«Мен оқыған бір кітап»
«Құдай-ау қайда сол жылдар,
Махаббат қызық мол жылдар»
1941-1945 жылдар аралығындағы Ұлы Отан соғысының ардагері,Қазақтың Республикасының халық жазушысы, белгілі журналист, Шығыс Қазақстан облысының, Жарма ауданы, Ақбұзау ауылында 1922 жылы 15 желтоқсанда дүние есігін ашқан,Қазақтың мандайына біткен жарық жұлдызы, тек қана ақиқат пен ерлікті, махаббат мен достықты жырлаған, «Тоғыз толғау», «Қаламгер және оның достары», «Ақиқат пен пен аңыз», «Өмір өрнектері», «Мен-журналистпін»атты еңбектерімен, жүрек жарды әңгімелерімен халықтың жазушысы атанған, «Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты» атағына ие- Әзілхан атамызға мың тағзым!
Өмірінде екі жанға ғашық болған, махабатты негізгі үш топшаға бөлген: бала махаббат, шала махаббат, мәңгілік махаббат деп өз пікірін кітапқа басып жызып шығарған, Әзілхан атамыздың мен оқиған бір кітабы- «Мәңгілік махаббат жыры». « Жақсы кітап-ақылды адамның әңгімесімен» бірдей деген екен Лев Толстой. Жүрегіме жақын бұл кітапта Әзілхан атамыздың бала кезіңдегі махаббаты Орынкешке берген уәдесі,ғашықтық сезімі туралы, Әзілхан ата Алматы Әл-Фараби атындағы Қазақстан ұлттық университеті (ҚазҰУ) филология мамандығына оқуға түсіп, Орынкеш апамыздың Семейде оқуы, бір-біріне хат жазысып отыру жайлы болмақ. Бірақта кейінгі кездері Орынкеш апамыздан хат келмей Әзілхан атамыз Алматыдағы оқуын таста Семей қаласына Орынкеш апамыздың интернатына келіп бір сұлу қызға Орынкешті шақыруды сұрайды. Бірақ, Орынкеш апамыз бармайтының айтып,ұмытуын сұрапты. Оны өзінің жан құрбысы Халима апамыз көзіне жас толып, Орынкештің сөздерін жеткізеді.Сол кездегі Әзілхан атамыз Халиманың көз жасын сүртіп, жыламауын өтініп, дәл сол сәттері Халиманың боталаған көздеріне, жылы сөздеріне ғашық болып қалған. Халима апамыз бір-біріне 9 жыл ғашық болады. Одан кейін 54 жыл бойы бір шаңырақта өмір сүреді.Әз атамыз 7 жыл бойы Ақбұзау ауылындағы қара шаңыраққа Халиманы келін етіп түсіріп,өмірлерін баянды өткізеді. Қазақта «Ана-бір қолымен бесікті тербетсе, екінші қолымен әлемді тербетеді деген дәл сол секілді Халима апамызда тамақ істей жүріп, радиодан жаңалықтар естей отыра,іс машинкамен іс тігіп отырып барлық шаруаны бәр мезетте істейтін дарынды, аяулы жар болған. «Халиманың ең алғаш ана атануы,әйел бақытын жүрекпен сезінген сәті әлі есімнен кетпейді» дейді Әзілхан атамыз. Ең алғаш екеуі екі нәрсеге уәделескеніні жайлы айтылады. Бірі: егер бұл дүниеден екеуміздің біріміз кететін болсақ, екіншімізде о дүниелңк боламыз делінген ал, екінші уәделері алғаш, тұла бой тұңғышымыз қыз болса есімін-Жанна деп қоямыз десе-ді.Әзілхан атамыз сапарлатып жүрген сәтінде бұл дүниеге Жанна есімді бойжеткен келеді.Жол жүріп қуаныштан үйіне жеткен Әз атамыз Халима апамыздың жанарынан әйелдің бақытын сезінеді, Жаннаны қолына алып қуаныштарында шек болмайды. Бірақта, осы бір қуаныш ұзаққа созылмай,40 күнге жеткенде Жанна суық тиіп қатты ауырып бұл дүниеден озады.Сол сәттен кейін ауылдан көшіп, пойызға мінгенен кейін кішкентай ғана Жаннаның тамын көріп, мұңға толып сапарға шыққан екен.
Ғашықтық деген ғажап қой,
Тірліктің алтын айдары,
Тірілер ғашық болу заң
Ғашықтық өмір қайнары
Деп Әзілхан атымз айтпақшы, біздерге қалдырған үлкен өсиеті Алматынның Алатауына қос ғашық келіп, бізге тағзым етіп, естеріне түсірсе, сол бір Алатаудан самал жел келсе ол біздің сендерге деген батамыз, ақ пейіліміз деп түсініндер делінген.
Мұндай қазақтың жарық жұлдыздары,қазіргі заманның «Қозы Көрпен пен Баян сұлудай»махаббат, адал ғашықтық сезім иесі-Әзілхан атамыз бен Халима апамызға мың тағзым!
Енді сіздей ұлы тұлға,қаламгер бұл дүниеде туылмас! Менің ең сүйікті, жазушым, дарабозым!

Қазіргі таңда ең көп естейтін сөзіміз "Қазіргінің жастары кітап оқымайды, мына интернет дегендері бәле болды" деген алдыңғы толқынның артқы толқынға өкпесі. Онысы да распа дейсің кейде, ұлы Абай мен Мұхтарларды танымайтын жастарды көргенде.Бірақ қозғайын деп отырған тақырыбым ол емес кітап оқу жайлы болмақ.
Кітап оқу дегенді зырылдатып басымен аяғына жеткізе салу деп түсіну үлкен қателік. Кітапты оқып бастағаннан кейін оқиғаның ішіне кіріп кейіпкермен бірге күліп, бірге жылап толықтай сезіну керек. Бір кітаптар бірнеше оқиғаға құралған шытырман дүниеге толы болады, ал кей кітаптар жаныңыздың шеткі пернесін түртіп нәзік сезімге жетелейді, жаныңыз нәзік болмаса да жылатады, жастардың қызығушылығына айналған доромасынан артық әсер сыйлайды сеніңіз.
Осы орайда өзім жақында ғана оқып бітірген бірнеше күн уайымнан шыға алмауыма, әр оқиғасын оқыған сайын көзіме жас үйіруіме себеп болған Мұхтар Әуезовтың "Қорғансыздың күні" әңгімесі жайлы қысқаша айтқым келіп отыр. Әр қайсысыңыздың өмірде өз тарапыңызға жасалған әділетсіздік куәсі болып, ішіңіз ашып қалған сәттеріңіз болған шығар. Міне, бұл кітаптың ішіндегі әр оқиғада да әділеттілік жеңіліске ұшырап, қорғансыз адамдар жапа шегіп, опасыз адамдар еш жазасыз жеңісіне масаттана кете барады. Кино мен ертегілердегідей соңы бақытты болып аяқталмайды, дәл өмірдегідей әттеген-айы басым. Бұл кітапқа әлі үңілмеген болсаңыз оқуға кеңес беремін. Жасыған жігеріңізге талпыныс беріп, адал мен арамды ажыратып өмірдің басқа бетін ашасыз. Келесіде әділетсіздік құрбаны болып, қорғансыздың күнін кешпейтініңіз анық.

Кerek-тегі келесі бір блогымда ekovestnik.wordpress.com сайтындағы kanbiblioteka бөліміндегі Егор Арафьев атты Ресей блогерінің мына бір мақаласын аударып, салып отырмын. Аудармада қателер болуы мүмкін. Дегенмен пайдалы ақпар болар дедім. Қазір кітап оқитындар саны азайып бара жатқан уақытта, қызығушылық артар деген үміт қой біздікі.))) ;) Көлемді мақаланың толық нұсқасын жоғарыдағы сілтеме арқылы өтіп, оқысаңыздар болады.%) Мен қысқаша алып отырмын. Себебі, түптеп келгенде жазылған пікірлердің мағынасы бір болды. Сіздер де осы тұрғыда пікір білдіре кетсеңіздер артық болмас деп есептеймін.

Ғалымдар кітап оқу өмір сүруді ұзартатынын туралы тұжырым жасады.

Ұзақ өмір сүргіңіз келесе- кітап оқыңыз. Бұндай тұжырымды Йельс университетінің ғалымдары қабылдап отыр. Олар: кітап оқу мен ұзақ өмір сүрудің арасына байланыс орнату үшін 12 жыл егде адамдарға (50 жастан жоғары) зерттеу жүргізген. Тәжірибеге 3600 адам қатысқан. Нәтижесінде: кітап оқитындар оқымайтындарға қарағанда ұзақ өмір сүретіндігі белгілі болды.
Егор Арафьев Йельстік ғалымдардың тәжірибелері туралы айта келіп, ғалымдармен, жазушылармен, әдебиетшілермен, редакция жетекшілерімен әңгімелескен. Бәрі өздерінің тұжырымдарын айтады, бірақ түпкі ой біреу-кітап оқу сау болуға көмектеседі.
Мақаладағы бірде-бір абзацты жібермей, толық жариялайық,өйткені бұндай мақалалар- кітапқа қызығушылық танытып, салауатты өмір салтын сақтағысы келетіндердің «кітапқұмар жанына » бальзам болып табылады.

Кітап ұзақ өмір сүруге әсер ете ме? Әсер етеді екен!


Габриэль Гарсия Маркес Кафкидің «Превращениесін»оқығанда «Жазушы боламын» деп шешім қабылдапты. Хэмингуэй қарт Лев Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігін» оқығанда керемет әсер алатын болған. Курт Кубейн өмірден өтер шағында Патрик Зюскиндтің «Парфюмерасын» бастан аяқ оқып шыққан. Кітап әркімге әртүрлі әсер етеді, бірақ ұзақ өмір сүруге көмектесе ме? «Комсомолка» ұйымы бұл сұраққа жауап іздеп көрген екен.
« Ми қатпарларына күш салу»/напряг извилины/ қан айналымды ретке келтіреді.



Егер біз кітаптағы басты кейіпкер үшін алаңдайтын болсақ, біздің миымызда да сол жағдай болып жатыр деген сөз. Ол уайымдайды және өнімді жұмыс істейді. Тиісінше біз сабырлы әрі сүйіспеншілікпен һәм рақаттанып оқысақ-ол да бір эффект. Егер анализ жасауға, текстті сынауға кіріссек-ол мүлде басқа. Оқу кезінде «Напряг извилин» қан айналымдағы мінез бен жүйкеде шұғыл ауысымға әкеп соғады. Бұл нені білдіреді? Мидағы нейрондарға белсенді салмақ түскен, ол деген Альцгеймер жақын келе алмайды деген сөз.
-ұзақ өмір сүру мен кітап оқу арасында көптеген байланыс болу мүмкін дейді,- Илья Плужников, Мәскеу гуманитарлық университетінің нейро-психологиялық факультетінің кафедра доценты.
–Классикалық көркем әдебиет бізге өмірдегі қиын жағдайларда көмектесетін схемалар мен тәртіп модельдерін ұсынады. Психоаналитиктер «катарсис» деп атайтын бұл тәсілді: адамдар оқу кезінде актуалды түсініспеушіліктер мен проблемаларды жою кездерінде ұстанады. Және бейімделу ресурсын жасап шығады. Оқымайтындардан кітап оқитындардың айырмашылығы, оқушы адам өмірге деген көзқарасын жетілдіреді- псевдостресстік жағдайларды стресстік деп қабылдамайды. Демек, оларда мидағы қарым-қатынастар қалыптасады. Дәл осы қарттық әлсіз ойлаудың /развитие старческого слабоумие/ алдын-ала алады. Әдебиет стресске дұрыс қарауға ықпал етеді.
Басқаша айтсақ: қаншалықты көп оқысақ, соншалықты көбірек пайымдай аламыз. Ол дегеніміз, өмірге қабілеттілік болып табылады.

Миға жаттығу жасау.



Кейбіреулер миды бұлшықеттермен салыстырады- оның бөлімдері қозғалыс пен бірлесіп әрекеттенуге жауап береді. Және оған жаттығу жасауға болады.
— Миға кез келген салмақ түсіру жақсы әсер етеді-деп санайды,- «КП» жазушы Евгений Водолазкин, «Үлкен кітап» лауреаты. Менің үлгі санайтын тұлғам- 92 жасқа дейін өмір сүрген ұстазым Дмитрий Сергеевич Лихачев. Ол өте көп кітап оқыған адам. Ми жаттыққан уақытта, ол барлық ағзаға әсер етеді. Теледидар қарап отырған адам, дайын картинаны көреді. Кітап оқып отырған адам, пікір жасауын жалғастырады-сөздері логика мен дамуға ие болады. Ол жаттығу болып табылатын, кітап оқыған кездерде үнемі ойлауға мүмкіндік береді. Қандай кітап ұсынар едім десеңіз, мидың жұмыс істеуіне итермелейтін кітаптар. Ондай кітаптарда логика мен интеллект қана емес, метафизика да табылады. Честертонның «Мәңгілік адам» еңбегі мысал бола алады.

-Әдебиет миға сапер бола алады- ол алда әлі кездесетін жағдайлардың алдын-алуға көмектеседі.

Нақты қандай кітаптады оқыған дұрыс?


Сергей Тишков, АСТ баспасындағы Mainstream редакциясының жетекшісі.
-Әртүрлі кітаптар оқыған дұрыс, бірақ міндетті түрде классика: Антуан де Сент-Экзупери «Кішкентай ханзада», Рэя Брэдбери, ағалы Стругацкийлер. Күнделікті тұрмыстық проблемаларды басу үшін, классикалық фэнтезилер ұсынылады: Джон Толкин, Филип Пулман. Қазіргі заманғы жазушыларға да көңіл аударған жөн: керемет көңіл көтеретін Донна Тарттың «Щегол» (Пулитцеровский премиясының луреаты) және Захар Прилепинаның(«Үлкен кітап» премиясы) «Обитель» романдары. Сонымен қатар «Премиялы» әдебиеттерді де оқу маңызды, ауызша және жазбаша сөздік қорды молайту үшін кез келген жағдайларда пайдалы.

Лев Аннинский, әдебиеттанушы, публицист:

-Кітап оқу-ақпарат алудың тәсілі. Және ұзақ өмір сүру адамның оқу не оқымауына байланысты емес. Оның өмір сүрудегі ұстанымдары мен өмірінің қандай екендігіне байланысты. Егер ол өз ұстанымдарын кітаптардан таба алса, онда ол өмір сүруіне көмектеседі. Егер ол ішкі қалауы бойынша өмір сүрмесе, ерте өледі. Және кітап оған көмектесе алмайды. Жеке өзім кітап оқымасам өмір сүре алмаймын.

Деректеме: Арафьев, Е. // Комсомольская правда.-2016.-17-24 авг.-С.33.

Киллер сөзін бала кезімде кинолардан естіп, әйтеуір жақсы сөз емес екенін білгенмін. Кейін оқушы кезімде бұл сөздің "өлім, өлтіру" деген сөзден шыққанын ағылшын сабағынан білдім. Бірақ мен бұл сөздің мағанасын айқындағалы отырған жоқпын, Асқар Алтайдың «Киллер сауысқаны» жөнінде айтқалы отырмын. Бұл шығарманың мазмұнында жазбаймын, өздеріңіз оқып алыңыздар.
А.Алтайдың бұл туындысы өте тамаш және ерекше. Сауысқан киллер десе киллер екен. Шығарманың атын қоюда біраз ойланыпты жазушы. Содан баласы оқып шығып, сауысқаныңыз киллер екен дегенде, сол сөз ұнап қалып, «Киллер сауысқан» атанады шығарма.
Шығарма лирикалық шегініс негізінде жазылған. Бас кейіпкердің сауысқанды киллер етем деп, өзі өмірдің зардабын көруімен аяқталады.
Қазақ әдебиетіне фантастикалық элементтерді енгізіп жүрген жазушы А.Алтайдың «Киллер сауысқаны» оқушысына көөп нәрсені ұғындырады. Әсіресе ұлттық құндылық, қазақы наным, қазақы намыс.

Бұрын бұлай болмады білем. Қазір қарасам қоғам құруда. Мойындаңыз мұңға* мойынсұнғандаймыз. Интернетке иілдік. Ақпаратты аңдығандардың арпалысы. Жастар Желінің жетегіндегі жендеттей. Фейсбуктің фишкасы — фолловерлер, «фейковый» философтар. Твиттерде тәжірибелілер төңкеріс тұтатады. «В контакте»-де виртуалды «везунчиктер» *. Назарда — негатив. Налытады… Санаға стереотип салынған.
Осы сынды күнделікті күйбелеңнен шаршағанда, бос уақыт тауып, пайдалы позитивті пәлсапаны Пауло Коэльоның «Алхимик» кітабынан іздеп көріңіз. Автор адам өмірінің мәні неде екеніне жауап беруге тырысады. Өміріңізге өзгеріс әкелері сөзсіз.

*мұң — қазіргі кездегі бұқаралық ақрапат құралдарының бұқара халыққа өміріндегі қандай жағдай болмасын кінәні өзінен іздеуіне итермелеу, соған сендіру. Әлеуметтік желілердегі «типа» философиялық сөздер, афоризмдер.
*«везунчиктер» — «жолы болғыштар». Тағы да жастар арасында кең тараған әлеуметтік желілердегі байлыққа, ақшаға, билікке «оңай» қол жеткізуге болатындығына сендіру.

Ғасырлар тоғысындағы әңгіме… Жалпы, астындағы аты кісінісе Аллаға тәубәсін айтып, «сен тимесең мен тимейтін» момын халықпыз ғой. Тұла бойымыз тұнып тұрған — толеранттылық! Барға — қанағат, жоққа — мезірет айтып отыратын ата — бабаларымыз, апа-әжелеріміз қолындағы бар нәрсесін өз балаларына қимай, қашан келетіні бір құдайға мәлім құдайы қонағына сақтап отыратыны — соның бір дәлелі. Ал мен оқыған "Құз басындағы аңшының зары" кітабы — екі бөлек әлемнің, яғни қазақтың қайсар ақыны — Мұхтар Шаханов пен қырғыз ағайынның ардақтысы, бүкіл әлем бас иген Шыңғыс Айтматовтың диалогынан тұрады. Оқуға кеңес беремін! Халқымыздың өткен өміріндегі көлеңке тұстарды әшкерелеп, тарихи оқиғаларға да анализ жасап отырады қос наркескен. Сол арқылы әңгімеден әңгіме өрбітіп, туған халықтарының күйін күйіттейді. Сәттілік достар! Оқып жатсаңыздар ойларыңызбен бөлісе отырарсыздар!

Қалмапты босамаған ханда буын,
Падиша қайдан білсін қыздың қуын.
Жылайсың не себептен жан жан деп,
Сұрайды сонда қойып хан ашуын.

Сонда қыз:
Хан тақсыр, жарлығы қыз басымызда,
Рақым қыл көзден аққан жасымызға,
Бар еді бірге туған жалғыз сіңілім,
Алдыртсақ соны бүгін қасымызға.

Амалсыз қорыққаннан бұлар түсті,
Көрмейміз, — деп едік мұндай істі.
Алдынан қашқан ісің кез қылыпты,
Құданың құдіреті қандай күшті.

Бұл қыздың екеуіне көңілі кетті,
Тамаша, қызық мәжіліс, ойын етті.
Қызбенен екі патша ойнап күліп,
Жұмысы көңілдегі түгел бітті.
Қыз екен диюмен жүріп жаһан кезген,
Телміріп көрінгенге көзін сұзген.
Шығарды бір әмиян қалтасынан,
Ішінде талай жүзік жіпке тізген.

Бастайын бысмыла, -деп сөздің басын,
Кішкене құлақ салып халық тыңдасын.
Айтайын біразырақ әңгіме етіп,
Бұрыңғы өткендердің хиқаясын.

Бір патша болып еді самарқанда,
Жайылып аты кеткен әр таманға.
Өзінің аты еді –Шаһіраман,
Жүргізіп тұрған өкім барша жанға.

Бар еді бір туысқан бір ағасы,
Бір еді екеуінің ата-анасы.
Ағасы Шым-Машынға патша еді,
Жол еді бір айшылық аралары.

Есте болса, керекте осыдан бірнеше күн бұрын «Аз әріпті 9 әңгіме» атты пост жазған болатынмын. Сол жазбадағы әңгімелер жайлы аз-маз түсінік бере кетсем: Негізі әлемдік әдебиетте қысқа, қысқа болғанда да өте қысқа әңгіме жазу тәжірибесі бар. 1980 жылы Ұлыбританияда «Drаbble» атты әңгіменің ерекше жанры пайда болған. Drаbbleда әңгіме 100 сөзден аспауы шарт, және осы 100 сөздің аясында шиеленісі, шарықтау шегі, шешімі бар әңгіме жазылу қажет. Бұл жанрдың көпшілік арасынан қолдау тапқаны себепті, «New Time» журналының редакторы Стив Мосс Drаbbleдің қатып қалған канондарына өзгерістер енгізіп, 1987 жылы байқау ұйымдастырады. Байқаудың атауы: «55 сөзден аспайтын әңгіме» деп аталады. Аты айтып тұрғандай, әңгімедегі сөз саны 55-тен аспау керек. Көп шығарма қатысады, сол әңгімелер жинақталып, «Құмарлық, махаббат, сатқындық, кек, өлтіру, үрей туралы әлемдегі ең қысқа әңгімелер» деген атпен кітап болып, басылып шығады. Өткен жазбада сол кітаптағы әңгімелердің ең танымалдарын аударып, ұсынған едім. Ал бүгін одан да қысқа, көлемі 10-15 сөзден аспайтын, ары кетсе 2-3 сөйлемнен құралған әңгімелерді жариялап отырмын. Жатталуға оңай, мағынасы бар, авторлары да белгілі, бастысы анекдот емес.

1. Бірде Эрнест Хемингуэй «Бірнеше сөзден тұратын, оқырманды бей-жай қалдырмайтын қысқа әңгіме жазамын» деп достарымен бәстескен дейді. Бәске құмар, боксшы жазушы сөзінде тұрып, өзінің атақты 6 сөзден тұратын әңгімесін жазған. Ағылшыншасы: «For sale: baby shoes. Never worn». Сөз саны санаулы болғандықтан, тікелей аударсақ:
«Балалар аяқ киімі сатылады. Ешқашан киілмеген.»