Бесінші сыныпта оқимын. Мен ес білгеннен бері мақта егіп келген көкем 2002 жылы шала бүлінді. Ақпанда базардан орамадағы пленка мен қалбырдағы тұқым сатып әкелді. Орама пленканың салмағы 15-20 келі тартса, қалбыр ішінде 10000 дана тұқым бар. Сондағысы, под пленка қарбыз өсірмек… Под пленка деген сөзді түсінгенім болмаса, оның астында қарбыз қалай өсіретінін елестете де алмадым.



Көктемді күттім. Наурызды өткеріп болған соң, үйден 100 метр қашықтағы жарты гектар жер жыртылды. Тырма жүргізіліп, жүйек салынды.


Ауылдағы под пленка қарбыз егетін аз диханның бірі біздің үй болғандықтан, ет жақынды шақырып, жүйектің жалына тұқым салатын ұя қазып, әр ұяға қарбыздың екі тұқымынан тастап, үстін бір уыс топырақпен жауып, жүйек бойлата ұзынынан пленка жүргізіп, жарты гектар жерді екі күнде еңсердік. Шашым тікірейіп, қазандай басымды көтеріп, көптің арасында мен де жүрдім. Сәуір осылай басталды.

Арада 4 күн өткенде алғашқы өскіндер топырақты жарып шығып көріне бастады. Буланған пленканы шертіп жіберіп, шағылысқан күн сәулесін қолмен қалқалап, ұяшыққа үңілемін. Жап-жасыл өскіндер қылтиып тұрады. Көңілді қуаныш кернейді. Осы өскіндерден енді бір сексен күннен кейін салмағы 15-20 келі қарбыз пайда болатынына сенгің келмейді. Бірақ, болатыны анық…

Күннің көзі қыза түскен сайын, жер мен көкті бөліп тұрған пленка да топырақтың температурасын жандыра түседі. Өскін шыққан соң, апта уақыт өткенде суғаратын мезгіл де жетеді. Бас арықтың бойымен әр жүйекке су жайлап, пленка үстімен заулаған суға қарап, мәз-мейрам боламын. Пленканы әр екі метр сайын ағашпен тесіп шығып, суды жерге өткіземіз. Өскіндерге екі апта уақыт болғанда, ұзындығы бір метрлік ағаштың басына екі жүзді ұстараны байлап, әр ұяшықты бір-бірлеп тіліп шығасың. Қиындығы жоқ. Тесу мен тілу маған жүктелді.

Бірінші су беріліп, пленка тілініп, күннің көзі жерді жандыра түскен сайын, өскіндер де жапырақ шығарып, ұясына сыймауға айналады. Тілімдерді қолмен кеңейтіп, тағы да суғарды. Өскіндер жыртылған пленкадан қылтиып сыртқа шыға бастаған уақытта Құралайдың желі соғып, жаңбыр нөсерлетіп өтеді. Осыны күткендей-ақ, жер кебісімен, әр ұяшықтағы екі өскіннің әлсізін қайшымен кесіп алып тастайды. Мұны да мен орындадым. Артынша әр ұяшықтағы іріктеуден аман қалған өскіннің түбіне топырақ үйіп, пленкасын бастырып шығады. Бұл қарекетті ауылдастарды шақыртып ақыға істетті.

Өскіндердің жапырақ саны көбейіп, бес-алты құлақ болған кезде аммиак селитрасы беріледі. Ұяшықтағы өскінге бір қарыс жеткізбей үшкір сүйменмен жерді тесті. Тесіктерге бір ас қасық аммиак селитрасын құйды. Суғарды. Ересектер атқаратын шаруа. Тамырына азот барып, қуат алған өскіндер жайқала түсті. Пәлек жайып, бір жағына құлады. Гүлдеп, түйнек байлады. 25-мамыр келіп, оқу жылы аяқталып, мен алтыншы сыныпқа көштім. Бұл 2002 жылдың көктемі болатын.







Бүгінде...
Біз қарбыз еккен жылдан кейін Қаражантақтың тұрғындары мақтаны қойып, бірте-бірте қарбызға көше бастады. Қарбыз өсіру тек күнкөріс көзіне емес, кәсіпке айналып шыға келді. Қарбыз өсірмеу — ауылдан бөлектену деп қабылданатын болды. Жер жыртылып, тұқым топыраққа түсіп, қарбыз пісіп, камаздарға артылып, сатуға жөнелткенге дейін ауылдастарымның жатса да, тұрса да айтатыны тек қана қарбыздың жайы. Қолына кетпен ұстай алатынының барлығы наурыздан шілдеге дейін поляда.



Қаражантақтың жері қарбыз өсіруге қолайлы. Бас-аяғы 2 мың гектарға жуық аумақта қарбыз өсіріледі. Сырттан келіп, Қаражантақтың жерінде қарбыз өсіріп жатқан жұртшылық қаншама…
Бүгінде қарап отырсам, осыған дейінгі өмірімнің жеті көктемі «пленканы аяғыммен басып кетпейін, тесіп алып жүрмейін» деп қауіп етумен, жүйектен-жүйекке аттаумен өтіпті.

Дерек:
Қаражантақ елдімекені — Арыс қаласына қарасты Дермене ауылдық округінің құрамындағы ауыл. Көксарай су қоймасы мен Бөген су қоймасының ортасында орналасқан. Ауылда 100-ге жетер-жетпес түтін бар.



Ауылдың жанынан Арыс-Түркістан каналы өтеді. Егістікке қажетті суды осы Арыс-Түркістан каналынан алады.
1967 жылы пайдалануға берілген каналдың жалпы ұзындығы — 194 км. Канал — Арыс және Түркістан деп аталатын екі тармақтан тұрады. Арыс тармағы Арыс өзеніндегі Қарааспан су бөгетінен басталып, Бөген бөгеніне құяды. Ұзындығы — 51 км. Секундына 15 м3-ге жуық су өткізеді. Түркістан тармағы Бөген бөгенінен басталады. Ұзындығы — 145 км- ге жуық,

12 наурызда әлемдегі сайттар саны, домен бойынша
дереккөз: Nominet
инфографиканы үлкен өлшемде көру үшін сілтемеге өтіңіз

Уа, ағайын, әлеуметтік желілердегі, не дос-жаран, тамыр-таныс, әріптестеріңіздің чатта ұсынатын сілтемелерінен бөлек, әр күні тікелей адресін жазып, кіретін 10 сайттың тізімін пікірге жазайықшы.
Ішінде қазақ сайттары бар ма екен, болса нешеу, керектің қолданушыларына қандай мазмұндағы сайттар өтеді екен, осы турасында біле отырайық.
Көрсеткен сайтқа не себепті тұрақты түрде қайта оралатыныңызды да жаза отырыңыз.
Тізімді 10 сайттан асыруға болады, бірақ кемітуге болмайды

Сонымен, Шымкентте, дәлірегі ОҚО, Төлеби ауданы, Біркөлік шатқалында 13-14 маусым күндері BlogCamp 2015 Жазғы мектеп өтті.
Мұның алдын, бес жыл қатарынан наурыз айында, атап айтқанда 2011-де Алматыда, 2012-де Астанада, 2013-де Шымкентте, 2014-де Қарағандыда және 2015-те Талдықорғанда БлогҚұрылтай өткен-ді. Мен ешқайсысына қатыспағанмын. Бірақ, білсем, бұл BlogCamp-2015 Жазғы мектеп өзіне дейінгі Блогжиындардан өзгеше болды.

Ауғанстанда адам аяғы оңайлықпен жете бермес Вахан дәлізі деген жер бар. Мұнда ешкімге бас имеген 1100 қырғыз мекен етеді. Ортағасырлық өмір сүру қалпын сақтаған олар табиғи шаруашылықпен айналысады. Сыртқы әлемнен байланысудың жалғыз ғана жолы, ол — апиын сатуға шығатын кез.
Вахан дәлізі — Ауғанстанның солтүстік-шығысындағы Бадахшан провинциясына қарасты Вахан ауданы аумағында ұзыннан — ұзақ созылып жатқан жіңішке алқап. Ұзындығы 295 шақырымға, ені 15-тен 27 шақырымға дейін жетеді. Памир, Вахан және Пяндж өзендерінің алаптарына кіреді. Таулы аймақ. Табиғаты қатал.
Вахан дәлізінің өзі екі державаның тартысы нәтижесінде пайда болған. XIX ғасырдың соңында Британия мен Ресей империясы арасында Орталық Азиядағы ықпал үшін болған талас — "үлкен ойын" деп аталды. Екі империя 1873 және 1895 жылдары өзара келісімдер жасады. Сол бойынша осыбір географиялық мекен — патшалық Ресейдің қарауындағы Орта Азия мен британиялық Үндістанның бір-біріне соқтығыса кетуін болдырмайтын дәнекер аралық ретінде таңдалынып алынды.

Бірде Эрнест Хемингуэй: кез-келген адамды бей-жай қалдырмайтын ең қысқа әңгіме жаза аламын, деп біреумен бәстескен екен.
Ақырында: «Балалар аяқ киімі сатылады. Киілмеген» («For sale: baby shoes, never worn») деген әңгіме жазған жазушы бәсте ұтыпты.
Міне, содан бері осы бір қысқа әңгіме жазу әрекеті көпшілікке тыным бермей келеді. Талай адам оқырманды таңқалдырып, тебірентіп, толғантатын тұтас оқиғаны бар-жоғы 6 сөздің ішіне сыйдыруға тырысады. Бәрі болмаса да, бірді-екілісінің жазғаны сәтті шығады.

1. Бейтаныстар. Достар. Жақын достар. Көңілдестер. Бейтаныстар.
2. «Сіз нөмірден қателестіңіз», деді таныс дауыс.
3. Жолаушылар, сендермен сөйлесіп тұрған капитан емес.
4. Өз жартымды кездестірдім. Бірақ, ол елемеді.
5. Парашют сатамын: ешқашан ашылмаған, аздап қанданған
6. Бұл алтын тойымыз. Бір орындық дастархан.
7. Бүгін тағы да өз анама өзімді таныстырдым
8. Жихангез дабыл жіберді. Жерден жауап жоқ.
9. Үйіме раушан әкелдім. Кілтім сәйкес келмеді.
10. Анам маған қырынуды үйретті.
11. Шытынаған маңдай әйнегінде «жас жұбайлар» деп жазулы.
12. Біздің төсек. Екі дауыс. Есік қақтым.
13. Секіріп кеттім. Артынша ойымнан айныдым.
14. Менің бейнем қазір ғана маған көзін қысты
15. Ренжіме, сарбаз. Аяқ киімді жұбымен сатамыз.
16. Мұның әйелін өлтірушіні бөтелкемен тамақтандырады.
17. Есейген адаммын деп елестеттім. Есейдім. Елесімді жоғалттым.
18. Дәрігер науқасты құтқарды. Науқас Құдайға алғысын жаудырды

дереккөз: ADME
Превью мен посттағы сурет Freeimages сайтынан алынды

Егер қысқа әңгімелер қызықтырса, бұған дейін жариялаған мына екі постты оқыңыз:

1. Аз әріпті 9 әңгіме
2. 15 сөзден аспаған 6 әңгіме, 1 роман

Мен оқыған университетте (А. Яссауи атын. ХҚТУ) шетелдік студенттер көп еді. Өзге де түркі тілдес ұлттардың жастарынан бөлек, Өзбекстан, Монғолия, Қытай және т.б мемлекеттерден келген қандастарымыз болды. Әзір де бар.
Монғолия мен Қытай елдерінен келген қыз-жігіттермен жақын араластым. Ондағы қазақтардың тұрмысымен таныстым. Қазақта болған, бірақ Қазақстанда ұмытылған делінетін салт-дәстүрлерді білдім. Екі елдегі қазақтардың дастарханынан дәм таттым. Дәмі аузымда қалған, таңсық ас-судың бірі: «бордама шай» деген сусын болатын.
Бордама шайының Қазақстандағы қазақтар арасында бар-жоғын білмеймін. Алғаш рет Монғолиядан келген қазақ бауырлардың қолынан іштім. Оған дейін түр-түсін көрмек түгілі, атын естімегенмін,
Кейіннен қаншама рет ішсем де қалай дайындалатынын сұрамаған екенмін. Сонымен, апта басында дайындау тәсілін сұрастырып, өзім бір әзірлемек болдым. Үш рет әрекеттендім. Сәтсіз аяқталды. Десе де, не қарекет жасағанымды көрсетейін.

Бордама шайды кейде "ұн шай" деп те атайды. Шыжғырылған құйрық майда қуырылған ұнға сүт қатқан қою шайды қосу арқылы әзірлейді. Шөлді қандыратын сусын, әрі қарын тойдыратын азықтық. Суға қайнатылған күріш, арпа не жарма қосып нәрлі тағамға айналдыруға да болады.



Қажетті заттар: Қойдың құйрық майы, жарты кесе ұн, қою қызыл шай. сүт және тұз.

Дубль-1

Алдымен, 4-5 дана төртбұрыштап кесілген құйрық майды ыдысқа салып, шыжғырамыз.


Майы шығып, түсі қоңыр тартқан сәтте үстінен ұн саламыз.


Жақсылап араластырып, ұнды қоңырқай тартқанша қуыру қажет.


Сол аралықта қызыл шайға сүт қостым.



Сүт қосып жүргенімде ыдыстағы ұн мен шұжық күйіп, қарайып кетіпті. Тастауға тура келді.


Осы аралықта сүт шайға шай қасықтың үштен бір бөлігіндей тұз салып, араластырдым.

Дубль-2

Екінші рет құйрық майды шыжғыруды тағы солай бастадым.


Бұл жолы жалын шығып, жанды. Өртенді.

Сосын не қате жібердім деп ойлана келе құйрық майды жұқа кастрюльге емес, аллюминий қазанға шыжғыру керек екендігін түсіндім. Негізі, оның алдын қалай жасалатынын сұрағанымда, "қазанда дайындаған жөн" деп айтқан. Бірақ, үйде ондай қазан жоқ еді. Жалға алынған пәтер ғой. Не ыдысының жайы келіссін. «Не де болса, дайындаймын» деп өзімді әбден қайрап алған едім. Ақыры, көрші пәтерден қазан сұрап, алып келдім.

Дубль-3

«мхм» деп қойып, қайта бастадым. Оның алдын 4-5 дана кубик құйрық май салған едім. Бұл жолы 7 данасын бірден салдым.


Не дегенмен "қазан шіркін, ыдыс біткеннің төресі ғой", жайымен шыжғырды.



Ұн салып, Қызарғанша қуырдым.


«Бісміллә» деп сүт шайды құйдым.


Сүт шайды құйған соң, жақсылап араластыру шарт. Ұн іртік-іртік болып қалмас үшін…


Обалы не керек, араластырудың бабын келтірдім. Әбден сапырдым. Бір рет бұрқ етіп қайнаса болды. Қайнатып, отын сөндіріп, басқа ыдысқа аудардым.


Расын айтқанда түрі ұнамады. Мен ішіп жүрген бордама шайлардың сипаты мұндай болмайтын.


Іштім. Дәмі өзіме ұнады, сонымен қатар ұнамады. Ұнның қуырылған дәмі басыпты. Одан бөлек, шыжғырылған құйрық майдың дәмі де қатты сезіледі. Көп қосып жіберіппін. 2-3 дана жететін еді.


Осылайша, менің бордама шай әзірлемек болған әрекетім өзіме ұнамсыз нотада аяқталды. Білетіндердің әзірлегенін көріп, үйреніп алу керек-ті.

Күріш қосылып дайындалғаны тіпті керемет. Шаршауды басады. Сіңімді. Шөлді қайтарады. Алдағы уақытта жасалу жолын білетін достарымның бірінен үйреніп аламын. Сол кезде тағы жасаймын.
Егер ішіп көрген болсаңыз, айта отырыңыз. Жақсы сусын.

Мен досымның жолдаған хабарламасы бойынша әзірледім. Whatsappта жазғаны былай еді. Пунктуациясы мен жазба қарпінің түрі сақталды.

BORDAMA WAI dep atalady. Jasalu joly: En aldymen kuiryk maidy turap kazanga salp kuyrady. Sosyn erigen maidyn wujygyna kosyp kesemen jarty kese un salady sosyn ony jaksylap kuyrady uzdiksiz kuyrady. Unnyn kyzaryp piskeni baikalganda babymen kainalgan bir wainek boiauy wykkan sutti waidy ustine kuiady. Un ilenip kesektelip kalmas uwin azdan kuiip uzdiksiz aralastyryp turady. Yagni un irtiktelip kalmau uwin jakslap uzak uakyt sapyrady. Unda waiga kosylyp suiylganwa sapyrady. Keiin azdap gana taryltyp tuz salady. Sosyn daiyn bolady mindetti turde kazanga jasaidy.

Сұрақтарға медицина ғылымдарының кандидаты, «Уро-мед» медициналық орталығының уролог-сексопатолог дәрігері Сұлтанбеков Қасымхан Әділханұлы жауап берді.
Youtubeтің репутациясын қалыптастырмаған қолданушыға белгілеген лимитіне байланысты видеосұхбат үшке бөлінді. Видеолар монтаждалдалмады. Қаз-қалпында…

Урологқа төмендегі сұрақтар қойылды:
1. Еркектердің жыныс аурулары дегеніміз не? Бұған қандай ауру түрлері жатады? Бұл ауру түрлері адамда қалай пайда болады? Қандай жолдармен жұғады?
3. Белсіздік пен бедеулік дегендер екі түрлі ұғым ба? Айырмашылығы неде? Осы сөздің қайсысы ер және әйел адамға қатысты қолданады?
4. Еш ауру белгілері байқалмаса да өз денінің саулығы үшін жыныс ауруларының түрлеріне алдын-ала тексерілу қалай жүргізіледі? Жалпы диагностикаға не кіреді?
5. Сосын көп инфекциялар анализ тапсырғанда, неге екені белгісіз, еркектерде көрінбейді, бірақ әйелдерде көрініп тұрады. Бұған не себеп? Әйелдердің иммунитеті төмен болғандықтан ба?
6. Спермограмма деген не нәрсе? Оның қорытындысы аналық жұмыртқа жасушасының ұрықтануына қаншалықты әсер етеді?
7. Кеш үйлену зиян ба? Жыныстық қатынасқа түспей, девственник болып жүрудің денсаулыққа залалы қандай? Тұрақты секске түсу уақыты неше жастан басталады? Сосын ерте жастан бастап жыныстық қатынасқа түсудің денсаулыққа кері әсері бар ма? Аптасына неше рет жыныстық қатынасқа түсу қалыпты болып саналады?

Еркектің жыныс аурулары. Урологпен әңгіме. I

8. Еркек қуатын арттыратын, немесе эрекцияны ұзаққа созатын дәрілердің денсаулыққа әсері қалай? Бұл дәрілер зиянды және зиянды емес болып бөлінеді ме? Олар қалай аталады? Мұндай дәрілерді таңдағанда нені ескеру қажет?
8. Халық емдерін жасап жататындар болады ғой. Мысалы, иппотерапия. Жылқыны салт мініп, емделу. Жылқының үстіне жайдақ мініп жүрсе, еркек қуатын арттырады дейді. Бұл қаншалықты рас? Жылқыға жайдақ мінсе, «массаж простаты» болады дейтіндер де бар? Бұл дұрыс па?
9. Төсекте тез бітіріп қоймай, түрлі амалдар жасап, соза түскісі келетіндер болады? Мұның ер адам денсаулығына зияны қандай? Кейде еркек тез бітірмес үшін амалдайды? Сперманың шығып кетпеуіне қарекет жасайды? Соның денсаулыққа, партнершаға кері әсері бар ма?
10. Минет арқылы инфекция жұғады ма? Оралды секс кезінде еркектің жыныстық мүшесіне инфекция берілуі мүмкін бе? Және керісінше, еркектің жыныстық мүшесінен ауыз қуысы арқылы әйелдің денсаулығына қандай да бір ауру беріледі ме?
11. Аналды секстің еркек пен әйел денсаулығына зияны бар ма?
12. Сұрақ-жауап.кз деген сайт бар. Сұрақ қойылады, сәйкесінше жауап беріледі. Жауап болмауы да мүмкін. Сонда мына бір сұрақ қойылған екен. Көп қаралған сұрақтардың бірі, демек көпшілікті мазаландырған сұрақ. Былай дейді: Ер адамдардың жыныс мүшесінен ірің ақса, ол қандай ауру, оны қалай емдейді? Не істеу керек?

Еркектің жыныс аурулары. Урологпен әңгіме. II

10. Ақылы секс қызметін пайдаланғанда нені есте ұстаған жөн? Яғни, жезөкшеге барғанда неден сақтану қажет? Неге мән беру керек? Презерватив таңдағанда бастысы не? Секс кезінде презерватив жыртылған болса, жыртылғаны белгілі болса, онда сол уақытта не амал жасауға болады?
13. Соңғы үш-төрт жыл ішіндегі статистика ерлердің арасында урологиялық-андрологиялық аурулардың кеңінен таралып отырғанын көрсетті? Бұған не себеп?
14. Тамақтану сапасы да еркек қуаттылығына қаншалықты әсер етеді? Қуаты қайтып қалмас үшін не жеп, не ішу керек?
15. Ер адам алдын-ала тексеруден өту үшін, мысалы осы Уро-медке келетін болса, қалтасында қанша ақшасы болуы керек? Алдын-ала тексерудің құны шамамен неше теңге болады? Тексеру қалай жүргізіледі? Неден басталады? Немен аяқталады? Сіздердің орталықтарыңызда қандай жеңілдіктер қарастырылған? «Еркек денсаулығы» атты кешенді тексерудің ақысы қанша?

Еркектің жыныс аурулары. Урологпен әңгіме. III

Сонымен, бұл видеосұхбатты жасаудағы мақсат не еді? Біріншіден, ер адамдарды ауруын асқындырып алғанша жүре бермей, денсаулығында ешбір сырқат белгілері байқалмаса да, аурудың алдын алу үшін дәрігерге қаралуға шақыру. Екіншіден, уро-андрологиялық ауру түрлерінің барлығында клиникалық белгілер болмайтындықтан, жасырын дамып келе жатқан дерттерді анықтау үшін сәйкес анализдерді тапсыруға тарту. Үшіншіден, ер адамның жұмыстағы, күнделікті жүріп-тұрудағы ширақтығы, еңбек өнімділігі оның сексуалды белсенділігімен тікелей байланысты деген теория — ғылыми ортада қалтқысыз шындық ретінде расталмаса да, түрлі тәжірибелер арқылы дұрыс екендігі айтылып жүр. Ер адамдардың жыныстық қатынасқа жарамай қалуы да олардың еңсесін түсіреді делінеді. Отбасының шырқы бұзылатыны кәдік. Осы себепті де уролог-андролог дәрігерге қаралудың жөн екендігін ұғындыру. Төртіншіден, секс мәдениеті, жыныстық қатынас гигиенасы секілді тақырыптар төңірегінде маманның айтарын көпшілікке жеткізу.

Қазтагта жарияланған мына мәлімдеме ерлер денсаулығына қатысты жағдайдың расында да күрделі екендігін көрсетеді:

Қазақстанда ер адамдардың тек 10 пайызы ғана өз еркімен уролог-дәрігерлерге көрінеді.
Бұл ҚР бас урологы, Жарбосынов атындағы ғылыми урологиялық орталығының бас директоры Мырзакәрім Алшынбаев айтты. ҚазТАГ.
«Ер адамдардың тек 10 пайызы ғана өз еркімен келіп дәрігерлерге көрінеді. Әйелдері қолдарынан жетектеп әкеліп жататын жайттар да жиі кездеседі. Бірде біреуі маған қабылдауға келді де, былай деді: «Мінеки, оның талдамалары, өтінемін, ем жазып беріңізші». Ер адамдардың психологиясын өзгертпейінше, жақсаруымыз екіталай. Әйел адамдар гинекологқа жылына екі рет барады ғой, ұялмайды, және дұрыс жасайды. Ал ер адам урологқа қаралса болды, бәрі бітті – ол әтек. Осы жаман. Дер кезінде дәрігерге көрінгеннен өмір сапасы айтарлықтай жақсарған болар еді. Ер адам қаншалықты сау болса, отбасы да соншалықты бақытты», – деді ол мәслихатында.
Ол былтырорталықта өткен «Ер адам денсаулығы күндері» жобасының аясында 16 қалада 4 мың ер адам және ер балалардың тексерілгенін айтты. Уроандрологиялық патология ер адамдар мен ер балалардың 83,3 пайызынан анықталған.
«Мына сандарға мән беріп қараңыздаршы! Қазақстанда ер адамдардың репродуктив денсаулығын сақтау бойынша мақсатты саясат жоқ. Биыл Шымкентте, Ақтөбеде, Өскеменде, Қарағанды мен Алматыда «Ер адамның денсаулық мектебі» өткізілді, болғаны осы. Оның үстіне екі-үш күн ішінде ғана. Бұл тым аз. Ерлерді сақтау үшін әр жерде ер адам денсаулығы орталықтарын ұйымдастыру керек, және олар жүйелі негізде жұмыс жасаулары қажет», — деді М. Алшынбаев.
Ол соңғы 4 жылда 12 мыңдай әйел адамнан сұралым алынғанын және олардың тең жартысының өз серіктестеріне көңілдері толмайтындығы анықталғанын хабарлады.«Әйелдердің 44 пайызы секспен айына бір рет айналысады. Бұл көршісі іссапарда болғанның өзінде. Міне, сіз күлесіз, ал бұл мүлде күлкілі емес. Бұл – апат», — деп мәлімдеді М. Алшынбаев.

Видеоблогта жарнамалау элементтерін пайдаландым. Қалай болғанын…
Урологтың видеосұхбатқа келісуі — сол медицианалық орталық атауының видеоблогта бірнеше рет айтылу, осы жазбада мекенжайы мен телефон номері жазылу ақысы ретінде есептелді.

«Уро-мед» медициналық орталығының мекенжайы: Шымкент қаласы, Төле би көшесі, 22а үй («Акбар» аялдамасы) тел: 8(7252)55-06-10

превьюдағы суреттің мекені

Фотограф Леннарт Нильсон ұрықтың пайда болуынан тууылуына дейінгі эволюциялық дамуын таспаға жазып алу үшін өз өмірінің 10 жылын сарп еткен.
1965 жылы LIFE журналы адам эмбрионының 16 беттен тұратын фотосуреттерін жариялады. Фотосуреттер сол мезетте Stern, Paris Match, The Sunday Times сынды салмақты басылымдарға және басқа да журналдарға шығып үлгерді. Мұның барлығы да фотограф Леннарт Нильсонның атын шығарып, танымал етті.
Адам денесінің сұлулығын жасушалық деңгейде паш етуді көздеген, және сол мақсатына жеткен Нильсонның микроскоп пен фотоаппаратқа деген құмарлығы бала кезінен басталған болатын.
Ол адам ұрығының фотосуреттерін 1957 жылдың өзінде-ақ түсіруге мүмкіндік алды. Бірақ, ондағы фотосуреттер жалпақ жұрттың назарына ұсынуға жарамайтын еді. Сапасыз.
Айқын әрі әсерлі түсірілімдер жасауда цистоскопты пайдалануға тура келді. Цистоскоп — қуықты ішінен қарауға мүмкіндік беретін медициналық құрылғы. Жатырға кірудің жолын таппай жүрген Нильсон цистоскоптың басына камера мен жарық өткізгішті бекітіп, сәбидің жатыр ішіндегі дамуын бақылауға қол жеткізді. Тек бақылап қана қоймай, мыңдаған суреттер түсірді.
Осылайша, Леннарт Нильсонның шебер қолдары: адамның пайда болуы деген құпия әлемнің сырын ашып, жұртшылыққа көрсетті. Таңдайын қақтырды.


Аналықжасушамен жүздесу үшін жатыр түтігі бойымен асыға жылжып бара жатқан сперматозоид.

Уақытысында аумағы жөнінен Жердегі ішкі сулар қатарында төртінші орында болған Арал теңізі үшін 2014 жылдың жазы тағы бір кері кеткен маусым ретінде тарихта жазылды. NASA-ның жер серіктерінен түсірілген фотосуреттерге қарағанда Оңтүстік Аралдың шығыс жартысы алғаш рет толықтай дерлік кеуіп қалды. Фотосуреттер Earth Observatory сайтында жарияланды.

Кіші Арал және Үлкен Арал; 19-маусым, 2014 жыл


Кіші Арал және Үлкен Арал; 25-маусым, 2000 жыл

Батыс Мичиган университетінің география профессоры Филип Миклиннің айтуынша, бұл жағдай соңғы 600 жылда, яғни, Әмудария өзені өзінің арнасын кілт өзгертіп, Каспий теңізіне құюын доғарғаннан кейін бірінші рет болып отыр (Арал теңізінің тартылуы циклді сипатқа ие). Алайда, бүгінде Әмударияның арнасы қаз-қалпында. Арал теңізіне жалғанып жатыр. Бірақ, өзен суы ұзақ жылдардан бері Арал теңізіне жетпейді.

Бес жыл бұрын Оңтүстік аралдың шығыс бөлігі толықтай жойылған еді. Әйткенмен, мол жауын-шашынның есебінен ондағы су деңгейі күрт көтерілді. Миклиннің ойынша, шығыс бөлігінің толықтай дерлік құрғап қалуына Арал теңізі алабында жауын-шашынның аз түсуі себеп. Сонау Памир тауларында қар аз түсіп, еріген қар суларының аздығынан онсыз да Аралға тамшыдай болып жететін өзендегі су қоры анағұрлым төмендеген. Одан бөлек, Орта Азия елдерінің өзен суын ауылшаруашылығы қажеттеліктері үшін тынымсыз пайдалануы аз су мөлшерін тіпті тауысты. Ал, Арал теңізінің құрып бітуі адами факторлардың салдарынан басталғаны әуелден белгілі.

Біреу еді, үшеу болды

Теңіздің тартылуы XX ғасырдың орта тұсында басталды. Дегенмен, Аралдың «жоқ» болатыны жөнінде қауіп сөздері одан бұрын, 30-жылдары айтыла бастаған-ды. Сол кезде КСРО аумағында Орта Азия жерлерін мелиорациялау жөнінде ғаламат бағдарлама қолға алынды. Әмудария мен Сырдария өзендері бойынан суландыру жүйесінің құрылыстары басталды. Бір ғана Қарақұм су арнасының ұзындығы 1445 шақырымға созылып,Әмудария суының 45 пайызын өзіне алып қойды. Кеңестік инженер-мелиораторлардың суды шығындамай сақтап қалу үшін қолдан қазылған су арналарын бетондауға бастары жетпегені таң қалдырады.

Арал, шіркін, 60-жылдарға дейін өзінің тірі қалуы үшін күресіп-ақ бақты. Ондағы су деңгейі бұрнағы қалпын сақтады. Ауданы 68 мың шаршы шақырымға, ұзындығы 426 шақырымға, ені 284 шақырымға жетсе, ең терең жері 69 метр болды. Жылына 40 тонна балық ауланып, теңіздің қазақстандық бөлігінде — бес балық зауыты, балық консервілеу комбинаты, 45 балық қабылдау бекеті; өзбекстандық бөлігінде — бес балық зауыты, балық консервілеу зауыты мен 20-дан астам балық қабылдау бекеті жұмыс істеді.

Бірақ, 60-жылдардан бастап теңіз деңгейі 0,7 метрге қайтымсыз түрде төмендеді. Аралға келіп құятын өзен суларының мөлшері — 4,5 есе, теңіздегі су айдынының ауданы – 8 есе, су көлемі – 13 есе азайды. Тұздану деңгейі 13-25 есе өсіп, Әлемдік мұхиттың минерализациялану бойынша орта деңгейінен 7-11 есе артып кетті. 1989 жылы Арал теңізі бір-бірінен оқшауланған Солтүстік (Кіші) Арал және Оңтүстік (Үлкен) Арал деп екіге бөлінді. 2003 жылы Оңтүстік Аралдың өзі тағы екіге: шығыс және батыс бөлікке айырылды (Шығыс Арал және Батыс Арал).

Оңтүстік Аралдағы судың тұздылық деңгейі артқаны соншалық, ондағы балық біткен қырылып қалды. Судағы тіршілік тоқтап, «Артемия салина» шаяндары ғана бұл тұзды суларды мекендеді. Теңіз табаны жаңа бір шөл дала – Аралқұмға айналды. Егістікке пайдаланылған тыңайтқыштар құрамындағы пестицидтер мен тағы да басқа улы заттар Әмударияға қайта қосылып, өзен суымен бірге Арал теңізіне құйылып келгендіктен, ешқайда кетпей, теңіз түбінде шөгіп қалған-ды. Сол улы заттар теңіз тартылғанда, шаң-тозаңмен бірге ауаға көтеріліп, Арал маңын, Қарақалпақстан мен Қазақстанға жататын аумақтарды экологиялық апат аймағына айналдырып жіберді. Жергілікті жұрт тыныс жолдарының созылмалы аураларына, анемия, қылтамақ, бауыр-бүйрек және көз аураларына шалдықты.

Қазақы Арал

Сырдария өзені келіп құятын Солтүстік Аралдың жағдайы Оңтүстік көршісімен салыстырғанда анағұрлым жақсы. Қазақстан билігі қалып қойған теңізді қалпына келтіруге шындап кірісті. 2005 жылы ұзындығы 14 шақырымдық Көкарал бөгеті салынғаннан кейін Кіші Арал суының Үлкен Аралға жылыстауы тоқтатылды. Осылайша, Солтүстік Аралда тіршілік жанданды. 2010 жылы Солтүстік Аралдағы су деңгейі мұхит деңгейінен 42 метрге көтерілді. Бұл дегеніңіз, Оңтүстік Аралдағы су деңгейінен 14 метрге жоғары, өткен ғасырдың 70-жылдарындағы су деңгейінен 11 метрге төмен. Су айдынының ауданы үш мың шаршы шақырымнан асады. Орташа тереңдігі — 8 метр.

Қазір Солтүстік Аралда жылына 6 тоннаға дейін балық ауланады. Мұндағы суларда сазан, көксерке, ақ амур, лақа, табан, торта, камбала балықтары бар. Таяу жылдарда су деңгейі Арал қаласына жақындауы мүмкін деп күтіліп отыр. 2012 жылы Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры Кіші Арал теңізі мен Сырдарияның сағасын әлемдік маңызы бар сулы-батпақты жер-сулардың тізіміне қосты. Осы тізімге енген жер-сулар Рамсар конвенциясымен қорғалады.

Теңіздің оңтүстік бөлігі болса, өзінің ақырғы күндерін кешіп жатқанға ұқсайды. Осыдан бес жыл бұрын ресейлік ғалымдар ондағы су деңгейінің жылына бір метрге тартылатынын, ақырында «жер асты және қалдық өзен суларымен қоректенетін ащылы-тұщылы су айдынына» айналады деп болжам жасаған. NASA-ның фотосуреттеріне қарағанда, Үлкен Аралдың шығыс бөлігі бұл стадияны өткерді. Ендігі кезек, батыс бөлігінде. Әмударияның суы бұл бөлікке жетпейді. Су айдыны жер асты су көздерінің есебінен «бар» болып отыр. Түрлі бағалауларға сенсек, жер асты су көздерінен жылына екі текше шақырым су беріледі.
Сөйте тұра, Аралдың суын «тартып алып қойған» Тәжікстан, Өзбекстан мен Түркіменстан мемлекеттері суармалы жерлерінің жартысын қысқартып, Әмударияның айдынын толтыруға ешбір құлық танытар емес. Керісінше, халқын асырау үшін суармалы жер көлемін үздіксіз арттырып келеді. Экспортқа шығарылатын ылғалсүйгіш мақта өсімдігі де осы Әмударияның есебінен суғарылады. Аралдың ажалына кезінде осы мақта өсіру шаруашылығы тікелей себеп болған-ды.

Ғалымдар теңіз деңгейін толықтай бастапқы қалпына келтіру үшін Әмудария және Сырдариядан жылына құйылатын су мөлшерін төрт есе арттыру керектігін есептеп шығарды. Бүгінде, бұл қос өзеннен жылына 13 текше шақырым су құйылады. Арал теңізінің тартылуына үлкен зардап шеккен Өзбекстан үкіметінің ұйытқысымен ұйымдастырылатын конференциялардан келіп жатырған пайда аз. Бұған қоса, Аралқұм аумағында көмірсутектердің ірі қоры ашылған. Кейбір есептеулерге сәйкес Аралқұмдағы көмірсутек қоры Орта Азиядағы барлық мұнай қорының 31 пайызын, газ қорының 40 пайызын құрайды. Мұнда қазір ресейлік «Лукойл» компаниясы белсенді жұмыс істеп жатыр. Сондықтан да теңізді тірілту мәселесі көзделген пайданың ығында қалып, әзірге екінші орынға ысырылған сияқты.

Теңізді толтыру үшін ойластырылған қияли бір нұсқа бар. Ол — Памир тауларының тәжік жеріндегі аумағында орналасқан Сарез көлінің суы есебінен теңізді толтыру. Сарез көлінің су деңгейін 70-100 метрге төмендету арқылы Арал теңізінің айдынын 6-8 миллиард текше метр сумен толтыруға болатыны есептелген. Бірақ, Аралды қалпына келтіруге қатысты қандай әрекет болмасын, осыған мүдделі мемлекеттердің күші біріктірілу керек. Ал, бұған мүдделі мемлекеттер арасындағы қарым-қатынас әзірге жақсартуды қажет етеді. Арал теңізінің келешегі де осы жақсартуларға байлаулы.

Арал теңізі туралы әр кез түсірілген видеолар:

1958 жыл. Рыбаки Арала, Өзбекфильм


1963 жыл. Аральское море (Қазақфильм)


2014 жыл. Видео про Аральское море


slon.ru сайтындағы мақаладан қазақ тіліне аударған —

Жәнібек Нұрыш

Арал теңізінің апатынын кейін посткеңестік елдер аумағындағы ең ірі ішкі су айдыны — (Каспий теңізін есептемегенде) Қазақстандағы Балқаш көлі болып қалды. Бірақ, экологтардың болжамы бойынша, бұл көлдің де демі үзілуге таяу. Арал теңізінің тартылуы 40 жылға созылса, Балқаш көлі нәбәрі 5-6 жылдың ішінде жекелеген тоған-суларға айналуы мүмкін. Бұған да себеп біреу – көлге келіп құятын өзен суларының бақылаусыз жұмсалуы.

Ащы-тұщысы аралас 600 шақырым

Жер бетіндегі көл біткеннің арасында 15-орынға ие Балқаш көлінің ауданы 16 мың шаршы шақырым. Шығыстан батысқа 600 шақырымға созылып жатқан көлдің бірегейлігі сол, көлдің батыс бөлігінің суы – тұщы, ал шығыс бөлігінің суы – ащы. Шын мәнісінде, Балқаш көлі екі су айдынынан тұрады. Екі су айдыны бір-бірімен енсіз, тереңдігі 5-6 метрлік Ұзынарал бұғазы арқылы қосылады. Көлдің шығыс бөлігімен салыстырғанда таяз әрі кішірек батыс бөлігіне Іле өзені келіп құяды. Балқашқа құятын судың 75 пайызы осы Іле өзеніне тиесілі. Тұщы су ащы судан жеңіл, сондықтан көлдің бетіне жақын жайлайды. Осылайша шығыс бөлігіне тұщы су ағып өтіп, буланады. Ал, тұзды су бұғаз тереңдігінің деңгейінен төменде орналасқандықтан батыс бөлігіне өте алмайды.
Іле-Балқаш алабында Қазақстан халқының 3 миллионнан астамы, яғни бестен бір бөлігі қоныстанған. Мұнда республиканың ең ірі қаласы – Алматы орналасқан. Аймақта Қазақстан өндірістің қуатының 20 пайызы шоғырланған. Ал, Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы барлық энергожүйелерінің жұмысы осы Іле өзеніндегі су қорының молдығына тікелей тәуелді.

Балқаштың мәселесі өткен ғасырда Іле өзені бойынан Қапшағай су қоймасының құрылысы аяқталғаннан кейін, 70-жылдарда басталған. Кеңестік биліктің ойға алған жоспары бойынша, су қоймасының салынуы 400 мың гектар жаңа жерді ауылшаруашылығына пайдалануға енгізуге мүмкіндік беруі керек болатын. Бірақ, алып бөгеттің салынуы мен су қоймасын суға толтырудың салдары бір мезетте өзендегі су деңгейінің төмендеуіне және ондағы су тұздылығының артуына алып келді. Іле өзенінің көптеген салалары тақыршақ сортаңдарға айналды. Көлдегі балық саны күрт азайды.

Балқаш қаласы мен көлінің көрінісі, 1979 жыл. Фото: ТАСС

Қазір көлдің су деңгейі соңғы жылдар бойына үздіксіз төмендеу себебінен 341 метр. Су деңгейінің бұдан ары төмендеуі, яғни теңіз деңгейінен 337 метрге төмен түсуі, Ұзынарал бұғазының кебуіне әкеледі. Бұл дегеніңіз, шығыс Балқаштың бірте-бірте жойылуын білдіреді. Осылайша, шығыс Балқаш та Аралқұм секілді құлазыған тұзды шөлге айналады. Нәтижесінде, экологтардың болжамына сенсек, Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы барлық өзен-суы жүйелері бұзылады. Шаңды дауылдар Алатаудың тау бөктерінің жоғарғы тұсына дейін жетіп, мұздақтар еріп бастайды. Алматыны сел басады.

Қытайға керегі....

Егер, бар мәселе Қапшағай су қоймасына ғана тіреліп тұрған болса, онда Қазақстан билігі бір шешімін тауып, көлді сақтап қалар ма еді?! Бірақ, өкінішке қарай, бұл Қазақстан билігінің ырқына көндігетін шаруа емес. Өйткені, Іле өзені суының негізгі бөлігі көршілес қытайлықтардың кесірінен Балқаш көліне жетпейді. Іле өзенінің қайнарлары Тянь-Шань тауларының Қытай Халық Республикасы аумағындағы бөлігінен бастау алады. Іленің жалпы ұзындығының 40 пайызы, яғни 600 шақырымға жуығы ҚХР-аумағында. Сондай-ақ, өзен суының 80 пайызы сол жақтан келеді.

Бейжің билігі 2000 жылы Батыс Қытай – Синьцзяньды жаппай игеру стратегиялық жобасын бекітті. 2000-2002 жылдар аралығында аймақтың экономикалық өсім деңгейі 8 пайыз төңірегінде болса, 2006-2009 жылдары бұл көрсеткіш 12 пайызға жетті. Синьцзяньның халық саны 2000 жылдан 2010 жылға қарай төрт миллион адамға ұлғайды. Адам санының осылайша күрт өсуі, негізінен, қытайларды елдің басқа аймақтарынан осында көшіру есебінен жүзеге асты.

Қуаң даланың өндіріс қуаттылығын, ауылшаруашылық жерлері мен саны күрт артқан халқын сумен қамтамасыз ету үшін Қытай билігі Іле өзені алабында ондаған жобаларды жүзеге асыруды жалғастырып жатыр. Мұндай жобалардың қатарында гидротехникалық станциялар да бар. Бұған қоса, 2015 жылы осы аймақтағы суармалы жерлердің ауданын 600 мың гектарға жеткізу жоспарланған. 2012 жылғы деректер бойынша, Қытай үкіметі Іле өзені бойынан 13 су қоймасын салып, 59 гидроэнергетикалық қондырғы орнатқан. Осылайша, Қазақстанға жылына ағып келетін өзен суының 15 мың текше метрін алып қойып отыр. Қазір Қытай Халық Республикасы Іле өзенінен Тарым шөлді ойпатының батыс бөлігіне баратын су арнасының (канал) құрылысын жүргізіп жатыр. Тарым ойпатын Қазақстанда «түбі жоқ қалта, Орталық Азияның сужұтар құбыжығы» деп те атайды. Сөйте тұра Қытай билігі көп жағдайда суды игеруге қатысты өз жоспарлары жөнінде көршілерімен санасуды білмейді.

Сарапшылардың бағалауынша, қытайлық жобалардың барлығының жүзеге асырылуы 2050 жылға қарай Іленің Қазақстанға келетін су қорын 40 пайызға төмендетіп, Балқашты апатты жағдайға алып соғады. Жылдан жылға Қытайдың өндіріс орындарынан Ілеге тасталатын қалдықтардың мөлшері ұлғайып, онымен ластанған өзен суының сапасын да әсте ұмытуға болмайды. Ілеге қалдық тастайтын Қытайдағы өндіріс орындарының денін мұнайөндіруші және мұнайөңдеуші кәсіпорындар құрайды.

Қазақ ондатрасын құтқару

2001 жылы Қазақстан мен Қытай: трансшекаралық өзендерді рациональды қолдану бойынша екіжақты келісімге қол қойды. Алайда, ол құжат бүгінде ескіріп, трансшекаралық өзендерді қолдану тәртібінің халықаралық нормаларына сай келмейді. 2007 жылы Астана тарапы Бейжіңге Қазақстаннан ҚХР-ға азық-түлікті жеңілдікпен жеткізу бойынша онжылдық келісім-шарт жасауды, қайтарымына трансшекаралық Іле мен Ертіс өзендерінің су қорын молайтуды ұсынды. Бірақ, қытайлықтар бұл ұсыныстан бас тартты.

Тоқетері, Балқаш көлі мен оның басты қоректендіруші күретамырларының нашарлауы бүгінде дамылсыз жүріп жатыр. Іле алқабындаҚапшағай су қоймасын салынғаннан кейін ондатра кәсібі толығымен тоқтады. Бұл аңды өткен ғасырдың 40-жылдарында Канададан осында әкеліп, жерсіндірген еді. Жылына 1 миллионға дейін ондатра терісі алынатын. КСРО құлағанға дейін ел аумағында ауланатын сазан балығының тең жартысын беріп отырған Балқаштағы балық аулау кәсібі де күрт қысқарды.

Балқаш көлі жағалауындағы зауыттар. Фото: flickr.com

Түрлі бағалауларға қарағанда, Іле-Балқаш алабының ластануынан, шөлге айналуы мен өзен сағаларының сорлануынан 1941 жылдан 2001 жылға дейін Балқашта ауланатын балық көлемі 80 пайызға қысқарған. Өткен ғасырдың ортасында Балқаштан ауланатын балық мөлшері кейбір жылдары жылына 17 тоннаға дейін жетіп, КСРО аумағындағы басқа көлдерден ауланатын балық көрсеткішінен асып кеткен. Байқал көлінен ауланатын балық мөлшерінен екі есе артық болған.

Қытаймен келісімге келу және Қапшағай су қоймасы мәселесін шешу мүмкін болмай отыр. Қазақстан билігі Солтүстік Аралды құтқаруда тәжірибе жинап, әккі болып алғаннан кейін де Балқашты сақтап қалудың басқа да тәсілдерін іздестіріп жатыр. 2014 жылдың қараша айының басында жаңа дренажды каналдың құрылысы аяқталды. Бұл дренажды канал арқылы Қаратал өзенінің суы Балқашқа құяды. Балқаш көліне құйылатын судың 20 пайызға жуығы осы өзеннен беріледі. Бұрындары Қаратал өзені арнасының жырылуынан ондағы су құмға сіңіп, батпақта қалып қоятын.

Әйткенмен, бұл күш-жігердің барлығы да әзірге тек жергілікті сипатқа ғана ие. Халықаралық қауымдастық араласып, Қытайдың суға деген тәбетіне қандай да бір жолдармен ықпал етпесе, онда таяп қалған дүлей апаттың алдын-алу туралы сөз қозғаудың өзі қиын.

slon.ru сайтындағы мақаладан қазақ тіліне аударған —

Жәнібек Нұрыш