоғамдық дамуы мен қалыптасуы кезеңдерiнде пайда бола бастаған ерекше құбылыстар;
• Мұндай тұжырымға келуiмiзге тарихшылар мен антропологтардың дәйектемелерi негiз болды;
• Адамның қоршаған ортаны тануы мен оған бейiмделуге бағытталған әрекеттерi – еңбек әрекетiн қалыптастырып, қоғамды қалыптастырушы және қозғаушы күшi деген көпшiлiк мақұлдаған қағиданы растайды;
• Бүгінгі ұлттық мәдениет пен өркениет қозғалысы жинақталған тәжiрибелердi сақтау мен пайдалануда адамдардың ұжымдық бiрiгуiнiң тиiмдiлігiн көрсеттi;
• Ұдайы және үздiксiз даму үрдiсi – заман мен уақыт өзгерiстерiмен санасып, нәтижесiнде қоғамдық қажеттiлiктерге айналған талап-тiлектер мен тәртiп қағидасын қалыптастырды; бұл ретте қоғамда заңдық-құқықтық реттеудiң тәртiбiн мойнына алған жаңа заман тудырған салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды өмiрге әкелдi;
• Жаңа заман тудырған салт-дәстүрлерді марапаттай отырып бүгінде жастарды ізгілікке, бауырмалдылыққа, достыққа, қайырымдылыққа т.б адами қасиеттерге тәрбиелей отырып, қоғамның белсенді, іскер, қайраткер тұлғаларын даярлауға мүмкіндік алып отырмыз. Оларға төлқұжат беру, әскер қатарына шығарып салу, тілашар тойы, зейнеткерлік салтанаты, ерлі-зайыпты жандардың алтын-күміс тойлары т.б жатады;
• Қоғам қажеттiлiгiне айналған тәрбие құралының маңыздылығы жөнiнде көне грек ойшылдарының, мұсылман ғұламаларының құнды пiкiрлерi, осы мәселе төңiрегiнде ой түйiндеуге негiз болды. Ол ойымыз ұжымдық тәрбиенiң алғашында қоршаған ортадағы құбылыстарды тану мен бейiмделу және өмiр сүру заңдылығына назар аудару философияда негiзделсе, уақыт өте келе ол дүниелердiң қоршаған ортаны тану үшiн жай бақылау мен ұғыну ғана емес, сонымен бiрге ол күрделi құбылыстардың себеп-салдарын анықтау үшiн – халықтың бiлiм тәжiрибелерiн жинақтауға деген аңсары арта түстi. Мұндай күрделi жүйенiң қалыптасуына талдау жасау, төмендегiдей тұжырымдардың түзiлуiне себепшi болды:
• Тәрбие үрдiсi арқылы қалыптасқан ұжымдық бiрiгудiң нәтижесi – айналадағы құбылыстарды тану мен ажырату үшiн арнайы бiлiм жүйесiнiң қажет екенiн растады;
• Мұсылмандық философияның бастауына айналған медреселердегi дiни уағыздар исламият ғибраттарына айналды; өз ретiнде аталмыш тәжiрибелер негiзiнен ұжымдық қабылдау арқылы жастар мен жасөспірімдерді ізгілікке тәрбиелеудің мүмкiн екендігiн көрсетті;
Заманның өзгеруi – соңғы ірі бетбұрыстар нәтижесінде қоғамға тиiмдi тәжiрибелердiң негiздерiн қалыптастыру керектiгi саналы түрде қабылданды. Бүгінге дейiн жинақталып келген эмпирикалық тәжiрибелердi бiр жүйеге келтiру уақыты – Европа Ренессансының дәуiрiне тап келгенi тарихи кездейсоқтық құбылыс емес. Ойдың дамуы – тұлға санасының кеңеюiне жол ашты. Аталмыш дүниенiң қоғамдық қажеттiлiктерге айналатынына күмәнданбаған Я.О.Коменский бастаған ұлы педагогтар бiлiм қорының қаншалықты қажет екенiн бiлсе де, шындауайтқа келгенде Әл Фараби теориясының растығына көз жеткiзiп, бiлiм мен тәрбиені біріктірудің бастауы –Ана мектебiнде деген идеяны қуаттады.
Зерттеу барысында ұжымдық топтасудың анағұрлым тиiмдi екенiн практика жүзiнде дәлелдеген Р.Бадэн-Поуэлль негiзiн салған Скауттар ұйымының жетiстiктерiне көпшiлiк ғалымдардың тарапынан объективтi баға берiлмей келдi. Әрине, скауттардың ұрпақ санасында адамгершiлiк қасиеттердiң, басқа қасиеттерден бұрын орын алу керектiгiне негiзгi тәрбиелiк күш – Христиандық мәдениет пен этика деп ұрандауы, зерттеушi ғалымдар тарапынан бiржақты көзқарас қалыптастырмағаны белгiлi. Ал скауттар ұжымындағы көпшiлiк қабылдаған көптеген тәжiрибелердiң шет елдерде, оның iшiнде Ресейдегi “Русский скаут” пен “пионер-комсомол” ұйымдарының структурасына негiз болғаны, ғылыми еңбектерде толығынан баяндалмай келгенi шындық. Сол себептi бұл пiкiрiмiзден мынадай қорытынды шығарамыз:
• Ұйымдық бiрiгу тек қана тәрбие құралының көмегiмен ғана емес, сонымен бiрге – ол алдына үлкен мақсат қойған белгiлi бiр топтың саналық әрекетi екенiн дәлелдеген Скауттар ұйымының педагогикалық жетiстiктерiне назар аудару керек деп санаймыз;
• Ұйымдық әрекеттiң – қоғамдық күшке айналып, өз ретiнде алға қойған мақсатқа жетуде шешуi рөл атқарған Скауттар ұйымы – осындай мақсатты көздеген өзге ұйымдардың ұжымдық бiрiгулерiне негiз болды;
• Кешегі кеңестік дәуiр пионер мен комсомол ұйымдарының айтарлықтай үлкен жетiстiктерге жетуiне скауттар ұйымының қосқан үлесi мол екенін ескере отырып, оның тартымды тәжірибелерін бүгінгі күн қажетіне жарату қажет деп есептейміз;
Балалар мен жасөспiрiмдердiң ерiктi және саналы тұрғыда ұйымдық бiрiгулерi көптеген ғалым-педагогтар мен мемлекет қайраткерлерiнiң аталмыш құбылыстың тағдырына деген терең ой-пiкiрлерiнiң қалыптасуына мәжбүр еттi. Оған балалар мен пионер ұйымдарының негiзiн салушы Н.К.Крупскаяның “Комсомол и бойскаутизм” атты еңбегi дәлел бола алады. Аталмыш тұжырымдар негiзiнде мынадай қорытындыға келдiк:
• Бойскаутизм мен герлскаутизм идеялары ешқандай өзгерiссiз пионер мен комсомол ұйымдарының басқару жүйесiнен көрiнiс тапты;
• Скаутизм моделiн пионер ұйымына қолдану – пионер ұйымдарының ешқандай дағдарыссыз қоғамдық өмiрге жеңiл бейімделуіне (адаптациялануына) негiз болды;
• Мектептегi пионер ұйымындағы педагогикалық қарама-қайшылықтардың пайда болуы А.С.Макаренконың ұжымдық тәрбие теориясына арналған жетекшi идеялардың пайда болуына ұйытқы болды;
• Оқушылар ұйымындағы тәрбие мәселелерi жөнiнде Ю.К.Бабанскийдiң, В.В.Лебединский еңбектерiнің құнды болғаны, оған қосымша СССР Педагогика ғылымдары академиясының пионер жұмысының теориясы атты ғылыми-зерттеу лабораториясының үлкен ғылыми орталыққа айналдыруы – пионер ұйымы арқылы мемлекеттiк идеологияны жүзеге асыратын басқыш ретiнде қарастырғаны байқалады.
Аталмыш жүйе Кеңес Одағы мемлекетiнiң құрамына кiрген Қазақстандағы мектеп жұмыстарында да тәлiм-тәрбие жұмыстарының негiзiне айналуына септiгiн тигiздi. Пионер жұмыстарының оқушылар ұжымдарын бiрлiкке, ынтымаққа, көпшiл және еңбекшiл болуға дайындауда үлкен тәлiм-тәрбиелiк iс-шаралар атқарды. Әсiресе, мектеп оқышылар ұжымдарының көсемдерін (лидерлерiн) дайындауда, мектептегi оқушылар ұжымының өзiн-өзi басқару жұмыстарын жүргiзуде Халықаралық “Артек” пионер лагерiнiң маңызы зор болды. 1980 жылдардың ортасындағы пионер ұйымдарындағы бiржақтылы қайталанба тәрбие-насихат жұмыстарының, негiзiнен үкiмет белгiлеген қатаң тәртiп негiзiнде коммунистiк идеологияға негiзделген әрекеттерi мен авторитарлы-педагогикалық үстемдiктiң орнауы – мектептегi пионер жұмыстарының түпкiлiктi саясаттануына әкелiп соқтырды. Оқушылар ұйымының бұл құрылысы бюрократтық авторитаризм идеясын қуаттауға мәжбүрледі.
Аталмыш көрнiстердiң Қазақстан пионер ұйымында қаншалықты белең алғандығы және көптеген оқушылардың өз халқының тарихи-мәдени мұраларын бiлмей өсуiне әсерiн тигiздi. Осы мәселелер – мектептегi оқушылар ұжымдарының арасында қалыптасқан күрделi проблемаларды туғызып, пионер жұмысының ұлттық ерекшелiктерiне сай жүргiзiлуiн қажетсiндi. Осындай қилы кезеңде дағдарысқа ұшырай бастаған пионер жұмысының озық деген дәстүрлерiн сақтай отыра, оның серпiлiсiне ұлттық рухтағы жаңа күш беруде, көптеген ұстаз-тәлiмгерлер мен зерттеушi ғалымдар мектептегi тәрбие жұмыстарын халық педагогикасы негiзiнде ұйымдастыру бағытын ұстанды. Сол ұлы iске үлес қосу мақсатында “Атамекен” бағдарламасы дүниеге келдi. Оның мақсаты, басқа ұлттық бағдарламалар сияқты мектептегi тәрбие жұмысына жаңаша бағыт-бағдар беру болды.
• Қазақстандағы пионер жұмыстары мектептегi тәрбие жұмыстарының негiзi болғанына қарамастан, ауылды жерде орналасқан мектептердегi оқушылар мен тәлiмгерлер ұлттық тәрбиеге негiзделген iс-шараларды барынша ұйымдастыра бiлдi;
• 1980 жылдардың ортасындағы Қазақстан пионер ұйымдарындағы кейбiр дағдарыстар, халық педагогикасының асыл мұраларын жадында сақтаған тәлiмгер-ұстаздардың ұлттық тәлiм-тәрбие элементтерiн мектептегi пионер жұмысына ендiру қажеттігін туғызды;
• Заманның қай кезiнде болмасын ұлттық тәлiм-тәрбие құндылықтары ауыл өмiрiндегi отбасы дәстүрлерiнде сақталып келдi. Онын айқын көрнiсiн сауалдама кезiнде балалардың берген жауаптары (ұлттық ойындар, мақал-мәтелдер, халық әндерi мен күйлерi, ата салты т.б) дәлел бола алады; балалардың ұсыныстары “Атамекен” бағдарламасының пайда болуына ұйытқы болды;
• Ұлттық тағылым негізінде тәрбиелеу мәселесі туралы 1960-1970 жылдары М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Т.Тәжiбаев және С.Сауытбеков т.б педагог–ғалымдардың еңбектерде аталған ұлттық құндылықтар ерекше назарға алынды;
• 1980 жылдардың басында ұлттық тәлiм-тәрбие идеялары – қазақ халық педагогикасының ғылыми сала ретiнде қарастырылуына негiз болып, ұлт тағылымдары жөнiнде Қ.Жарықбаевтың, С.Қалиевтың, Н.Сарыбековтың, Қ.Қабдыразақұлының, К.Қожахметованың, Ж.Наурызбайдың, С.Кенжеахметұлының тағы басқа ғалымдардың ғылыми еңбектерiнiң жарыққа шығуына себепшi болды;
• Мектептегi оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда “Елiм-ай”, “Кәусар бұлақ”, “Болашақ”, “Дәстүр” бағдарламалары көмекші әдістемелік құрал бола алды;
• “Атамекен” бағдарламасы – жоғарыда аталған ғалымдар еңбектерін басшылыққа ала отырып, оқушылар ұйымында жинақталған ұлттық тәлiм-тәрбиелік идеялар мен тәжірибелік жетiстiктерді, қайта зерделеп, бiр жүйеге келтiрудi мақсат етiп және оны кешендi түрде жүзеге асырудың оңтайлы жолдарын қарастыруды көздеді. Нәтижесінде ұлттық құндылықтар мен әлемдік өркениетті озық мәдениетті кіріктіре отырып іске асыруға арналған оқушылар ұйымының жаңа моделі ұсынылды;
• Бағдарламаның және жаңа типтегі оқушылар ұйымының моделінің іске асырылуы бұл салада жүргiзiлген эксперименттiк жұмыстардың нәтижесi мектеп практикасында көрініс тауып, өзiнiң өмiршеңдiгiн көрсетті;
• Бағдарламаның жүзеге асырылуы – мектептегi оқушылар ұйымының өзiн-өзi басқару жүйесiнiң демократиялық принципке сүйенген тиімділігімен және педагогикалық басқарудың оңтайлы тәжiрибелерiн қалыптастыруымен дәйектелді;
• Оқушылар ұйымының мәртебесiн көтеру – Қазақстандағы барлық балалар мен оқушылар ұйымдарын бiрiктiретін, бiр дәстүр мен бiр рәсiмдi иеленген және қазақстандық патриотизм идеясын қалыптастыруға бағытталған – Қазақстан оқушылар Ассамблеясы ұйымын демократиялық принципте құрып, оның мемлекеттiк ұйымдар тарапынан қолдау тапқан жағдайда толық іске асыруға мүмкiндік туатынын атап өтуге тура келеді;
• Бағдарлама – оқушылар көсемдерін (лидерлерiн), болашақ қоғамның белсенді қайраткерлерін даярлауға мүмкіндік туғызады. Ол істерді мұғалiмдер бiлiмiн жетiлдiру институттарында, ұйымдастырушы-ұстаздардың аймақтық семинар-мәжiлiс жұмыстарында ғылыми-әдiстемелiк негіз ретінде пайдалануға аталмыш сала бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарында пәрменді түрде іске асыруға болатындығын эксперименттік байқау толығынан растады;
Атамекен бағдарламасы бойынша қоғамдық тәрбие жұмыстарын жүргізетін жаңа типті оқушылар ұйымының негізгі мақсаты – оқушылар көсемдерін (лидерлерін) даярлау, сөйтіп оларды келешек қоғамның белсенді, іскер қайраткерлері етіп шығару болмақ. Ол істерді жалпы білім беретін орта мектептерде ұйымдастырушылар: сынып жетекшілері мен тәлімгер-психологтар, педагогтар, мектеп басшылары мен оқу-ағарту мекеме жетекшілері болғандықтан оларды да қоғамдық істерге белсенді қайраткер (наставник) етіп шығару үшін, арнаулы педагогикалық жоғарғы оқу орындарындағы педагогикалық курстар мен семинарлық сабақтарда, сондай-ақ мұғалімдер білімін жетілдіру институттарында өтілетін қысқа мерзімді оқуларда ерекше назарда ұстауға тура келеді. Осыған байланысты болашақта іс жүзіне асырылуға тиісті көптеген ауқымды педагогикалық мәселелер туындайды.
Олар мыналар:
• Арнаулы педагогикалық орта және жоғарғы оқу орындарының оқу-тәрбие жүйесіне тәрбие теориясымен байланысты мектептегі оқушылар ұйымының жұмысын ұйымдастырудың ғылыми-теориялық және ғылыми-әдістемелік курсының пәнін енгізу;
• Қазақстан Республикасы білім және ғылым Министрлігі жанынан оқушы және студент жастар арасында тәрбие жұмысын ұйымдастырудың арнайы департаментін құру; Облыстық және аудандық білім басқармалары жанынан тәрбие ісімен тікелей айналысатын секторлар құру;
• Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясы тәрбие институты жанынан оқу-ағарту мекемелерінің оқушы, студент жастар тәрбиесіндегі озат тәжірибелерді қорытып жинақтау, тарату және зерделеу мақсатында ғылыми-зерттеу орталығын ашу;
• Облыстық мұғалімдер білімін жетілдіруинституттары мен аудандық білім басқармалары жанындағы оқу-әдістемелік кабинеттерде мектеп және мектептен тыс мекемелердің тәлім-тәрбие істерін жинақтау, тарату және ұйымдастырумен айналысатын арнайы бөлімдер ашу;
Зерттеу барысында қол жеткізген нәтижелерді қайта қорыта келіп, оның оңтайлы жүзеге асырылуы мен ғылыми тұрғыда зерделенуін негіздей түсу мақсатында мынадай іс-шаралар қоғам дамуының өзекті саласы ретінде өз шешімін табуы қажет деп санаймыз:
• Еліміздегі және одан тысқары жерлердегі осы кезеңге дейін балалар мен оқушылар ұйымдарында жинақталып келе жатқан тәлім-тәрбиелік дәстүрлер мен озық тәжірибелерге сүйеніп, мектептегі ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын әлемдік педагогикалық технологиялар жетістіктерін пайдалана отырып, заман талаптарына сай қайта жандандыру;
• Мектеп, мектептен тыс мекемелер жанынан құрылған балалар мен оқушылар ұйымдарында ұлттық мәдениет пен жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде кешенді тәлім-тәрбие жұмыстарын кеңінен ұйымдастыру мен насихаттауда ҚР білім және ғылым Министрлігі құзырындағы мекемелердің жанынан ғылыми-зерттеу және шығармашылық-әдістемелік орталығын ашу;
• Республикамыздағы жас жеткіншектердің әлеуметтік құқықтарын қорғау және оларға жан-жақты тәрбие беру ісін мақсатты еткен ұйымдардың жалпы іс-әрекеттері жөнінде ақпараттарды сараптап топтастыратын жүйелілік мониторигісін жасау;
• ҚР Конституциясы, ҚР “Қоғамдық бірлестіктер туралы”, ҚР “Білім туралы”, ҚР “Мемлекеттік жастар саясаты”, Біріккен Ұлттар Ұйымының “Бала құқын қорғау Конвенциясы” т.б ҚР Заңдары мен халықаралық заң актілері мен құжаттары негізінде балалар мен оқушылардың конституциялық құқықтарының, олардың сапалы білім және саналы тәрбие алу мүмкіндіктерінің заң жүзінде қорғалуын қамтамасыз ететін іс-шараларды (Оқушылар ережесі, жасөспірімдер Кодексі, оқушы мәртебесі туралы заң ережелері, балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік құқықтарын қорғау тақырыбына арналған іс-тәжірибелер т.б) жергілікті әкімшілік, заң орындары, жастар, спорт және туризм орталықтарымен бірлесе отырып атқару; ҚР Президеті һәм ҚР Үкіметінің Қазақстандағы балалар ұйымдарына кешенді қолдау көрсету жөнінде құжаттар қабылдау;
• Отбасы мен жастар саясаты, гендерлік саясат, мемлекеттік тіл, мектеп ісі және бала құқын қорғау мәселелерімен айналысатын мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар және оқу-ағарту мекемелерінің назарын жас ұрпаққа қазақстандық патриотизм идеясы негізінде тәрбиелеу істеріне жұмылдыру мақсатында бірлескен ауқымды жұмыстар (Республикалық оқушылар Слеті, халықаралық оқушылар жиындары мен фестивалдарын өткізу, Республикалық оқушылар айтысы, жас жеткіншектердің кәсіпкерлік, техникалық, шығармашылық, рухани-мәдени, экологиялық, интеллектуалдық, ғылыми-танымдық қабілеттерінің ашылуы мен дамуына бағытталған іс-шаралар т.б) ұйымдастыру мен жүргізуді жүйелі түрде қолға алу;
• Оқушылар ұйымдарының іс-тәжірибелерін тарату, өрістету және жандандыруға арналған оқу-әдістемелік құралдар, фото-видео және слайд материалдары, компьютерлік жобалар мен ғылыми-әдістемелік кинофильмдер шығару;
Курсабаев М.К
История развития детского движения в независимом Казахстане и вопросы этнического воспитания
В современных условиях, когда независимый Казахстан переходит в эпоху пространства всеобщей глобализации, перед человечеством стоит одна важная задача – проблема воспитания подрастающего поколения на основе прогрессивных идей народной педагогики, духовно-национальной культуры и общечеловеческих ценностей. Казахский народ в своей многовековой истории накопил огромный педагогический опыт в деле воспитания и образования. По мнению многих ученых исследовавшие историю возникновение педагогических мысли в Казахстане, формы и методы воздействие воспитательной и познавательной работы в казахской семье и в социальных взаимоотношениях носил комплексный характер. Все эти ценные этнопедагогические наследия из покон веков развивая и дополняя друг-друга обогатила национальную и духовную культуру народа. Сегодня возникла необходимость комплексного и экспериментального внедрения ценностных и гуманистических идей народной педагогики в учебно-воспитательный процесс школах и вузах республики. Социально-исторические предпосылки и генезис изучения и исследования прогрессивных идей народной педагогики в Казахстане и за его пределами, перед учеными-педагогами ставит совершенно другую и более ответственную задачу.
Проблемами этнопедагогики как неотъемлемой и составной части классической мировой педагогической науки занимались видные ученые Виноградов Г.С, Хинтабидзе А.Ф, Волков Г.Н, Ханбиков Я.И, Пирлиев К, Миртурсунов З, Христова Е.Л, Рудь Ю.А, Измайлов А.Э, Гашимов А.Ш, Алиев А.К, Васильцова З.П, Тайчинов М.Г, Стельмахович М.И и другие ученые постсоветских стран. В Казахстане природа казахской народной педагогики исследовалась известными учеными К.Б.Жарыкбаевым, С.К.Калиевым, З.А.Абиловой, С.А.Узакбаевой, Н.К.Сарыбековым, К.Ж.Кожахметовой, К.Болеевым, Р.К.Дюсембиновой, Т.А.Коныратбаевой, С.Габбасовым, К.А.Оразбековой, Т.М.Алсатовым, Мухамбетовой С.К, А.Табылдиевым, А.Садуакасовым и другими учеными. Проблемы воспитательной работы с использованием материалов народной педагогики в казахских диаспорах за рубежом рассматривались в трудах К.Кабдыразакулы, А.Ашайулы. Вопросы внедрение ценностных ориентации казахской народной педагогики в школьную практику и в органах ученического самоуправление рассматривались в научных трудах А.Х.Мухамбаевой, Абиловой З.А, Н.К.Сарыбекова, С.К.Калиева, Н.Б.Абаевой, М.Д.Кобжасаровой, Р.К.Дюсембиновой где раскрывается необходимость и практичность планомерная организация комплексных воспитательных дел в работе с ученическим коллективом, под руководством педагогов-воспитателей и классных руководителей. О проблемах организации и проведении воспитательных работ в школьных ученических организациях посвящены научно-методические труды и исследовательские работы А.С.Макаренко, Шацского С.Т, В.В.Лебединского, В.М. Коротова, Н.И… Болдырева, З.А.Ходоровской, В.М.Галузинского, Т.В.Падалко, Т.Я.Самойловой, Р.И.Файнберг и других ученых. В Казахстане о проблемах воспитания в ученических общественных организациях, в органах школьного самоуправления и внешкольных учреждениях посвящены диссертационные работы Р.Д.Иржановой, Б.И. Мукановой, К.Кунантаевой, З.Байназарова, Н.Л.Татауровой, А.Жумаханова и других исследователей. В конце 80-х годов во всех школах Казахстана и в других регионах наблюдалась тенденция деградации пионерской и комсомольской работы, которая играла доминирующую роль в организации воспитательной работы в учреждениях образования среди школьников и молодежи. На ІХ Всесоюзном слете (Крым, Артек 1987) и на ‡ІІ Республиканском слете (Алматы, 4-5 ноября 1990) пионеров и школьников, делегатами были предложены проекты и программные ориентиры об улучшений и реформировании пионерской работы в школе, также проблемы языка и национальной культуры. Пионеры и школьники Казахстана из казахоязычных школ на Республиканском сборе школьного актива «Звездный-88» (Алматы, 1988) выдвинули свою программу воспитательной работы, отражающий национальный колорит пионерской и комсомольской в школе. Творческое объединение школьников на базе республиканской газеты «Улан» создали методический центр «Алау». Центр «Алау» с помощью газеты «Улан» опубликовали рекомендации и советы об организации воспитательной работы, предложения инициативы и обращения ученических отрядов и другие содержательные материалы. Творческий поиск учеников и педагогическое новаторство педагогов-воспитателей натолкнуло многих ученых о разработке и исследовании концепции воспитательной работы и о модели ученической общественной организации. Нами выявлено, что вновь созданных ученических (детских) общественных организациях, в научных отделах соответствующих ведомств и в компетентных органах (по данным департаментом дошкольного и среднего образования МОиН РК в республики функционирует свыше 200 детских и ученических организации) отсутствие научно-исследовательской базы, специальных исследовательских проектов и создание мониторинга о деятельности детских и ученических организации. На сегодняшний день не обоснована и полностью не разработана модель ученической организации, которая способствовала бы комплексного внедрения прогрессивных идей народной педагогики и духовно-национальной культуры на основе общечеловеческих ценности и мировой классической модели педагогической науки. За последние десятилетие появились множество научно-методических программ и концепции «Патриотическое воспитание молодежи и школьников РК», «Национальные традиции и обычаи казахского народа», «Елим-ай», «Атамекен», «Улттык талим-тарбие», «Каусар булак», «Балбобек», «Дастур», «Жулдыз» и другие программы которые направлены на воспитания всесторонне равитой личности в духе казахстанского патриотизма. Несмотря на положительные результаты в итоге комплексного внедрения разнопрофильных программ в образовательных учреждениях, неохваченным объектом научного исследования и прогнозирования остается проблемы организации воспитательной работы с использованием элементов народной педагогики на основе духовно-национальной культуры и общечеловеческих ценностей в школьных ученических коллективах, которые стали причиной обоснованием тему диссертационной работы.
Цель исследования состоит в теоретическом обосновании и практической целесообразности внедрения материалов казахской этнопедагогики в организации воспитательной работы в ученическом коллективе общеобразовательных школ.
Объект исследования: воспитательный процесс в школьном ученическом коллективе.
Научная новизна и теоретическая значимость исследования:
-теоретически обоснованы и определены ценностные ориентации система воспитательной работы в ученическом коллективе с использованием материалов казахской этнопедагогики;
-теоретически обоснована и раскрыта сущность генезиза этнопедагогических идей казахской народной педагогики и историко-хронологические аспекты;
-на основе научных трудов посвященные к проблемами коллективного воспитания, а также воспитательным значениям народной педагогики были выявлены ценностные ориентации м модель воспитательной работы в современных условиях;
-с позиции целостного подхода были выявлены специфические особенности народного воспитания и модель воспитательной работы в ученическом коллективе на основе общечеловеческих ценностей и духовной культуры в условиях всеобщей глобализации;
-с позиции историко-педагогического подхода теоретически обоснованы генезис возникновения ученических коллективов и их роль в школьном самоуправлении; Практическая значимость исследования заключается в том, что разработана и апробирована система организации воспитательной работы в ученическом коллективе с использованием материалов казахской народной педагогики. Разработанная программа «Атамекен» может использована при планировании лекции и курсов, при разработке семинарских и практических занятий в учебно-воспитательном процессе в учреждениях образования. Полученные в ходе исследования результаты и теоретические рекомендации могут быть использованы в школьной практике, в подготовке школьных лидеров и педагогов-воспитателей, в организации и планировании воспитательной работы в внешкольных учреждениях и в детских и молодежных организациях.
Прогнозные предположения по развитию объекта исследования заключаются в возможности в будущем научно-методической и психолого-педагогической антологии и методических пособии направленные комплексного внедрения организации и планирования воспитательной работы в ученическом коллективе общеобразовательных школ с использованием метериалов казахской народной педагогики.
Koursabayev Moukhamedrakhim Kadyrbaiuly
The history children’s organization independent of Repablic Kazakhstan and upbringing work with the use of Kazakh ethno-pedagogics materials in the pupils’ group
The modern conditions, when Independent Kazakhstan transfers to the epoch of general Globalization there is an important task before manking. This task is the problem of growiny generation’s upbringing on the basis of folk pedagogiks progressive ideas, spiritual-national culture & values common to all manking. In the problem of upbringing & education the Kazakh people gained, in its centuries-old historu a great pedagogical expriense. Many scientists, who inverstigated in Kazakhstan the oriyin history of pedagogical ideas, said that it had a complex character of forms and methods of influense, upbringing and cognitive work in Kazakh family and in social interrelation. All these valuable ethno-pedagogical heritage sinse time immemorial developing and beiny the complement of one another had enriched the national and spiritual culture of the folk.
Today, there appeared the necessity of complex and experimental inculcation of folk pedagogics’ valuable and humanistic ideas into educative-upbringing process at schools and higher schools of the Republic. Social-historic premises and genesis of studying and investigation of folk pedagogics’ progressive ideas in Kazakhstan and ontside it put before scientist teachers absolutely different and move importand task.
Outstandiny scientists like Vinogradov G.S., Khintabidze A.F., Volkov G.N., Khanbikov Ya.I., Pirliev K., Mirtursunov Z., Christova E.L., Rud Ju.A., Izmailov A.E., Gashimov.,Aliev A.K., Vasiltsova Z.P., Taichinov M.G., Stelmakhovich M.I and other scientists of post soviet countries were concemed with the problems of ethno-pedagogics as integral and, constituent part of clussical world pedagogical sciense.
In Kazakhstan the nature of Kazakh folk pedagogics was investigated by well-knoun scientists as Zharikbayev K.B., Kaliev S.K., Abilova Z.A., Uzakbayeva S.A., Saribekov N.S., Kozhakhmetova K.Zh., Boleev K., Djusembinova R.K., Koniratbayeva T.A., Gabbasov S., Orazbekova K.A., Alsatov T.M., Mukhambetova S.K., Tabyldiev A., Saduakasov A etc. problems of upbringing work with the use of the folk pedagogics materials in Kazakh diasporation abroad were considered in works of K.Kabdirazak-uli, A.Ashai-uli.
Problems of introduction of the Kazakh folk pedagogics valuable direction into school practice and in the agencies of pupils’ self-dovernment were considered in scientific works of A.Kh.Mukhambayeva, Abilova Z.A., Saribekov N.S., Kaliev S.K., Kubzhasarova M.D., Djusembinova R.K., Abayeva N.B where the necessity and practice of complex upbringing deals’ systematic organisation in work with pupils droup by the supervision of teacher-educaters and form masters were revealed.
Scientific-methodologic and investigating works of A.S.Mackarenko., S.T.Shatski., V.V.Lebedinski., V.M.Korotov., N.I.Bolijrev., Z.A.Khodorovskaya., V.M.Galuzinski., T.V.Padalko., T.Ja.Samoilova., R.I.Rhainberg and other scientists were devoted to the problems of organisation and conducting upbringing works at school pupils’ organisations. In Kazakhstan dissertation works of R.D.Irzhanova., B.I.Mukanova., K.Kunantayeva., Z.Bainazarov., N.L.Tataurova., A.Zhumakhanov etc were devoted to the upbringing problems in pupils’ social organisations, in bodies of school self-dovernment and out-of-school institutions.
At the end of 80-th years in all Kazakhstans’ schools and in other regions was observed the tendency of degradation of pioneer and komsomol organisations, which had played the prevalend role amony pupils and youth in organisation of upbringing work in educational institutions. In the 9 th All-Union (Krimea, Artek, 1987) and in the 7 th Republic rally (Almaty,4-5 November 1990) of pioneers and pupils, the delegates proposed the projrcts and programm reference points about an improvement and reforming of pioneer works at school and also the problems of language and national culture.
Kazakhstan’s Pioneers and schoolchildren from Kazakh schools on the Republic meeting of school activists “Zvezdniy-88” (Almaty,1988) had bronght up their programm of upbringing work, which reflected the national colouring of pioneers and komsomols at schools. Creative association of pupils within the base of the Republic newspaper “Ulan” had created their own methodological centre “Alau”. The centre “Alau” with the help of the newspaper “Ulan”published the recommendations and advices about the upbringing work organisation, the initiative proposals and pupils’ groups appeals and other substantial materials. We revealed that again created pupils (children) social organisations in scientific departments of the given, dovernments and in complitent agencies (according to the materials of the preschool and secondary education department of Kazakhstan Republic’s education and Sciense Ministry in our Republic more than 200 children and pupils organisations Junchon) there absent scientific-researching base, there is no special searshing projects, there haven’t yet created the monitoring abont children and pupils organisations’ activity. Nowadays, there is not yet based and absolutely worked out the model of pupils organisations which world be ablr to help to the complex introduction of folk pedagogics’ progressive ideas and spiritual-national culture on the basis of common to all manking values and world classical model of pedagogical science dast ten years there appeared many scientific-methodological programms and conceptions as “Kazakhstan Republic pupils and youth patriotic upbringing”; “Kazakh peoples national traditions and customs”, “Elim-ai”, “Atameken”, “National upbringing”, “Kausar bulak”, “Balbobek”, “Dastur”, “Zhuldiz” and other programms, which are directed to the upbringing of harmonionsly deneloped personalities in the spirit of Kazakhstan patriotism.
Notwithstanding the positive vesults, which had come at the end of the different profiles programms’ complex introduction in the educational institutes, here non-enveloped object of scientific investigation and forecasting is the problem of upbringing work organisation with the use of the folk pedagogics elements on the basis of spirital-national culture and comman to all manking values in school pupils’ groups, which became a cause of this dissertation work.
The aim of investigation is the introduction of the Kazakh ethno-pedagogics matirials, on the theoretical base and in the practical purposefulness, into the upbringing work organisations in pupils group of secondary schools.
The object of investigation is the upbringing process in school pupils group.
Scientific novelty and theoretic significance of investigation are:
-Theoritically based and revealed the genesis essence of the Kazakh Folk Pedagogics ethno-pedagogical ideas and historical-chronological aspects;
-On the basis of scietific works devoted to the problems of group upbringing,and also upbringing meaning of folk pedagogics were revealed valuable orientations and the model of upbringing work in modern conditions;
-From the point of view of intergrated approach were revealed specific pewliarities of folk upbringing and the model of upbringing work pupils group on the basis of common to all mankind values and spiritual culture in the conditions of Universal Globalization;
-From the point of view of historical-pedagogical approach there theoretically bused the genesis of the beginning of pupils groups and their role in school self-government;
Practical importance of investigation consisted in the working out and approbation of the upbringing works organisation system in pupil groups with the use of the Kazakh Folk Pedagogics materials. The worked out programm “Atameken” may be used in educational institutions during educational-upbringing process for planning rectures and courses,for working out seminar and practical lessons.Accepted during the investigation results and theoretical recommendations can be used in school practice,in training school leaders and teacher-educaters,in organisation and planning upbringing work in out-of-school institutions and in children and youth organisations.
Forecasting conjectures by the development of investigation objects consisted in the possibilities in future,scientific-methodological and psycological-pedagogical anthology and methodological text-books directed to the complex introduction organisation and upbringing work planning in pupils groups of the secondary schools with the use of the Kazakh Folk Pedagogics materials.
Намесе Болатбек Омаров пен Павлик Морозов қайта тіріліп келді ме? ;-)