Мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту жолында аянбай еңбек етіп жүрген қоғам қайраткерлеріне құрмет көрсетілді, деп хабарлайды Астана қаласы әкімдігінің ресми сайты.

Астана қаласы Тілдерді дамыту және арxив ісі басқармасы «Тілге қолдау» кеңесші жұмыс тобының жұмысын қорытындылады.

«Ұлы дала елінің ұлық мерекесі — Тәуелсіздік күні қарсаңында Астана қаласы Тілдерді дамыту және арxив ісі басқармасының басшысы Тілеуғали Қышқашбаев басқарманың жанынан құрылған «Тілге қолдау» кеңесші жұмыс тобының мүшелерін мерекемен құттықтады», деп хабарлады басқарма.

Сонымен қатар, «Үздік мекеме» байқауының қорытындысы шығарылып, «Байқоңыр» ауданында орналасқан үздік деп танылған мейрамхана иелерін марапаттап, бағалы сыйлықтар табыс етілді.

Тіл – қай ұлтта, қай елде болсада қастерлі, құдыретті. Ол әрбір адамға ана сүтімен бірге еніп, қалыптасады. Тіл байлығы — әрбір елдің ұлттық мақтанышы. Ол атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Демек, әр адам ана тілін көзінің қарашығындай қорғауға, оның орынсыз шұбарлануының қандайына болса да қарсы тұруы тиіс.
Ал, ендігі кезекте, біз оны қаншалықты қорғай алып жатырмыз? Шыны керек, оқушы кезімде тек қазақша білім алып, отбасымызда да қазақша сөйлеп, араласатын ортамыз да қазақ тілді болғандықтан орыс тіліне, жалпы өзге тілге шорқақтау болдым. Алматының, үлкен мегаполистің қызы деген атқа бұл "қылығым" мүлдем жат. Себебі, Алматы десе көбісі орыс тілді азаматшаларды елестетеді. Оған негіз де бар, әлеуметтік желіні ашып қалсаң, елдің алды болып жүргеннің бәрі дерлік орысша сайрауда, кейбіреуінен қазақша сөз сұрап ала алмайсың. Университетке түскеннен кейін байқағаным, желіде көргенді өмірде қолданатындар немесе қолданғысы келетіндер саны аз емес. ЖОО-ның қабырғасында жүре қазақ тілді азаматтарды сирек кездестіре бастадым. Қынжылтатыны, қазақ балаларының қазақша білмеуі ғана емес, олар өздерінің қазақша білмеуін «мықтылыққа» балайтыны. Олардың тілінде айтқанда «крутость». Саған орысша сөйлегенге орысша жауап қайту толеранттылық белгісі деп, олармен орысша сөйлесе бастадым. Енді басым көпшілігі сол тілде сөйлесе, бізде таңдау көп емес. Уақыт өте келе, орысшаны жиілетіп,қалай қазақшамыз ақсаңдап қалғанын байқаймай да қалдым. Міне, халықты құртудың бірінші жолы — тілін құрт. Әсіресе, ел болашағы — жастардан бастасаң тіптен керемет. Нәтижесінде, не қазақшамыз керемет емес, не орысшаны біліп оңдырмадық.

Қазақ тілі үш тұғырлы тілдің
біреуі болып қалмайды.
Үш тілдің біріншісі, негізгісі,
маңыздысы бола береді.
(Н.Ә.Назарбаев)

Әрбір тіл өзінің халқы үшін – ұлы. Тіл-халықтың тарихы. Тіл- ұлттың дәстүрі. Тіл- әр перзентің махаббаты. Мен де сөзімнің басын тіліме деген махаббатымнан туған мына өлең жолдарыммен бастағым келіп отыр:

Туған тілім тарихымның бастауы
Туған тілім болашағым аспаны
Туған тілім таза болған жүрегім
Туған тілім мәдинетім тілегім.

Тілім менің ешқашанда өшпейді
Заман маған латынға көш дейді
Назарбаев атамыз үш тілмен
Алға қарай қадам басып өс дейді

Ана тілім абыройым тірегім
Аямаспын ештеңемді ар үшін
Үш тілдікті қолдағанмен жүрегім
Латынға жібермей тұр намысым

Ол таңбамен мен алғаш жазғанмын
Алғаш рет анамның айтқан арманын
Әке деп айтып қуантқан менің әкемді
Сол тілімді құртпаса екен арманым

Үш тілділік заманымның талабы
Латын деп заман қайда барады
Ренішті бұл ұрпақтың бір ойын
Қабылдаса жасаған сол амалы.

Қай кезде болмасын көп тілді меңгерген мемлекеттер алдыңғы қатарда болып көш бастап тұрған болатын. Мысалы, ежелгі Мысырда көп тілді еркін меңгерген мамандар иеархиялық сатымен жоғарлап, салық төлеуден босатылып отырған. Қазіргі Қазақстан саясаты секілді. Бәсекеге қабілеттісіңба, заман ағымымен жүр да, керегіңді ал. Қазіргі таңда алпауыт мемілекеттер көп тілді, әсіресе халқаралық тілдерді меңгеруді маңызды міндет деп санап отыр. Осы орайда бәсекеге қабілетті ел болу мақсатында сол бағытқа көшіп отырған біздің мемлекетті асыра сөгудің осы орайда қажеттілігі жоқ. Себебі, үш тілді білу заман талабынан туып отырған қажеттілік.
Бүгінде ағылшын тілі бастауыш сыныптардан бастап оқытыла бастады. Бұл, өте дұрыс нәрсе. Себебі, бала жастайынан тілді базалық деңгейде білсе, болашақта кәсіби деңгейде үйреніп алуына мүмкіндік туады. Сонымен қатар, ағылшын тілі тереңдетіліп оқытылғаны құптарлық дүние. Қазіргі кезде мектеп бағдарламасынан ағылшын тілін еркін меңгерген көптеген бітірушілер шет елдерде білімін дамытып, тәжірибесін молайтуда. Осы тұста түсініспеушілік орын алуда.Бала санасын жастайынан улау, немесе қазақ жастарының шет ел асып кетуі, ұлтын сатуы деген секілді.
Үш тілді білу дегенді ұлттық тілімізді өшіру деп түсініп жүргендер саясатты толық түсіне алмай жүргендер немесе қалған тілдерді меңгеруге ерініп жүргендер деп түсінсем қате пікір болмас. Себебі, сіздер айналаңыздағы адамдармен танысу, ортаңызды қалыптастыру арқылы, көзіңізді аша салып көрген ата-анаңызды ұмытып куетпейтініңіз секілді, қосымша тіл білуіңіз анаңыздың сүтімен берілген ана тіліңізді артқа ысырып тастай алмасы анық. Осы тұста барлық адамның қабылдауы бірди емес деп пікір білдіретіндерге айтарым барлық адам өз санасын өзі басқарады. Түсінгенге.
«Үш тұғырлы тілдің», шын мәнінде, мемлекеттік тілге мүлде зияны жоқ. Бұл жерде мәселе сол стратегияны, сол саясатты дұрыс жүргізуде, жарқын болашақта нәтижесінің оң болуын қамтамасыз етуде болып отыр. Мәселен, Орыс тілі мен ағылшын тілін оқытатын мұғалімдер міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді өте жақсы білуі тиіс. Жоғары оқу орнында да ағылшын мен орыс тілін қазақ тілімен біріктіріліп ғана оқытылуы керек. «Үш тұғырлы тілді» тек мәдениетаралық қатынас негізінде қарап, ақпарат алмасу, білім үйрену, тәжірибе жинау үшін үйретіледі. «Үш тұғырлы тіл» саясатын дамыту үшін қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді мемлекет тарапынан ең бірінші орынға қойылып жатқаны да көзі ашық адамдарға шындық. Соңғы санақ бойынша, Қазақстан халқының 93,5 пайызы өз ұлтының тілін — ана тілі деп санайды. Ал, 74 пайызы қазақ тілінде ауызша сөйлей алады, түсінеді. Сонымен қатар 94,5 пайызы орыс тілді болса, 15,4 пайызы ағылшын тілін толық меңгергендер. Демек, 130-дан астам ұлт пен ұлысқа қызмет етіп отырған еліміздегі орыс тілінің қазығы әлі де мықты. Саны бойынша 3/2 құрайды, бұл бізді бір жағынан үлес салмағы жағынан құтқарып та отыр. Бұл статистикаға қарап, «Үш тұғырлы тіл» саясатын жүргізудің нақты уақыты екенін, яғни темірді қызған кезінде басатын кез екенін атап өту керек. Егер, «Үш тұғырлы тіл» саясатын кейінге қалдырсақ, онда дамудан тоқтап қаламыз.
Кейде есіңе мектептегі ұстаздар сөзі еріксіз оралады. « Тіл білмесең даклада қаласың». Расыменде қазір орыс, ағылшын тілін білмесеңіз ана тіліңізді білгеніңіздің бес тиындық құны жоқ. Көрдіңіз бе, сіздің сауатсыздығыңыз ана тіліңіздің құнын түсірді. Өзге тілдің бәрін біліп тұрсаңыз, өз тіліңізді өзіңіздің қастерлегеніңізбен қоймай, өзгеге де қадірін арттырарыңыз анық.
Ұлым тіліңді жаман сөзден, көзіңді жамандық бағудан сақта. Ұлым, сөзіңді жүрегіңмен тербеп, содан соң айт, бұлай етсең баршаға сүйкімді боларсың. Ұлым, біреуден жаман сөз естісең, оны жүрегіңнің жеті қарыс түкпіріне тұт, оған жаман болар, саған жақсылыққа қайтар», — деп дана Хикар ұрпағына осы бір даналық сөзді жадымызда мәңгі ұстап өзге тілдерді еркін меңгере отырып, өз ана тілімізді сақтап, айтар сөзімізді өз орнымен пайдалана білейік!

Желі қолданушылары Оғыз Доғанның банк қызметкерлерімен тіл туралы дауын талқылап жатыр.

Тілге байланысты әңгіме туындағанда, «қазақ тілінде сөйлеу керек» деп шаба жөнелеміз. «Қазақ тілінде сөйлеу» деген сөздің мағынасын қалай түсінуге болады? «Ручка беріп жіберші, ачкиім қалай?» деген қазақ тілінде ме? Жалпы, қазіргі біз сөйлеп жүрген қазақ тілінің деңгейі қандай немесе қағаз бен теледидардағы қазақ тілінің көшедегі қазақ тілінен айырмашылығы жер мен көктей деп ойламайсыз ба?
Осы сұрақтарға жауап табу үшін, тілдің даму процесі туралы біліп алуды жөн көрдім. Мысалы, америкалық ағылшын тілі қалай және қанша уақытта пайда болды?
Сонымен XVII –XVIII ғасырларда ағылшын тілі британдық шаруалармен және ірілі-ұсақты буржуазия өкілдерімен бірге мұхит асып, жаңадан ашылған құрлыққа келеді. Ол кезде ағылшындардан басқа испандарды, француздарды, немістерді, голландтарды, норвегтерді және т.б. кездестіруге болатын еді. Одан қалса, ағылшын тілінің әлеуметтік топтардағы ерекшеліктерін айта кету керек.
Жаңа құрлық, жаңа табиғат, жаңа климат, жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайлар дегендей. Жерді игеру, құрылыс жүргізу, өндіріс салу сияқты шаруалар жеке-дара істеуге келмейтінін ескерсек, ортақ тілдің қажеттілігін тудырады. Не керек, ағылшындардың басымдығына орай, ағылшын тілі негізге тіл ретінде алынады (1), оған басқа тілдерден қажетті сөздер енгізіледі (2), басқа халықтар ағылшын тілін түпнұсқадағыдай айта алмағандықтан, өзіндік акцент пайда болады (3). Осылайша, «бар болғаны» бір-екі ғасырда жаңа тіл пайда болады.
Ал қазақ тілінің болашағы қандай деп ойлайсыз? Үш тұғырлы тіл саясатының арқасында біраз уақыттан соң үш тілдің қоспасынан ЖАҢА ТІЛ пайда болуы мүмкін бе?

Қазіргі кезде қазақ тілін қолдау мәселесі көтерілсе, адамдар бірден тілмен қатар ескі салтты, дәстүрді, ескі ойындарымызды байланыстырады. Мен негізі келісемін: ескі салт пен дәстүрді көтерген дұрыс, біақ бұл дүниелерге қазіргі күнде заман талабына сай өзгерістердің де қажет екенін жоққа шығармаған жөн. Сол мақсатта Назарбаев Университет қабырғасындағы Саруар студенттік ұйымы «Zamanaui Qazaq Zhastary» жобасын іске қосты. Бұл жобаның мақсаты, қазақ тілінің, қазақилықтың ескілікпен ғана байланысын үзіп, жаңа заман тілі екеніне қазіргі қоғамның көзін жеткізу. Алғашқы кездерде бұл жоба тек аталған университет студенттері үшін ғана бағытталған болса, кейін қазақ қоғамына да тараларына сеніміміз мол. Сонымен, алғашқы жұмысымызды тамашалауға шақырамыз:

Кастельяно әлемдегі ең әдемі, ауқымы кең, көп меңгерілетін тілдердің қатарында.

Минск қайдасың?

Ұшақ Минск әуежайына қонуға арналған маневрін жасауға даяр болғаны хабарланғанда орындықтағы сақтандыру белдемшесінің екі басын бел тұсымда қосып біріктірдім. Әуедегі төрт сағаттық жолым аяқталуға шақ қалды. Бұлттардан төмен түстік, таң атып қалған шақ, жер релефі анық көрінді.
Иллюминатордан:
-Минск қайдасың?, -дегендей үңіліп қарадым. Көрінбеді. Ұшағымыз қонатын әуежай орман алқабын текше тәрізді.
Көп ұзамай Беларуссия жеріне аяғымыз тиіп, әуедегі жолымыз сәтті аяқталды.
Ұшақтан түскен бойда арнайы автобусқа отырып әуежайдағы кедендік терминалына жеттік. Кеденнен өттік. Багаж алдық.
Қалаға дейін 22 километр. Автобус орыннан қозғалды. Әуежайдан шыға сала ұшақ иллюминаторынан көрінген орманды тіліп өткен жолға түстік. Жеті-сегіз шақырымнан кейін орман аяқталды. Жолдың оң жағын бақыладым. Тегіс жап-жасыл даланың соңы көкжиектен көрінбеді, арғы жағында орман шығар, қазір көзім тек бір шақырымдағы дөңнің қырын сызады.
Үш-төрт шақырымда тік мұнара сұлбасы көрінді, жақындай келе дөң басына орнатылған мемориалдық комплекстің ескерткіш ажыратылды. Ұлы Отан соғысында қаза тапқандарға арналған.
Таңғы бесте көшелері автокөлікке, қала тұрғындарына толып үлгермеген ұйқылы-ояулы Минск кезекті қонағын осылайша қарсы алды.

Беларуссия рубльлі

Беларуссиямен нағыз танысуым валютасынан басталды. Валюта курсы. 1 теңге 78 белоруссия рубльлі (б. р.).
Қазақстандыққа 1 миллион теңге біршама қаражат 5000$-дан (доллардан) артық сомма. Беларусс азаматына 1 миллион б. р. =66$.
Бір аптадан кейін валюта айырбастау пунктерінде 1 тенге үшін 83 белоруссия рублін ұсынды. Теңгемен беларуссияда тауар бағасын көргін келсеңіз оп-оңай, 1 теңге курсына бөлеміз.
Минск метросына бір рет жүріп өтуге мүмкіндік беретін жетон құны 4500 б. р. теңгеге айналдырсақ мөлшермен 55-ке тең.
Кең қолданыстағы АИ 95 бензиннің 1 л. бензин бағасы 12000 б. р., Coca-Cola 1 л. пластмасса шөлмекте 16000 б. р.
2015 маусым айында жалақылары дүкендегі сатушының, микроавтобус жүргізушінің орташа айлығы 3-5 млн. б. р. (200-350$). 2014 жылдың басында жалақылары екі есе көп болған деседі (400-700$).
Халық жағдайын сақтап тұрған мемлекеттік бағалар. Өйткені қала ішінде автобустық парк мемлекеттік, метро мемлекеттік, кейбір дүкендер мемлекеттік. Үлкен өнеркісіпте мемлекеттік.
Дүкендерде оқушыларға арналған аяқ-киім сатылғанын көрдік, бағасы арзан. Өйткені Беларуссия өз аяқ киімін өндіреді.

Минск қаласының «Коморова» базары

Базар-рынок. Қолымдағы теңге үшін көре сала «қазақстандық» деп таныды. Төбесі жабық үш-төрт қабатты үлкен ғимарт ортасында сауда жүргізу алаңы орналасқан, көлемі жарты футбол алаңы. Қабырғаларын жақтай үш-төрт қабатты террассаның бірінде орналасқан «Комунарка» фирмалық дүкенше сатушысы:
-Это у Вас теңге, Вы из Казахстана, -деп сұрап үлгерді.
-А вы знаете его курс?
-Да, хорошие деньги.
Теңгені танып тұр.
Қазақстан туралы не білесің десең бірден беретін жауаптары:
-Қазақстан бай мемлекет.
Базар жайлы сөз бастап аяқсыз қалдырмайын. Базар –базардан ешқандай айырмашылығы жоқ. Базарда мемлекеттік саясат таңбасы кездестірдім: «мемлекеттік баға» деген жазудың астында көкөністерді саудасы жүргізуде.
Тіл білгендікен базар келушілерінің эмоциясы сезіліп-ақ тұрды, мұнда да арзан баға қуғандар болды. «Арзан баға» деп те таласқандарды көрген жоқпын.
Базарды аралаған зейнет жасына жақындаған жұп -ер мен әйел базар бағасын талдап:
-Текке келіппіз, бағасы түкте арзан емес, -деген ой қорытқанына құлағым шалды…
Базары үлкен болғанмен саудагерлердің көбі жергілікті халық -европалықтар.
Бүкіл базарда «жергілікті» бір цығанды көрдім, базардың шеткі кіре берісінде бал ашумен айналысып отыр. Қарным ашып тез арада тамақтану үшін шошқа еті жоқ азық дайындайтын орын іздегенімде сұрастырдым.
-Вон там братья армяне шаурму делают.
Мұсылман армяндықтарды көрген емеспін, дегенмен тағамы халал шығар. Дүңгешектегі сатушыдан:
-Неден жасалды? –деп сұрай, сұрай шаурмасын сатып алдым. Дегенмен шаурмасы ұнады.
Базарда сауда жасағанда төленген салмағынан кем өлшеп қолға береді деп қауіптенудің қажеті жоқ немесе ақша ұсағын қайырғанда дәл қайырады. Одан кейін 100, 200, 500 б. р. дөңгелетсе ренжімеңіз (100 б. р. =1.25 теңге). 500 б. р. бір рет қолданатын пластмасс стаканды ғана сатып аласыз.
Егер саудагер өзі қайтарған ақшаның ұсағын «сатып алушы қайталап санап жатқанын» көрсе, онда оның әрекеті ұнамағанын айтып жеткізеді:
-Қорықпаңыз, ақша ұсағын дәл қайтарамыз, -дейді.
Беларусстар алдап арбаумен күн көрмейді, тек еңбегімен күн көреді дегенді жиі естисіз. Таза еңбекпен өмір сүру беларусстың бір қыры. Халық арасында осындай пікір кең таралған.

Европалық пита

Қаламен танысуын орталық базардан бастап, онда шаурмамен аш қарынды толықтырғанымды баяндағанмын.
Минскте туристік аудан бар. «Троицкие горы» және Немига көшесіндегі «Макдональд»-ті жалғаған көше бойындағы террасса арқылы жүріп өтуге кеңес беремін.
Алғашқы күндері бүкіл қаламен үстірт танысуға тура келді.
Барып көретін не қызық бар, оған қалай жетуге болады деумен өтті.
Көшелер бойын аралап жүріп жазғы шатыры бар кафэге көзім түсті. Кафэ десем, сырахана. Сыра ішілмей жатқан кафэні де көрген емеспін. Сыра молынан ішіледі десем қателеспеймін. Келушілердің көбі сыра ішіп отырады. Кафэ немесе сырахана деп бөліп айта алмайсың, көп жерде кешқұрым сыра ішеді. Айырмашылық тек менюінде ғана.
Ананы-мынаны ажыратқанша қасыма келген официантқа тапсырыс беріп үлгердім:
-Шай, сосын шаймен бірге тамақтануға болатын ыстық тағам, -дедім.
Официант тапсырысты шағын жазба кітапшаға бетіне жазып алып, не әкеліп беретінін түсіндірді,
-Шай, сосын бір порция пита.
Менің «пита» атауымен тағам таныс болмай тұрғанын байқап:
-Шаурма не екенің білесің бе?
Басымды изедім.
-Пита шаурма секілді, шаурмадан жақсы, дәмін татып көріңіз.
Одан кейін ненің етінен жасалған «пита» қалайтынымды сұрады.
Тамақтанып алдым.
Пита дегені дәлме-дәл шаурма. Тек мұндағы шаурманың түр-түрін көбейтіпті. Тауықтың, сиырдың және етсіз -вегетариандық үлгісі.
Мәссаған! «Пита»-ны европалық сатып тұр. Мінекей импортты, жай ғана тауарды емес, адами және мәдинет импорты алмастырып тұр. Ұлтшыл пиғылдан емес, тіпті ұлтшыл болсын дейік жаз айында Өскеменде қаптайтын гастербайтерлерді көріп олардың көбісін ұнатпаймын. Түсінемін оларда адамар, оларда азық тапқысы келеді-ау тек, келсе «таза келіп», «таза кетсе».
Бір апта бойы Минск қаласын аралап, тұрғындарымен әңгімелескеннен ұққаным -Беллоруссияда «гастербайтер» таралмаған. Белорусстардың өздері көрші мемлекеттерде бағалы жұмысшы санатында. Оның себебі де, негізі бар. Біздің гастербайтерлермен салыстыруға да келмейді.
Орта кәсіптік білімді маманның кәсіптік даярлық деңгейі де жоғары, ондай мамандықтарға сұраныс бар. Дәлел ретінде Минсктегі шоғырланған кәсіпорындар тізімін келтірсе болар. Ондай кәсіпорындармен қайдай да мемлекет болмасын мақтан тұтатыны анық. Өнеркәсіп дайын өнім шығарғанға бейімделген.
Негізі әңгіме «пита»-ны европалық дайындап, оны сатуымен айналысқаннан басталғаны сізге белгілі. Қандай ойды жеткізгім келгенін түсінген шығарсыздар.
Питаның түр-түрі және атауы көп шаурма, кебаб, донер. Ең бастысы сыртында нан, іші азық түрлерімен толықтырылған. Пита атауымен араб асханасының тағам түрі де белгілі.

Велотурист

Туристке жүріп-тұру үшін метро және такси қызметі ыңғайлы. Такси бағасы қазақстандағы такси қызметіндей, біреуімізге сәл арзан немесе қымбат. Одан кейін велосипед!
Велосипедпен қозғалу ыңғайлы болу үшін тас жол бойындағы жолаушылар қозғалатын жолақтар екіге бөлінген. Бір жағында жаяу жолаушылар, екінші жағында велосипедшілер жүреді. Туристік орталығында және жаңа аудандарында осындай велосипед жүретін жолақтарды жиі кездестірдім.
Велосипед көмегімен қозғалып демалуға болады, мысалы парк ішінде. Ұлы Отан Соғысына арналған музей артында үлкен парк бар.
Алғашқы күні Камарово рыногының қасында велосипед қоятын тұраққа көңіл аударғанмын. Байқанымда ондай велотұрақтарда қажеттілік баршылық. Қала ішінде түс ауа велосипедпен жүретіндер көбейеді.
Парк және демалыс орындарына аптаның демалыс күндері баруға кеңес беремін. Оның бір себебі –фонтадардың көбісі аптаның демалыс күндері іске қосылып бұрқақтарынан су бүркиді.
Велосипед жалға беріледі. Сондықтан жаяу туристен велотуристке айналу оп-оңай.

Архитектуралық тарих

Өскеменде, Семейде, Риддерде қазан революциясына дейін, 30-шы, 40-шы, Сталиндік, Хрущевтік, 80-ші, 90-шы жылдағы архитектуралық үлгіде салынған ғимараттарды Минскіден табылады.
Ұлы Отан соғысына дейін салынған ғимарттар саны аз. Соғыс шебі қаламен өткен. Ғимараттар қирап, олардың тек қирандылары қалған.
1946 жылдан қала ғимараттары қалыпына келтіріліп немесе қайтадан салынды.
1990-шы, 2000 жылы салынған ғимараттар заманауи: бетоннан қапталған шыны, 20 қабатты. Кейбіреуінің архитектурасы көңіл аударады.
Оның ішінде арнайы салынғандары бірден көзге түседі.
Совет дәуірінен кейінгі тәуелсіз Белоруссия символы, ғимараттағы символы Ұлттық кітапхана. Оның ең үстінен, 80 метр биіктіктен бас қаланың шолып қарауға мүмкіндік бар.
Кітапхананың фойесіндегі шағын сувенирлік дүңгешікте қала картасы сатылады.
Қала тұрғындарға арналған жаңа үйлер жеке-жеке комплекстер құрайды. Жеке бір түсте, мұнара тәрізді, қырларында тік емес дөңес болса, кейбіреуі кең проспектке киілген тәжі тәрізді көшемен қиылысқан жерінде орналасқан.
Жаға архитектурасы Совет үкіметінің тұсынан қалған «архитектурадан» алшақтаған.

Кеш, түн

Түннің тастай қараңғы немесе күндізгідей жарық болуы географиялық орналасуына байланысты. Минск қаласының маусым айының түні тастай қараңғы емес, өте сейілген сәуле түсіп тұрғандай, релельефті ажыратады.
Түн бетінде сырахана, кафэ, барлар, ресторандары жұмыс істейді көбісі сағат 23-00 жұмыстарын тоқтатады. Туристік ауданда ас пен қатар көңіл көтеретін орындарда ресторан, кафэлерде кешті өткізсеңіз шынайы әуенді, кейде әуенге жандауысты ән қосылып айтылғанын естисіз. Әр көңіл көтеретін орынның ерекшелігіне сай өзінің музыкалық программасы орындалады.
Таң бетіне дейін қызметін жалғастыратын ресторан, бар және казино баршылық. Маңында әлемнің түп-түбінен келген қонақтар кездеседі.
Автокөлік қозғалысы бәсеңдейді. Жолда байкерлер байқалады.
Меніңше мұндай көрініс үлкен мегаполистерге ортақ.
Қарпайым аудандарда кешқұрым тыныш. Ондай аудандарда қымбат дүкендер жоқ. Ойын-сауық орындары аз және ғимараттары көп қабатты тұрғын үй болғандықтан жарықпен аз көркемделеді.

Жолда қозғалу ережесін бұзсаңыз

Қызыл шамға тоқтамай жаяу жүріп өтсеңіз қанша айыппұл (штраф) төлейсіз?
Штрафтар соммасы базалық мөлшермен анықтайды. Штраф мөлшері 1-3 базалық көрсеткішке дейін (б. к.). Әр жылға базалық мөлшер әр қалай, 2015 жылдың 1 қаңтарында 1 базалық мөлшер =180000 белорусь рубіліне (жуықтап алғанда 2250теңге).
Егер алкоголь немесе наша әсерімен бұзаңыз 3-5 б. к. Белорусияда жол ережесін жиі бұзған жолаушыларды немесе автокөлік жүргізушілерін байқамадым.
Автокөлік жүргізужілері клаксоннан дыбыс шығару асықпайды. Бір-бірін асықтырмайды. Әрине мұнда да шыдамсыз, асығыс жүргендер баршылық. Сабырлы болуға бас қаланың жол қозғалысының ұйымдасуының ерекшелігі өз септігін тигізеді.
Қала орталығымен метро жүргендіктен жолаушыларға арналған жер астынан өтетін орындар көп.
Қиылыстан өткенде автокөліктерге орын алмастыруға тиым салынған. Клаксоннан қанша дыбыс шығарсаң да ешкім жол бермейді.
Қозғалысы реттелмейтін жолдан жаяу жүргіншілерге арналған жерден өткенде автокөлік тоқтайды, тоқтап қалдым деп клаксон басып асықтырғанды естіген емеспін.

Белорусь тілі

Белоруссияда екі тіл мемлекет мәртебесінде. Белорусс және орыс тілі. Белоруссша тек өз-ара сөйлеседі. Сөздің басы белоруссша соңы орыс тілімен аяқталады. Бірақ тіл білмегенді белорусс емес демейді. Европалықтар қаны және мәдинеті араласқан. Дегенмен халықтың 70% өзін белорусс ұлтына жатқызған.
Белорусс орыстан өзін ажыратады. Қазақ қырғыздан тілдерімен ажыратса, белорусс өзін орыстан ұстанымдарымен ажыратады. Беллорусстар өздерін сабырлы халық санайды.

Тілінде кейбір сөздер біздің құлаққа таныс орысша почта, қазақша және белоруссша пошта. Әйел есімін алсақ орысша Ольга, белоруссша Вольга.
Ұлттық кітапханада болғанымда Вольга есімді экскурссия жүргізушіден -беллорусс алфавитінде неше әріп бар дегенімде жауап бермеді. Ұялту үшін сұрақты қойылмаған еді. Сол мезетте кітап каталогтарына көзім түскен болатын. Кітапханада араб графикасы бар кітаптарды байқап қалғанмын. Беллорусстар араб графикасымен жазған кездер де болыпты. Ол жайлы өз бетімен интернеттен оқыдым. Кітапханада жүргізілген экскурссияның өз мақсаты және мазмұны бары анық.
Кімде болсын жаманын жасырып жақсысын көрсетеді. Жақсы қонақта тек жақсыны еске сақтайды.
Белоруссияда жүріп халықты біріктіретін тілден гөрі ұлттың ынтамығының орны жоғары тұрғаны сезілді.

Махаббат, музыка, таңба, дене тілі, ым (ымдап жеткізу), киімнің сән үлгісі, математика, техника, жол ережесі. Жекелей сурдоаударушының тілін атап кетейін. Тағы да нені ұмыттым?

"Қазақтардың бір-бірін көре алмаушылықтың сыры неде" деген сұраққа ойлана келе осындай тұжырымға келдім. Неге дейсіз ғой?! Түсіндіріп көрейін… Алдымда 2л кола мен парламенттің бір пашкесін қойып алып, арзан пәлсәпаға кірістім.

Дұрыс!
Себебі ме? Бірнешеу!
Өйткені бұрын аз болған, 2007 жылғы 25 қаңтардағы ҚР БҒМ-нің №25 бұйрығының негізінде факультатив сабақтардың есебінен 2010 жылы қазақ тілі пәнін 2 сағатқа көбейтіп жіберіпті. Ал бұл өзге тілдегі мектептердегі бағдарламаны шым-шытырық қылған да қойған.

Неткен жалтақпыз! Өз күшімізбен бірдеме істейміз дегенге үрейлене қараймыз. Ауылдағының аузы сасық дегендей… Халқымыздың тең жартысы мәңгүрттікпен күн кешуде. Екі қазақ қате-қате болса да, орысша сөйлеуге тырысады. Дүкенге барып, сатушы қазақ қызға, «Нокиаға жіңішке қуаттандырғыш беріңізші» десем, «какое? какое?» деп түсінбей, қолмен көрсетіп, ымдап жүріп әрең тауып берді. Онымен қоймай беріп жатып, «Это называется — тонкое» деп қояды. «Тонкое емес, жіңішке» деп бетіне бажырая қарадым. Ал ол мені өзінше қазақбай деп менсінбей тұр. Қазіргі халықтың көбісі, өздерін қазақша сөйлесе екінші сорт сезінеді, орысша сөйлесе дамағын заманауи адамдай болып тұрады. Қайдан білсін, нағыз заманауи көрінгісі келетін адам болсам, менің одан «Please, give me the charger for nokia with thin ending» деп сұрауға дәрежем жететінін. Біздегі ең басты мәселе, орыс ағайындар емес, осы қазақшаны менсінбейтін қазақтар. Оларды жеңу мүмкін емес те болар. Міне осындай халықпыз. Әйтпесе атам қазақ айтпады ма, "Өзіңді өзің сыйласаң, жат жаныңнан түңілер", -деп. Бар қазақ бір қазақтай қазақша сөйлеп, жалтақтауымызды қойып, еңсеміздік тік ұстасақ, өзге ұлт көкірегін осынша керер ме еді?! Көңіл-күйім түсіп кетті

Шымкенттік жергілікті телеарналардан өзбек тіліндегі жарнамаларды көріп, қай елде жүрмін деген сұмдық бір ойға келгенім бар.
Ташкенттік әншілер оңтүстікке келіп концерт беріп кетуді әдетке айналдырған. Ол түсінікті жағдай, себебі мұнда ақшалы өзбек диаспорасның өкілдері көп. Міне соларға бағытталған өзбек тілінде өздерінің концертіне шақырған жарнамалар жергілікті телеарналардан оқта-текте болса да беріліп қалады.
Меніңше бұл ұлттық қауіпсізідігімізге қатерлі үрдіс. 130 ұлт мекендеген елміз деп мақтанады біреулер. Сонда деймін, бүйтіп бейғамдық таныта берсек осы 130 ұлттың тілінде 130 түрлі жарнамалар беріп, онсызда өгей баланың күйін кешіп жүрген тілімізді одан ары масқаралата беретін секілдіміз. Әзірге олар (телеарналар) әншілердің жарнамасын ғана беруде. Ертең ақшасын жақсылап төлесе кезкелген тауарды өзбекше сайратып тұрып жарнамалайтын шығар. Бұның алдын алмаса ертең өзбек, неміс, ұйғыр, кәріс, түрік және т.б. тілдердегі жарнамалардан басымыз айналуы мүмкін. Сол кезде орыс тіліндегі жарнамалармен жылап көріспесек болғаны. Аллам бетін аулақ қылсын!

edige — педіге! bazuka — мазука! Aya —

Тілгер-ғұламалар мен тіл иниституттарының сиқы

Міне, бұл өзекті мәселе. Қазақстанда тіл туралы құзырлы мекемелер жетерлік. Олар не істеп жүр? Ғалымдар ше? Менің апамның сөзімен айтқанда олар: «Шошқа тағалап, ай қарап, жұлдыз санап жүр». Қазақстан тәуелсіздік алғалы 22 жылға аяқ басты. Сол 22 жылда қазақ тілі грамматикасындағы бодандық тарапынан қордаланған қорлау үдерісі одан ары дамытылуда. Ақсақал академик ағаларымыз шамасы жеткенді қойып, сақалдарын сатып, сапаларын түсіріп жүр. Қазақта «Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық» деген бар. Мына сұмдықты 22 жыл кеудемде жасырып келдім. Енді сол академиктердің де керегі шамалы екенін тарих дәлелдеді. Грамматикалық сорақылықтарды түзетуге қабілеттері жетпеді. Ұят пен намысты ысырып қойып, ұлтқа жасалған опасыздықтарға қауқарсыздық арқылы үлес қосуда.

Академик-математик Асқар Жұмаділдаев ағамыз айтпақшы: «қазір академиктер екі түрлі болады, олар — есеп шығара алатындар және есеп шығара алмайтындар». Бұл — математиктерге қаратылып айтылғанмен барлық ғылым саласын жаулаған дерт. Атағы таудай, абыройдан жұрдай ғұламалар тобы әсіресе, осы тіл саласында топырлап жүр. Атап айтқанда, Ахмет Байтұрсынов (академик емес, қарапайым тіл зерттеуші) атамыздың жасаған әліппесін сақтаудың орнына бұзып, тіл грамматикасын табиғатынан ажыратып, басқа тілдік жүйеге бұрғаны өз алдына, енді егемен болғанымызда соны түзетуге қырын қарап отыр.

Әліпбиге опасыздық

Тіл жанашырлары айтпақшы, қазіргі әліпбиде «Бұралқы әріптер толып жүр». 42 әріппен мақтанып болдық! Енді ес жиятын уақыт келді. Бұл тілді бұзу үшін жасалған саясат екенін әлі ешкім білмей ме? Атап айтқанда Ь, Ъ, Я, Ю, Ё, Э, Ц, Ч, Щ, И,Һ, Х қатарлы әріптердің тиістілерінің көзін жойып, жарамдысын ғана қалдыру керек. Мысалы: Ц — с/тс; Ч — ш/тш; Щ — шш; Я — йа, йә; Ю — ыйу,ійу; Ё- йө, йо; Э — е; Х — қ түрінде жазу мүмкіндігі бар, қалғанын шұбыртып қажет емес.

Басқасын былай қойғанда, Х әрпін алайық. Тіліміздің табиғатында жоқ дыбысты қолдан жасап, түркі тілін парсы, арап тілдеріне бағындыру емес пе? «Х» дыбысын қазақы «Қ» дыбысынан гөрі жұмсақ дыбысталады деп оқытып жүрміз. Ал оны Ахмет Байтұрсынұлы атамыз шет тілден, атап айтқанда арап, парсы тілдерінен енген сөздерге «Бөгенай» (сыртқы тұрпатын сақтау) үшін пайдалану керек дегенін «академиктер» білмейтін сыңайлы. Бұл есекті жылқы деп айтумен бірдей ұятсыздық.

2. Қазақта бұралқы әріптерді қоспағанда — 26 әріп, 28 дыбыс бар. Мұнда «й, у» бірде дауысты бірде дауыссыз дыбыстың рөлін атқарады. Ендеше орысша айтқанда, «Й»-дің керегі жоқ. Тіпті, ал керек болса онда «У»-ға да бір «әріптес» жасап беру керек.

3. Һ, Х, Ф, В, Ч әріптерін Ахмет Байтұрсынұлы атамыз шет тілден енген сөздерге қолданылады деп көрсеткен. Бұл әріптер қазақ тіліне кірген сөздер үшін бөгенай ролын атқарады. Ал оны дыбыс ретінде санауға болама? Болса қалай қолданылады? Міне бұл қазақ грамматикасында бекітілмеген.

4. Бізде әліпби алмастыру маңызды емес, алдымен әліпбиді тазалау маңызды.

Бұл айтылған пікір тілгер-ғалымның емес, жай ғана тілді тұтынушының сөзі деп қабылдаңыз, бірақ қатесі мен жалғаны болса, ғалымдар жоққа шығарсын, қарсы пікірін айтсын! Олар қашанғы басын тыққан түйеқұс болып тілдің мәселесінен бас тартып отырады? Бұл мәселелерге неге Тіл комитеті, Тілбілім институты назар аудармайды, шешімді қолға неге алмайды? Латынға көшпесек те, қазіргі әліпбиді түзетіп неге тазалап бермейді? Соған да президенттің жарлығы керек пе? Ғылыми ұстаным мен принцип деген қайда? Елдегі жүздеген докторлар мен мыңдаған фиология ғылымдарының кандидаттары не қарап отыр? Ғылымға бөлініп жатқан миллиондаған қаржыны пайдалана алмайтын, жоба жасай алмайтын сорлылар қалған ба филологияда?

Тілдік сананың сатқындығы

Аударма. Орысша ойлап, қазақша аударып жазу. Қазақ тілінің сөз тіркестері мен сөз орамдары орыс тілінің заңдылығына бағынып бітті! Енді әйеліне қарай айтатын сөзді қазақ «сен екеуміз» демей, «сен және мен» деп тәлтіректететін болды. Бұның барлығы дүбәрә тілмаштар мен аудармашылардан тілге енген жаңа «норма»! Мұның бәріне «қой» дейтін қожа жоқ! Аударма саласы бетімен кетті. Онсыз да аудармашылар жетімнің күйін кешіп жүр. Ал аударма саласы қазақ тілін құрту саласына айналуда. Тіл мен сөз мәдениетінің жоқтығы мен үстінен қарайтын құзырлы орындарда соны түсінетін немесе білетін адамдардың жоқтығы тіл ауруын шегіне жеткізді. Аудармашыларға көмек құралдары мен электрондық саймандар, сөздіктер қыруар қаржы бөлінсе де әлі жоқ. Салмағы бес батпан сөздіктер кітап болып шығып, кімнің қолына тиіп жатқаны белгісіз, оның ішіндегі кеңестік ескірген архаизмнен атың үркеді!

Қазақ тілі орыс тілі арқылы шет тілдеріне шығып, ауқымы тарылып отыр. Мысалы, буырыл, құла, шалқұйрық сынды жылқы түстерін орысшаға аудара алмайсыз. Тарғыл сиыр деуге болады, ал тарғыл ат десеңіз менің апам күлкіден талып қалар!..

2. Атау сөздер(Термин). Термин мәселесі ушығып бітті. Тілді тексіз терминдер жайлады. Мысалы, әскери бұйрықтарға қараңыз: «Смирно!», қазақы баламасы «Қалши!». Бір қарағанда дөрекі естілгенімен, бұл қазақтың бейнелі сөзі онсыз да тікесінен түрегеліп тұрған адамға «Тік тұр!» деген топас тіркес қолданылып жүр. «Тік тұр!», «Еркін тұр!» деген бұйрық сөздерінің сипаты мен салауатына сай келмейтінін білмей ме? Жоқ әлі де тілді қорлағаны ма? Осы сөзді естіп, менің 70-тегі апам көзінен жасы аққанша күлген. Мен жерге кіріп кете жаздадым. Масқара! Сонда анау Алаш Орданың «Ди-хат!», «Ра-хат!» деген бұйрықтарын білмеуі мүмкін емес ғой. «Дихат» деген сөз көне сөз, «дихат етіңіздер, абайлаңыздар» деген бар емес пе?! Бұл елдегі тілдің қолданымы тілбілім ғылымы тарапынан тыс беталды кеткенін көрсетеді.

3. Қазақтардың тілі келмейтін сөздер немесе тіл табиғатынан тыс сөздерді термин немесе балама сөз ретінде қабылдау кенже қалған. Мысалы, «Функцияның» қазақшасы — «иқуат», «Конституция» — ата заң, «емблема» — құтбелгі т.т. Арам шөптей қаптаған, менің апам мен атамның тілі келмейтін сөздерді іріктеп, қазақ сөзімен алмастыру немесе тілдің дыбыстық заңдылықтарына үйлестіретін уақыт болды.

4. Екпін мәселесі. Қазақта тіл үндестік заңы бойынша талданады. Ал екпін мәселесі орыс тілі грамматикасының екпін заңы бойынша талқыланып жүр. Бұл есекке жылқының терісін кигізгендей мәселе. Қазақ тілінде екпін мәселесі басы артық жұмыс. Негізі екпін жоқ деуге болады, ол орыс тіліндегідей маңызды емес, қазақ сөзінде екпін біркелкі түседі. Ал, қазіргі ережедегідей әр сөздің соңына екпін түсіріп айтсаңыз, дем жетпей, Жансақтау бөлімінен бір шығуыңыз кәдік.

5. Тілшілік(Журналистика) тілі қарабайыр, жұтаң екені өз алдына — сауатсыз. Тілшілердің тіл туралы табиғаты таяздап барады, сонда оларға тіл сабағы жүрмей ме? Мысалы, «Болады ма? Болмайды ма?» — дейді. Бұл қазақшаны жаңадан үйреніп жүрген орыстар мен қытайлардың сөзі ғой. Шын мәнінде «бола ма, болмай ма?» деп тіл табиғаты мен заңына сай айту керек емес пе? Ондай тілі дұрыс шықпағандарды тілші ету — тілге қиянат!

6. Орысша род жасау мода ма? Қазақы тіл табиғатына қайшы ерсі нәрсе. Мысалы, «азамат, азаматша» деген сөздерді талдап көріңіз. -ша, -шын, -шық деген сөз түрлендіруші жұрнақтар бар. Азаматша — кәмелетке толмаған, толық азамат жасына жетпеген деген мағына береді, «тайынша» -екі жасар жас сиыр, сол секілді: буыр+шын, бұқа+шық сөздері де еркек түйе мен еркек сиырдың жас екендігін білдіреді. Ендеше «азаматша» деген әйелге қатысты сөз емес, кәмелетке толмаған, азамат деуге келмейтін адамды меңзейді емес пе? Бұл жұрнақтар алдындағы түбір сөзге анықтама бере түрлендіреді. Ал оны орысша родқа айналдыруды қай білгіш тіл грамматикасына енгізген?

7. Грамматикалық басқын. Орыс тілі грамматикасының қазақ тіліндегі грамматикаға басқыншылығы. Мысалы, Қазақстанда бүкіл шет елдік ел аттары мен адам аттары Орыс тілінің грамматикасы бойынша алынған. Мау Зыдұң (орысша — Мао Цдунь), Ши Жинпиң (Си Цинпинь). Сонда біздің тілдік дыбысымыз басқа шет ел мен адам аттарын атауға толық қабылетті болса да, анау түпнұсқадан әлдеқайда мүкіс айтылатын орысшасына неге жабысып жүрміз? Әлде тіліміз әлі тәуелді ме!?

Тілдің тағдырын ойыншық етіп отырғандар — опасыздар

1. Тілдік тәуелділікті ғұламаларымыздың түсінбегені, әлі де бодандық тұлғасына табынып жүргендігін айғақтайды.

2. 22 жыл тілімізді тазалау мен отарлықтан құтылып, өз табиғатына бет алуына кесе көлденең болу — тіл иниституттары мен кафедралардың жұмысының нәтижесі мен сыйқы. Әйтпегенде, сол сорақылықтарды көрмеулері мүмкін емес.

3. Тіл ғалымдары шын мәнінде бұл жағдайды түзеуге қабылетсіз әрі жылы орындарын босатқысы келмейтін қызғаншақ, көрсеқызар.

4. Ұлттық намыс пен ұждан кемшін. Ұлтқа, болашаққа деген жауапкершілік жоқ. Тек атақ пен ақша үшін отырғандар.

5. Қазақ тілінде шетел ғалымдарының не әкелерінің құны бар?

Қазақстанда қазақ тілінің мәселесімен айналысып, шешетін құзырлы мекемелерде толымды мамандардың жоқтығынан болар, Германиядағы түрколог-ғалымдар осы мәселе бойынша арнаулы жобаны жүзеге асырып жатқандығы аян болып отыр. Атап айтқанда, Гиссен Университеті түрколог-ғалым, профессор Кирчнер Марк (Kirchner Mark) мырза мен осы университеттің тағы бір түркологы, профессор Райхангүл Мұхамедова (ұлты — ұйғыр) ханым біраз жылдан бері қазақ тілін зерттеуге арналған жобаны жүзеге асыруда көрінеді. Бізге жеткен ақпарат бойынша, «VW-Projekt: Kasachisch. Struktur und Funktion der Staatssprache des postsowjetischen Kasachstans» деп аталатын жобада Райхангүл есімді ұйғыр мен Марк есімді неміс жігіт Германия мен Қазақстан екіжақтап қаржыландырудағы арнайы жобамен қазақтың ауыз екі тілін бір бөлек, грамматикалық қателіктерін бір бөлек құлағынан тізіп, қазақ ғалымдарын есекке теріс отырғызатындай іспен шұғылдануда. Әзірше бұл жоба нәтижелері жарияланған жоқ. Ал сол мәселелерді бес саусағындай білетін қазақтарымыздың көзге ілінбей, намыстарының тапталуы мен құзырлы мекемелердің 22 жыл қазақ халқын алдап келуі қадырымызды қашыруда.

Аталмыш жайтқа мына сілтемелерден қанығуға болады:

www.uni-giessen.de/cms/fbz/fb04/institute/turkologie/personen/mukhamedova.raikhangul
және
www.uni-giessen.de/cms/fbz/fb04/institute/turkologie/personen/kirchner.mark#bio

Міне, масқара! Қазақтан қазақ тілін зерттейтін адам таппай, қытайдың боданындағы ұйғырдан шыққан бикеш пен неміске күніміз түскені — Тіл комитеті мен Тілбілім институтының шынымен «Шошқа тағалап жүргендерінің» дәлелі емей немене?! Әйтпесе, жылда миллиондап бөлінетін қаржының нәтижесі мен салдары қайда?

Қанымызды қыздырып, намысымызды қоздырған осы мәселелер мен жайттарды үстіртін жазғанымыз үшін қалың оқырманнан кешірім сұраймыз, алайда мына ақуалмен тіл мәселесін шешетінімізге үлкен күмәнмен қарауға болады.

Алла бәрімізді таза да, тәтті, құнарлы да бай, асыл да текті Ана тіліміздің нәрімен сусындауды нәсіп етсін!

«Abai.kz»

Мынау не Америка ашып отыр деп айып етпессіздер, бірақ сізбен бөлісуді жөн көрдім. Бәріміз де қазақ тілін жетік білгенімен кейбір сөздер тап болғанда мағынасын тіпті болжай алмайтын жағдайлар болады. Әңгіме, повесть оқығанда сөздік қорымыз біртіндеп баи беретіні рас. Бірақ бәрінің де оқып, оны сүзіп отыратын уақыты жоқ қой. Сондықтан қысқаша…
Қалиқан Ысқақовтың «Бөде» атты әңгімесі бар. Бөде деген не екен деп ойланып қалған боларсыз. Ойланып қалдыңыз ба?