БІЗ СЕМИПАЛАТИНСКІДЕ ЕМЕС, СЕМЕЙДЕ ТҰРАМЫЗ

Біз қазақ деген мал баққан елміз,

Бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз.

Елімізден кұт – береке қашпасын деп,

Жеріміздің шетін жау баспасын деп,

Найзаға үкі таққан елміз!

Ешбір дұшпан басынбаған елміз,

Басымыздан сөзді асырмаған елміз!

Досымызды сақтай білген елміз,

Дәм, тұзын ақтай білген елміз.

Қаз дауысты Қазыбек би

Айналайын, ағайын! Кешегі отаршылдық саясаттың салқыны бізге қатты тиген. Науқастың басты белгісі — жалтақтық. Одақтың озбыр саясаты тұсында «аға ұлт» атанып, айтқанын істетіп үйренген халықтың елімізді мекендеп қалған кейбір ұрпақтары жалтақтығымызды өздеріне тиімді пайдаланып-ақ келеді. Туған топырағымызда өзімізге-өзіміз қожамыз десек те, «халықтар достығы» деген фанатизм жетегінде жүріп, жерімізді басып, суымыз-ды ішіп, ауамызды жұтып, елімізді мекендеп жатқан кейбір басқа ұлт өкілдерінің өз үстемдігін жүргізу әрекетін көргенде қазақтың «Жаман үйді қонағы билейді» деген мақалын іштен күбірлегенімізбен, сыртқа шығаруға үрейленеміз.

Соңғы кездері біздің өз ұлтымыздың мүддесіне қатысты айтқан ойларымызды «қара базардың» саудасына салып, сынап — мінеу, әлеуметтік желі арқылы дауға айналдыру, тапсырыспен мақалалар ұйымдастыру ісі әдетке айналып кетті. Қазақстандағы бірқатар орыс тілді басылымдар ұлтын сүйген патриоттардың пікірін естісе, «жұмыртқадан жүн қырқып» жедел түрде «ұлтшылдық» деген диагнозды қойып жіберетін болды. Өйткені ол өздеріне қолайлы. 1937 жылдың жылымығында, 1986 жылдың желтоқсанының ызғарында ұлт намысын қорғаған талай азаматты үсікке ұрындырып, ажал құштырған да осы «ұлтшыл» деген сөз болатын. Біздегі дерттің диагнозы, шын мәнінде, ұлтшылдық емес, тензофобияға көбірек ұқсайды. Жалтақтық, бағыныштылық жайлаған елді кім көрінген басынып, әртүрлі талап қоя беретініне бүгін мән беріп жатқан кім бар?

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 21 маусым, 2007 жылғы Жарлығымен бұрын Семипалатинск — Семей болып келген қаламыздың аты екі тілде де Семей болып ресми түрде өзгертілгені баршаға белгілі. Кеше емес, бүгін емес, одан бері де он жыл уақыт өтті. Шығыс Қазақстан облысының әкімі Даниал Ахметов таяуда қала белсенділерімен кездескенде жақтастары «қоғам қайраткері» деп таныстырып жүрген Николай Исаев дегенге дәл осы мәселеге қатысты ескерту жасады. Сөзбе-сөз айтар болсақ:

— Сіз қай қалада тұрасыз?– деген облыс әкімінің сауалына:

— В Семипалатинске,- деп жауап берді.

Аймақ басшысы:

— Сіз Семейде тұрасыз. Есіңізде болсын, Семейде. Бұл маңызды,- деп баса айтты.

Облыс басшысы тарапынан жасалған орынды ескерту көпшіліктің көңіліндегі бітеу жараны тырнап өткенін байқадық. Бейнежазба жиын бітпей жатып әлеуметтік желі арқылы көпшілікке тарап кетті. Талқы — таластың шарықтау шегіне жеткені сонша — пікір айтушы топ екіге жарылды. Жасыратыны жоқ, ұлтаралық мәселеде жауапты қызметтегі шенеуніктердің ерекше сақтық танытып, шідерлеулі аттай шегіншектеп қалатынына үйренгендіктен де болар, көпшілік облыс басшысының жасаған ескертуін «ерлік» деп қабылдасып, елең етісе қалды. Қандастарымыз Семейді Елбасының Жарлығымен өзгертілген атымен атаудың қажеттігін айтып жатса, екінші жақ өз дәлелдерін келтіріп, қарсылық білдіріп бағуда. Жарайды, сөз бостандығына шек қойылмаған елімізде айтатындарын айтсын-ақ… Ал «Караван» газетінің 28 қыркүйек күнгі санында «Как аким Ахметов ономастикой занимался» деген тақырыппен (авт. — Алла Белякина) жоғарыда айтылған мәселені тақырыпқа тамызық қылып, өршіте түскендеріне қарағанда, жанды жерлеріне тиген сыңайлы ма, қалай?

Facebook әлеуметтік желісінде «Семей» деген атқа қарсы «ұлыорыстық» ауруды үрлеп отырғандардың бірі, бүркеншік атпен жүрген өз қандасымыз: «… журналист, распространивший ролик, услышал лишь то, что, видимо, очень хотел услышать, что и выделил в своем ролике: Не Семипалатинск, а Семей!

Последовавшая затем массированная атака в соцсетях махровых националистов и их ботов (которую, кстати, заметили и истинные сторонники развития казахской самоидентификации), заставляет думать о том, что слова акима, который, кстати, ни разу не был замечен в излишне националистических выпадах, что Исаев строил Семипалатинск, и с такими подходами и нормами нельзя строить новый Семей, какая-то часть общества использовала для того, чтобы качнуть ситуацию и поднять волну нетерпимости и национального превосходства. Кто-то расценил эти слова, как призыв навязать другим, что им говорить, как им говорить, как «сидеть и как свистеть». А это в нашем городе недопустимо. Это недопустимо в нашей стране, которая богата именно своим опытом межнационального единства...»- деп көпшілікке ұзын — сонар ақыл айтыпты.

Ары қарай «Караван» газетіндегі мақалада: «По мнению большой части участников интернет-дебатов, упоминание старого названия Семея – это возврат в советское прошлое. Причем многими участниками споров это трактуется чуть ли не как подрыв независимости современного Казахстана и перемежается требованиями переименовать вслед за Семеем еще и Павлодар, Петропавловск и Усть-Каменогорск,- дей келіп: — Между тем в XVII веке Семипалатинск получил свое имя от останков буддийских калмыцких храмов, расположенных вблизи места основания города. И это название город носил без малого 300 лет – с 1718 года»,- деп мақала авторы Семейдің 300 жылдығына байланысты Исаевтың идеясын тағы бір еске салып өтеді.

«Семейдің 300 жылдығын тойлау» жайлы әңгіме соңғы жылдары қайта — қайта көтеріліп, тарихты қастерлейтін топтың наразылығын туғызып жатқаны оқырманға жақсы таныс деп ойлаймыз. Сол бастаманы көтерушілерге Семейдің 300 жылдығын тойлау — І Петрдің қазақ даласын отарлау саясатын тойлау, Қытай мен Ресей жоңғарларды қазақ жеріне айдап салып, шеп бекіністер салу арқылы қазақ жерін тартып алу, халықты рухани отарлау мақсатын көздеген уақытын тойлау екендігі қанша айтылса да тоқтау болмай отыр… Мақала авторының орайы келгенде аталған тақырыпты қайталай көтеріп отырғаны ойымыздың тағы бір дәлелі болса керек.

Жоғарыда «строил Семипалатинск» деп әлдеқандай қылып әспеттеп отырған Николай Исаев деген — Одақ тұсында қаладағы құрылыс трестерінің бірінде қызмет атқарып, зейнет демалысына шыққан соң әкімдікті жағалап, халық бас қосқан жерде барынша белсенді болып көрініп жүрген азамат. Айтпақшы, «2018 жылы Семейге 300 жыл» деген жоғарыда айтып кеткен бастаманы көтеріп, өлкетанушылар мен тарихшыларға қаламыздың тарихын «үйретіп» жүрген құрылысшы да осы Николай Исаев. Өз тарапымыздан Исаевқа айтарымыз — «етікшінің етік тігумен» айналысқаны дұрыс… Ал тарихты таразылауды тарихшылардың, өлкетанушылардың үлесіне қалдырғаныңыз жөн болар.

Айтпақшы, он жыл уақыт бұрын Мемлекет басшысының Жарлығымен Семипалатинск атауының Семей болып өзгеруіне байланысты: «Ровно десять лет назад, в 2007 году, указом Президента РК Семипалатинск был переименован в Семей по единственной причине: иностранные инвесторы боялись вкладывать деньги и работать в городе из-за того, что Семипалатинск ассоциируется у всего мира с ядерным полигоном»,- деп мақала авторы өз жорамалын да айтуды ұмытпапты.

Біріншіден, Мемлекет басшысының Жарлығымен ауысқан қаланың заңды атауы бүгін — СЕМЕЙ. Ендеше, бұл тақырып неге талқыға салынуы керек?

Екіншіден, мемлекетке атын беріп отырған ұлттың қаласына тарихи атауы қайтарылып, қазақшаланды деген сөзден гөрі, Одақтың ойрандауынан қалған осал жеріміз, қасіретіміз сынақ полигонымен байланыстыру мақала авторының көңіліне жақындау болып тұрған сыңайлы. Осы жерде айта кетейік, «Семей» деген сөз – көне түркі қауымына жататын сарыұйғырлар тілінде «киелі мекен» мағынасын білдіреді. Киелі мекен – көне түркілер құлшылық ететін орын, ғибадатхана (Академик С.Е.Малов. «Язык желтых уйгуров, словарь и грамматика»).

Күрестің әдіс — тәсілі әртүрлі, оның қайсысын таңдау әркімнің шама — шарқына байланысты. Қазақстандағы орыс тілді басылымдар интернационализм, ұлтшылдық деген сөздерді өздеріне лайықты құрал етіп пайдаланып отыр. Қазақ тілді ақпарат құралдарында да ұлтшылдық, ұлтжандылық қасиеттердің бүгінгі қазаққа өте қажет екені туралы аз айтылып жүрген жоқ. Дегенмен, өз ұлтымыз туралы жылы сөз айтсақ, ел тыныштығын «бүлдіріп аламыз» деген құлдық сана сіңірген үрейден әлі де арыла алмай жүргеніміз біздің осалдығымыз екенін мойындауымыз керек.

«Семейге 2018 жылы 300 жыл толады» деп пікір айтушылар қатарында өз қандасымыз, қалалық мәслихаттың бір депутаты: «Я считаю необходимым отметить 1000-летие Семея и 300-летие со дня основания крепости. Ведь у Тараза – 2000-летняя история, у Туркестана — 1500-летняя, Алматы исполнилось 1000 лет»,- деген ұсыныс жасапты. Осы жолдарды оқығанда «халықтың сенген қалаулысы сен болсаң» деп қапа болғанымызды да жасырмаймыз. Елімізді мекендеп жатқан өздерін әлі де үстем санайтын өзге ұлттың кей өкілдері шовинистік әрекеттерін қандастарымыздың өз ішінен шыққан, ана тілінен гөрі «ана ұлттың» тіліне жақын, ұлттық намыстан жұрдай мәңгүрттердің аузымен айтқызуды қолайлы қару етіп пайдаланып жүргенінің бір көрінісі осы.

Таяуда менің электронды поштама Семейдегі «қазақ тілді емес белсенділердің» WhatsApp желісі арқылы құрылған тобының өзара пікір алысуларының көшірмесі келіп түсті. Осы көшірмені бізге жіберген адам араларына байқаусызда кіріп кеткен өз ұлтымыздың жанашырларының бірі болар деп түсіндік. Бізге жолданған көшірмеден байқағанымыз — Алаштың 100 жылдығына арналған ғылыми конференцияның қазақ тілінде өтетінін айтып, наразы топ өзара тәуір-ақ «гуілдесіпті». Жалпы, жеке топ құрып, біздің тілімізге, ұлттық мүддемізге қатысты мәселені оңаша талқылаудың өзі қоғам үшін қауіпті екені де ойланатын мәселе.

Ау, ағайын, өздеріңіз ойлаңыздаршы, Алаш тақырыбына арналған конференция қазақ тілінде өтпегенде, қай тілде өтуі керек? Ұлтшылдық деген жат қылық емес, ол өз ұлтыңды сүю, Отанға адалдық екені әлі де санамызға сіңісті болмай отыр. Ал елімізді мекендеп жатқан басқа халықтың өкілдеріне қазақтың тарихын, тілін, салт — дәстүрін сыйлауды үйрете алмай, нанын жеп отырған елдің тілінде нан сұрап алуға қауқары жоқтарды тәрбиелей алмай отырған өз әлсіздігіміз екенін де мойындауымыз керек. Бұл орайда өзбек ағайыннан үйрену артық болмас. Өзбектендіру саясаты көрші мемлекетте мықты жолға қойылған… Қандай ұлттың өкілі болсаң да өзбек тілінде сөйлеуің керек. Ол елде басқа тілде сөйлеуге қақыңыз жоқ.

Ұлтаралық қатынас деген өте нәзік мәселе екенін түсінеміз. Қазақстанда елімізді мекендеп жатқан басқа ұлт өкілдеріне қысым көрсетіп жатқан ешкім жоқ. Ұлтаралық татулық пен бірлік-тұрақтылық кепілі, береке бастауы — бұл Елбасының да, елімізді мекендеп жатқан барша қазақстандықтардың да басты ұстанымы. Ендеше, қазақтың жерінде бейбіт жағдайда өмір сүріп жатқан барша халықтың да осы құндылықтарды бағалауы қажет емес пе? Ал бізге идеологиялық вакуумнан шығып, азаттығын алған өз елімізде жалтақтықты қоятын кез келді. Өзіміздің ұлтымызға қатысты мәселеде пікір айтқан, ұлттық намысты жоғары қойған адамды теріс пиғылды деп түсіну әлі де тыйылмай келе жатқандығы «өзгелерге» жел беріп отыр.

Біз Алаш зиялыларының алдында кінәліміз. Оларды «ұлтшыл» деген атақтан қорғай алмадық. Біз Желтоқсан көтерілісіне қатысқан жастардың алдында кінәліміз. Кремльдің ығына жығылып, талай жас өскіндеріміз «ұлтшыл, шовинист» деген жаладан құрбан болды. Өзімізді — өзіміз Одақтың отарлаушылары алдында масқаралап, жығып бердік.

Енді қазақ ұлтшылдығы мен патриотизм сөзі тең ұғым екенін түсінетін кез келді. Ұлтсыздықтан шеккен азабымыз аз емес. Ұлы Даланы мекендеп жатқан ұлт үшін бүгін ұлтшыл болу аса қажет.

Риза МОЛДАШЕВА
Burkit.kz