Қазақ енді қымызды немістің рұқсатымен ғана ішетін болды

Абай ОМАРОВ (коллаж)

Біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда қытайлық бір жиһанкез артына мынадай дерек қалдырған екен. «Егер көшпелі тіршіліктегі қазақтан қанша уақыт жерде, қанша уақыт аттың үстінде отырдың?» деп сұрасаң, өмірінің басым бөлігі жылқымен бірге болғанын аңғарасың» депті аталмыш зерттеуші. Осының өзі біздің халқымыздың Қамбарата түлігіне қаншалықты жақын екендігін дәлелдей түседі. Осыдан бір-екі жылдай бұрын ағылшын елінің ғалымдары жылқыны алғаш қолға үйреткен көш­пе­лілер екенін жаһандағы жұртқа жария еткен еді. Бұл бізді қуантады. Өйткені жұмыр жерде тұңғыш рет асау атқа құрық салған қазақ екенін білу біз үшін үлкен мәртебе емес пе? Ес білгеннен бастап аттың жалын ұстап мінген Алаш жұртының осылайша дүниежүзіндегі дүйім ел алдында абыройы асқақтай түсті. Дегенмен жылқы ма­лы­на жаны жақын біздің жұрт қазір төрт түліктің осы бір түрінің қаншалықты ба­ға­сына жетіп отыр? Ол жайында әзірге ауыз толтырып айта алмаймыз. Себебі көш­пе­лі жұрттың қастерлі түлігіне айналған жылқыға өз деңгейінде назар аудармай жүргеніміз жасырын емес.

Үштен бірі қалыпты

90-жылдарға дейін елімізде 4,5 млн бас­қа жуық Қамбарата түлігі күтімге алынған кө­рі­неді. Жекеше­лендіру жылдарында оларды сақ­тап қалуға еш мән берілген жоқ. Сол ке­зеңде Қазақстанда 19 асылтұқымды жылқы за­уыт­ы болған екен. Осының арқасында атал­мыш түлікке деген қамқорлық жоғары еді. Көп­теген бәйге аттары бағылды. Одан қалды, етті-сүтті тұқымдары өсірілді. Соңғы деректер бойынша елімізде 1,5 млн басқа жуық жылқы малы қалған екен. 90-жылдарға дейінгі түліктен үш есеге азайып кеткен. Рас, сол кезеңде оған жаны ашыған ешкім болған жоқ. Тіпті оны пышақтың есеп­сіз құрбанына айналдырып жі­бер­дік. Оған қоса, жылқы зауыт­та­рының саны азайып кетті. Бұл жыл­қы­ның түпкі отанына айналған Қа­зақ­стан үшін өте ұятты жай еді. Өкі­ніш­ке қарай, оны елеп-ескерген пенде болсайшы. Барлығы да қал­та­ның қамымен іргелі шаруашылықтар­ды жойып жіберді.

Қазір жылқы малының саны жөнінен Алматы облысы көш бастап тұр.

Алатау баурайындағы аймақта 266,7 мың бас Қамбарата түлігі бағылады. Ал Шығыс Қазақстанда – 217, 4, Оңтүстік Қазақстанда 164,5 мың жылқы бар. Ал Сыр өңірінде олардың саны 62,7 мыңды құрайды.

Кеңестік кезеңде жылқы шаруашылы­ғына ерекше мән берілді. Оның стра­те­гиялық маңызы зор еді. Біріншіден, жылқы еті қай кезде де қымбат. Оның бағасы өзге тү­ліктің ет өнімдерінен жоғары болды. Екін­­шіден, жылқы малы мінсең көлік, же­сең ет, ішсең қымыз дегендей. Яғни Қам­ба­рата түлігінің пайдалы жағы аз емес. Осы сала мамандарының айтуынша, жылқы етін шетелдіктер жоғары бағалайды екен. Мә­селен, сиыр малы арнайы бордақылау алаң­дарында бағылады. Ал жылқы жыл­дың қай мезгілінде де өз тамағын даладан тауып жейді. Яғни аталмыш түліктің еті мен сүті табиғи таза өнім саналады. Кеңестік кезеңде жылқы еті Ресейдің іргелі қалалары – Мәскеу мен Ленинградта таңсық астың біріне айналды. Ол шаһарлардағы тұрғын­да­ры оны қымбат бағасына қарамастан сатып алатын. Біздің елімізде де оның еті де, қымызы да арзан болған емес.

Бәйге аттары қайда?

Қазақты жылқы мінездес халық дейді. Расында да, солай ғой. Бәйге десе делебесі қоз­байтын қазақ баласы кемде-кем. Кезін­де бәйгенің алдын бермеген жүйріктеріміз көп еді. Олар біздің ұлтымыздың өздеріне тие­сілі жылқы тұқымдары болатын. Мә­селен, Қостанайда шығарылған Көшім ат­ты тұқым төзімділігімен, ұшқырлығымен ерек­шеленетін. Ерте замандарда қазақтың бәй­ге аттары мәреге бірінші жетіп, елдің көз­қуанышына айналып жатты. Жақсы д­елік. Қазір сол жүйріктеріміз қайда кетті?

Соңғы жылдары ұлттық өнерге қайта бет бұрып жатырмыз. Қуанышты жайт. Алайда ат дегенде ішер асын жерге қоятын Алаш баласы қандай жылқы тұқымдарын бәйгеге қосып жүр? Мәселен, Сыр өңірін­дегі атбегілер түрікменнің ақалтекесі мен ағыл­шын тұқымдас жылқыларды қымбат бағасына арнайы алдырады. Оның өзінде бұл іспен жекелеген адамдар айналысады. Ал ірі кәсіпорындарда бәйге аттары бағыл­май­ды. Облыста бес асылтұқымды жылқы шар­уашылығы бар. Олардың барлығында жа­бы жылқысы өсіріледі. Бұл жылқы тұ­қым­дары негізінен етті-сүтті болып келеді. Өкі­нішке қарай, Сыр өңірінде бәйге ат­тарына көңіл бөлінбей отыр деуге толық не­гіз бар.

Таңатар Серікбайұлы, атбегі:

– Ашығын айтайық, қазіргі ұрпақ қа­за­қы жылқының қандай екенін білмейді. Оған деген насихат кемшін. Түбі бір туысы­мыз – түрікмендер бұл бағытта өнегелі іс­тер атқарып отыр. Ақалтеке жылқысын ар­на­й­ы қамқор­лыққа алған. Бізде ондай на­зар аударыл­май­ды. Біздің бойымызға қан­мен дарыған атбегілік өнер осылайша аяқ­асты қалып барады. 

Қымызды кім ішпейді?..

Жылқының сүті – емге дәру, жанға шипа. Атам қазақ «Қымызды кім ішпейді..» деп мақалдайтын еді. Сөйтіп жүріп қы­мыздың патентін алуды естен шығарған екен. Жаһан­дық желіде жазылған хабар­лар­ға қара­ған­да, оны алыста жатқан неміс­тер иеленіп алыпты. Бұл хабарға ойланып қал­дық.

Ата-бабаларымыз ежелден дәмі тіл үйір­ген қымыз өндірді. Оны ішкен шет­елдіктер талай мәрте таңдай қаққан. Осы­лай жүріп енді олар қымыздың патентін өз­деріне алған екен. Бұл дегеніңіз – біз ер­тең қымызды өзге елдерге шығаратын бол­сақ, ол үшін сонау Германияға барып қай­туы­мызға тура келеді. Болмаса сыртқа өнім шы­ғара алмаймыз. Осының өзі біздің жай­ба­сарлығымызды айғақтайды. Әйтпесе әл­де­қашан оны заңдастырып алатын едік қой. Бағзы заманнан жылқымен жаны бір­ге болған қазақ жұрты осылайша айдың күні аманда қымызды өзге жұртқа шы­ғара алмайтын күйге түсіп қалды.

Жалпы, қымызды шетелге экспорттау мәселесі біраз уақыттан бері сөз болып келе жатыр. Өкініштісі, әлі де сол сөз күйін­де қалып қоюда. Қайсыбір жылдары Қызыл­­ордада қымыз өндірісін дамыту мақса­тын­да жұмыс басталған еді. Дегенмен оның өмірі ұзақ болған жоқ. Көп ұзамай-ақ аталмыш іс орта жолда қалып қойды.

Дәулет Ибрагимов, Қызылорда облыстық мемлекеттік қызметшілерді қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру өңірлік орталығының қызметкері, малдәрігерлік ғылымдарының кандидаты:

– Елбасымыз мал шаруашылығы сала­сын дамытуға байланысты тиісті тапсыр­ма­лар беріп келеді. Өкінішке қарай, олардың көп­шілігі өз деңгейінде орындалып жатқан жоқ. Жылқы шаруашылығы бағытында нақ­ты жұмыстарды қолға алуымыз керек. Олар­дың ауруларына қарсы тиісті іс-шара­лар жасалғаны артықтық етпейді. Ал жүйрік жыл­қыларды баптау мен қымыз өндірісіне күні бүгінге дейін дұрыс көңіл бөлінбей ке­леді. Жылқы түлігі қазақ үшін қыруар қар­жы кіргізер еді.

Керек дерек

Әлемде жылқының 300-ден астам түрі бар. Қазақстанда оның 14 түрі өсіріледі.

© Әділжан Үмбет