Түнерген түн артынан арайлап таң шығары анық. Бәріміз бүгін жылап жатып бұл қайғының да өтетінін ертең бәрі ұмыт болатынын ойлаймыз. Бірақ жылауымызды жалғастыра береміз. Мұңды өлеңдер іздейміз біздер қыздар қайғы үстіне қайғы жамауды жақсы көреміз. Бірақ ертесіне күлеміз.
Мен өмірде өте көңілді адаммын. Жыламайтын, жасымайтын, сағы сынса білдірмейтін, барлығына көңілді қарайтын. Бірақ тереңінде емес ел көзіне.
Әділетсіз адамдар көп деп жылау үшін өмірде біреу сенің әділеттілігіңе разы болуы керек, мені неге түсінбейді деп жыламас бұрын өзің түсінікті болуың керек, бәрі өтірікші демес бұрын сенің туралығың битікінен де мығым екеніне көз жеткізіп алғаның жөн болар. Көрдіңіз ба барлығының бастауы өзіңіз екенін.
Барлығының соңына «уақыт емші» дегенді неге қосмыз. Алып қарайықшы қыз бен жігіт айырылысып кетті делік. Қыз жылайды ұмыта алмай қиналады, немесе жақынынан айырылса дәл сондай сезім тіпті одан екі есе ауыр ойлар. Жаныңа келген жақыныңнан алыстағы араласыңа дейін «уақыт емші» дейді. Уақыт қалай емдейді, қимасыңды қидырып ұмытпасыңды ұмыттырардай уақытта қандай күш. Әлде жадыңды жаңарта ма? Жоқ егер ол сенің жадыңнан тез өшсе ол сен үшін аса маңызды адам болмады деген сөзге саяды келіп соңында. Адам ойынан өзі өшіріп жан дүниесінде адамға деген қимас сезімінен өзі босатпаса уақыт деген бос далбаса. Сағат сен үшін тоқтай тұрмайды. бірден кейін екіге, одан үшке, одан төртке дәл осы ізділікпен он екіге дейін жылжи береді, жылжи береді. Ойларыңнан арылып серпілмесең дәл солай бес жыл, он жыл тіпті өміріңіздің соңына дейін жүре беруіңіз мүмкін.
Сондықтан ойларыңыз бен мұңдарыңыздан өз уақытында арылыңыздар. Адам өз ішінде босатпаса, уақыт ештеңеге де емші емес!

Əр қыз өз үйіне қонақ. Əйтсе де, ата-атанамыз үшін біздер қаншаға келсек те баламыз. Жігіт туралы сөз қозғауға ұяласың анаңның алдында. Ал, үйленетінің туралы айтып көр енді.

Өз басымда жасым жиырмаға келгенше туыстарым жігітті қайтесің оқуыңды оқы, мамандық алып ал, үйленуге ерте дейтін еді, жасым жиырмадан асқалы қашан тойға барамыз, біреуің барма өзі дейтін болыпты. Есейгенімді көшедегі кішкентай балалар «саламатсызба» деп амандасқанда сездім деген бар еді, мен «қашан той» дегенді естігенде сезіндім.

Көпнесе ойламауға тырысамын, ойлап кетсең қорқынышты. Қайда? Қашан? Кімге?-деген сан сауал маза бермей кетеді. Жаныңда жүрген құрбыларың өмірлік теңдерін тауып ұяларынан ұшқандарын көргендегі сезім туралы мүлде айтпаяқ қояйын. Бір қыз тұрмысқа шықса, қырық қыз түс көреді деген сол болса керек.

Өмірлік жар таңдау үлкен жауапкершілікті қажет етеді. Өзіңе керек жанды табу, жан-дүниеңді түсінетін жолдас жолықтыру өте қиын. Кейде өз келісімімен тұрмысқа шығып кетіп жатқан қыздардан сұрайтынмын, қалай «иə» деп айттыңдар, ол сенің адамың екенін қалай білдіңдер деп. Сонда қыздар:

— Ол басқаларынан ерекше сезім болады. Ол адам кетсе мүмкіндік жоқ екенін сезінесің. Бұл сенің адамың, сенің жолың екенін түсінесің дейтін.

Тағы бірде тəтем айтқан керемет ақыл бар еді:

— Ортақ əңгімең таусылмайтын адамды таңда ,- деген.

Шынында ортақ қызығушылықтарың болып, əңгімең таусылмайтын, əзілің жарасып сарқылмайтын адаммен тұрған бақыт болар.

Бірақ ақылдың да естісі бар есері бар екенін ұмытпағанымыз жөн. Сұлуын таңда, машинасы бар жүріп алсаңшы, бағат мынау сені, өлтірмейді мына бала пысық қой, мамасы жақсы адам, мінезі жақсы екен т.б көп ақыл естідім. Бірақ бір – біріңе лайықтысың деген сөзді əлі естімедім. Мүмкін ондай адам таппағанда болармын. Мүмкін енді кездестірермін, мүмкін кездестіріп бірақ байқамай жүргенде болармын. Бұйырғаны ғой. Ең бастысы ерте ме кеш пе барлығымыз босаға аттап, келін боларымыз анық. Əр қыз өз үйіне қонақ.

Таңбалы тас — тарих мұрасы!

Таңбалы тас- талайларды тамсандырған, әсерлілігі мен әлемді аузына қаратқан, құпиясы көп, Қазақстан өлкесінің баға жетпес байлығының бірі. Қазақ даласында орналасқан «Таңбалы» тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайы- Алматы обылысына қарасты Жамбыл ауданында орналасқан. Мемлекет басшысы президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы осы бір ескіліктің ескіртпей сақтап жеткізген мұрасына жол тартып, көзбен көруге деген ынтаның ашылуына себеп болды. Тұран университеті қабырғасында дәріптеліп отырған «Насихаттау құралы ретінде өнер өнімдері» пәні көнелерді кеңінен оқытып, насихаттап қана қоймай, атам замманнан қалған асыл мұраға асықтыра жетеледі.

30.09.2017 жыл. Көптен күткен ұлы той демекші, асыға күткен күніміз де жетті. Жиырма шақты адамнан құралған тобымызбен жолға аттандық. Таңбалыға жеткенге дейін жарқырап тұрған күннің, табанымыздың Таңбалыға тиісімен күрт бұзылып сала бергеніне қайран қалдық. Ышқына соққан жел біз таңбалардың бірінші тобына аяқ басқаннан кейін әлсін-әлсін баяулап бірақ басылды. Адам жүруіне ыңғайсыз болғандықтан бірінші топты тек сыртынан бақылауға мүмкіндік алдық. Таңбалардың бұл тобында барлығы 111 сурет бейнеленген. Барлығы жеті топтан тұратын таңбалардың екінші тобынан шайтанды қуып жатқанын көрсек, үшінші, төртінші, бесінші топтардан талайдан арманымыз болып жүрген «күн баласының» бейнесін көрдік. Таңбалардың бесінші тобында бір жерде шоғырланған жеті күн баласының аңыз бойынша табиғаттың жеті құбылысымен байланысы болған деседі. Бірі найзағаймен байланысты болса, ал екіншісі күнмен тығыз байланысты.

Тас бетіндегі таңбалардың кейбірі қоңырқай түс болып тұрса, кейбірі ақшыл рең тартқан. Оның себебі: қоңырқай түстілері, бұрынғы тас бетіндегі бейнелер пайда болған замманнан бергі сақталып тұрғандары болса, ақшыл рең тартқандары одан 1-2 ғасыр бертінгі бейнелер болып саналады. Ең қызығы тас бетіндегі таңбалар кеш қарайып, көлеңке түскен кезде анық және айқын көрінеді.Сондықтан болса керек тастардағы бейнелер күннің шығысына емес батысына қарап салынған. Тек тасқа бейнеленген

таңбалармен ғана емес, қола дәуірінен қалған молалармен де танысып қайттық. Ол кездегі адамдар ана құрсағында жатқандай бүктеліп жерленген көрінеді. Сол себепті молалардың ені мен ұзындығы тым қысқа болып келген.

Талайды тамсандырған «Таңбалыға» жасаған саяхатымыз тарихымызды ұмытпауымыз керектігін, киелі жерлеріміздің қадіріне жете отырып, түп тамырын сақтап қалуымыз керек екендігінің айқын дәлелі болды. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтпақшы «Жаңа жағдайда жаңғыруға деген ішкі ұмтылыс – біздің дамуымыздың ең басты қағидасы». Дамиық, өркендейік, тарихымызды жаңа жолдармен жаңғыртайық.

Таңбалы тас-тарих мұрасы!

Келбетіңді неге бұлтпен жасырдың,

Табиғатқа сендік көркем бас ұрдым,

Естелік боп мәңгі қалар жүректе

Таңбалы сен мұрасысың ғасырдың.

Тамсанардай тарихың бар тым терең,

Әр тасыңнан құдіретті мен көрем,

Әр аттаған қадамдарым есімде

Мұра болып сақталарын білем мен.

Бұл таңбалы ғасырлардың көзіндей,

Ал таңбасы бабалардың сөзіндей,

Тамсандырған табиғаты әсте бір

Болмас егер қалды десем сезілмей.

Тарихыма көз жүгірткен бұл күнім,

Себеп болды тууына жырымның

Сырласқандай табиғатпен тынықтым,

Ашқандай бір әр таңбасы сырын мың.

Көргім келген күн баламен жолықтым,

Әсемдікке бөлеп жатқан даласын

Тастарына сызат салудан қорықтым,

Анадайын әлдилеген баласын.

Түсіндірген әр таңбаны бағып сыр,

Бұл ағайдың жүзінен нұр тамып тұр.

Гүлжан апай қосымша айтты мәлімет

Ағай сөзін толықтырып тағы бір.

«-Мақпал ән салғанда жаңбыр кенет тоқтады»,-

Деп апай күн баланың қасында сөз бастады

Құдіреті бұл таңбаның біліңіз,

Санаңызға тоқып мұны жүріңіз,

Керек болып қалар осы мәлімет

Бір жеріне журналыңыздың сызыңыз.

Деді дағы жалғастырдық сапарды,

Бұзба деумен бізге сап пен қатарды.

Бұл сөзімді жалғыз айтар емеспін,

Бәлкім ойында жүргендердің сөзі бар.

Алғыс айтып, дәрісіне ынтыққан,

Шәкірттерден АПАЙ СІЗГЕ таңбасындай өлең бар

Әдеттегідей ерте тұрдым. Анамның дайындап қойған шәйін ішіп отырмын. Екі көзім сағатта. Келісілген уақыт 8:10. Сағат тілі 8:05 соққанда менің жүрегім сағат тіліне ілесе бірге дүрсілдей соғатын. Күнделікті әдетім бойынша ағаммен бірге мектепке қарай аяңдадым.

Ол тұратын бұрылысқа да жақындадық. Иә, қара торы, бойы ұзын, үстінде өзіне арналып тігілгендей әдемі, өңіне одан ары әр беретін қара кастюм шалбары бар, қолына мен оқымыстымын дегендей менмұндалап тұратын қоңыр партфельін ұстаған менің махаббатым күтіп тұр.

Сол бұрылысқа дейін ағасының мазасын алып ойнап келетін ерке тотай, ақымақ қыз бұл жолда мүлдем басқа. Биязы мінез, сабырлы келбет, әдемі күлкі жайғана қарапайым қыз бейнесі іске қосылады дерсіз. Алыстан нұрлы жүзіне ұрлана қарап мені көзіңнің жанарымен баурамашы дегендей ағамның артына тығыла қасына жақындайтынмын. Ең өкініштісі не екенін білесізбе, менің махаббатым ағамның жақын досы және сыныптасы болғаны. Ағаммен амандасып болғаннан кейін қызараңдай маған қарап, демін ішіне тартып, даусын баяу шығарып «Сәлем» дейтін. Сол сөзінің өзі менің бір күндік азығым десем асыра сілтеуім емес болар. Менің ағам әкеме тартқан мінезі тік, артық қимылы жоқ қабағына қарап қалауыңды ұмыттыратын жан еді. Менің достарының қасында жүргенімді қаламайтындықтан ба, әлде әңгімемізді естіп қояды дегендіктен бе белгісіз « Алдыға түсіп кете бер, артыңнан барам »,- дейтін. Махаббатты жасыру қандай қиын десеңізші өзім қаламасам да, қимасам да, жанынан ажырағым келмесе де алдыларына түсіп мектепке қарай аяңдай басатынмын.

Артыма бұрылып қарайын десем жанары мен жанарым түйісіп қалама деп уайымдайтынмын. Сол уайым ойымнан шықпай, артымнан қадала қарап келе жатқан махаббатымның қарасы маған алыстан сезілетін. Алақаным терлеп ішімнің жыбырлағанын бұлай қойғанда басымда сан түрлі ойлар өз ара арпалысып жататын. Не ойлап келе жатыр екен, менің қарағанымды күтіп келе жатырма екен, жотам дүңкиіп тұрған жоқпа екен, жүрісім дұрыс па екен, басымдағы бантигім түзу тұрма екен, ағаммен қандай тақырыпта әңгіме айтып келе жатыр екен деп бәрін ойлайтын едім.

Мектепке жете беріс тұстағы дөңнен менің жақын досым шығатын. Соны күткенсіп ақырын артыма бұрылып тұра қалатынмын. Ағам « кешігіп қалмай тез сабағыңа кір» ,-деп қасымнан өте шығатын. Артынан екі езуім екі құлағыма жетіп, істеген әр қимылын бағып, жүрген сайын бірге қозғалып бара жатқан толқын шаштарына қызыға қарап мен тұратынмын. Менен сәл алыстағаннан кейін бар батылдығын жиғандай артына жалт бұрылатын. Өзімді қоярға жер таппай кірпіктерімді тез-тез қағып жерге қадала қарап тұрып қалатынмын. Қос жанарын менен тайдырды ау дегенде артынан қайта қарап, неге менде қарамадым екен, неге жымиып күлмедім екен күткенім сол емеспе еді деп өзімді жегідей жеп тұрып қасыма дос қызымның келгенінде байқамай қалатынмын. Екеуміз амандасып мектепке беттеймін дегенше қоңырау да соғылатын. Менің махаббатым болса ол кезде мектепке кіріп кеткен де екен.

Мен қазақпын үлкенді сыйлап, алдына шықпаған, сөз қайтармай сыйлаған, құрметтеген. Бірақ, кейде сол норманы бұзуға тура келетін тұстары да болады екен. Жақында басымнан өткен оқиғамен бөліскім келіп отыр. Кімдікі дұрыс оқып өздеріңіз саралаңыздар.
Күнделікті дағдым бойынша сабақтан кейін қоғамдық көлікпен үйге бет алдым.Барар жолым алыс болғандықтан артқы жағындағы бос орынның біріне барып жайғастым. Адам өте көп емес, бірен-саран ғана түсіп — мініп жатқан адамдар. Бес-алты аялдама өткеннен кейін жасы шамамен қырықтан асқан, толықтау келген, аласа бойлы, қара торы тәте кірді. Арт жақтаң ең соңғы терезе тұсындағы орын ғана бос болатын. Отырғысы келмеді ме, әлде көрмеді ме әйтеуір бері қарай жақындамады. Артқы орынның алдындағы қатарда отырған тәте артқы жақа екі рет қарап алды да сөзін бастады. Сондағы нысанға іліккен бос орынның дәл қасында отырған мен. Тұрған тәтеге қарап:
-Барсаңызшы, анау бедірейіп отырған қыз жылжыйтын шығар, шешесі бар шығар оның да. Жоқ асппаннан солайынан салбырап түсіпті ма? Қайдам бірақ бедірейіп шешесіндей адам тұрып тұрғанына мыңқ деми отырғанына қарағанда шешесі тәрбие бермеген ау! Жастарда ұят жоқ,-деді. Анама тіл тигізгеніне шыдай алмағаныммен жай дауыспен:
-Бос орын бар ғой бері жақындаса жылжитын едім ғой тәте, келіңіз отырыңыз,-деп жылжып тұрған тәтеге қарадым. Ол кісі де соны күткендей келіп орынға жайғасты. Ал алдыңғы қатарда отырған тәте сонда да қояр емес.
-Осылай айтып орын алып алмасаңыз бұларда ұят жоқ, отыра береді наушниктерімен құлақтарын бітеп алып. Не әкеден, не шешеден тәрбие көрмеген тәрбиесіздер ғой,-деді маған қарап. Мен наушникпен отырғаным болмаса бәрін естіп отырғанмын. Естісін деп әтейі айтқанда шығар. Құлағымнан наушнигімді алып:
-Тәте, артық кетпеңіз, бос орын болғасын тұрмадым деп айттым ғой. Әке-шешемде неңіз бар, тәрбие көргем шүкір. Олай ол кісілер туралы жаман айтуға хақыңыз жоқ. Мәдинет сақтайық,-дедім.
-Бесіктен белің шықпай жатып маған мәдениетті сен үйретпе, мәдениетті болсаң маған солай сөз қайтарасың ба? Үй тексіз, отырып алып маған мінезін көрсетеді ғой. Сендилерді қандай ана табади,- деп ашуланып айхайлай жөнелді. Ең намысыма тиетіні ата-анам мен тегіме тисіп тексіз дитіндер еді, бағанағы сабырлықты сақтай алмадым:
-Сізге мен нестедім, үндемеген сайын аузыңызға келгеніңізді айттыңыз ғой. Сіз-ақ тәрбиелі болып балаңызды жақсы тәрбиелеп алыңыз.Менде шаруаңыз қанша?,-дедім да тұрып есік жақа жақындадым. Түсетін аялдамам болмаса да түсіп қалайыншы сөз таластырмай-ақ құрсын деп.
Өз баласына тискенім шамына тиді ма, тәтең автобуста айхай шығарды.
-Менің балаларым тәрбиелі шүкір. Қарашы мұны үндеми қоя салса болады ғой. Жоқ, жауап беріп беттен алуы керек...- тағысын тағы сөздер. Менің орныма алдында отырған үлкен апа жауап берді. Маған қарап:
— Қызым қайтесің жүйкесі жұқарған қатынды. Ей қой болды. Өзің ғана отырған жоқсын ғой. Басты ауыртып жібердің ғой тіпті. Байқұс қызды өзің түртпектедің ғой. Нең бар ода,-деді. Мен үндеми түсіп қалдым.
Түскен жерімнен үйге дейін жаяу бардым. Ойымда бір ой кімдікті дұрыс, бетінен алғаным қателік болды ма екен, үндемеуім керек пе еді, алде кешірім сұрай салуым керек пе еді. Жоқ менікі дұрыс па? Білерім бір нәрсе ашулымын. Неге көбі «жастар тәрбие көрмеген» деп жар салады да, өздері аузына келгенін айтып отырады. Жастар сол кісілерден үлгі алады емес па? Қоғамдық көлікте «ей орын берш» деп келетін кісілер сыймен келсе сыйлаған адам береді емес пе? Жассың деп басынатын адамдар менмендікпен емес кісілікпен жоғары тұрса кішілік танытатын едім. Кішілігім бар, кісілігіңіз қайда?

Өмірдің ұмытылмас ең қызық шағы студенттік өмірге алғаш қадам басып, студент атанып «студенттер үйіне» жайғасқаннан кейінгі əкеме жолдаған өлең жолдарым.

Уайымдама əке,
Қарным тоқ, жақсы бəрі.
Ұйқым қанған тек сабақ мас қылады,
Оқуданда озатпын бірақ əке
Озаттылық ортаңа қас қылады.

Уайымдама əке,
Көңіл күйім тым керемет.
Өз дауысың бір тылсым күш берермет,
Сағындымғой қызым деген сөзіңнің
əрқашанда мен үшін орны бөлек.

Уайымдама əке,
Апайлар мақтап жүрет.
Достарымда ерекше жақсы көрет.
Торда қалған тоңып торғай емес
Қызың бүгін қыран боп самғай білет.

Уайымдама əке,
Сен берген ақша жетет.
Киіміме, тамағыма тура кетет.
Артық ақша сұрасам кешір мені
Қызыңның қыдырғысы келіп кетет.

Уайымдама əке,
Уайымға салсам егер.
Студентқой қызыңды демеп жібер.
əкесіне ұқсаған деген сөзді
Қызың əке керемет сөз деп білер.

Уайымдама əке,
Бəрі үшін алғыс сөзім,
Не айтсамда құшағыңды жайған өзің,
Сенди əке тек менде бұл əлемде
Солай болат таусылғанша соңғы демім!

Жер реформасы жөніндегі комиссияның Көкшетауда өткен алғашқы көшпелі отырысында "Ұлт тағдыры" қоғамдық ұйымының жетекшісі, комиссия мүшесі Дос Көшімнің айтқаны

«Биткоин» сөзін алғаш рет осыдан 1 ай уақыт бұрын білдім. Сайттарда «Apple өзінің App Store-сінен соңғы биткоин-әмиянды алып тастады» деген жаңалық шықты. «Алпауыт компанияның мұндай шешіміне ілініп қалған не әмиян екен» деген қызығушылықтың жетегімен биткоин туралы іздендім. Биткоинның қызметі өзгеше болып шықты. Өзіндік бір әлем дерсің… Бақылауға көнбейтін, өзін-өзі реттейтін, инфляция түсінігімен мүлдем қабыспайтын биткоин деген не екен, сонымен…

Биткоин. Бұл не?
Биткоин (Bitcoin, BTC) — орталықсыздандырылған виртуальды валюта. Транзакциясы шифрленетін және қолдану аясы анонимді түрде болғандықтан биткоинды «криптовалюта» деп те атайды. Биткоин төлемдерінің желісі толықтай дерлік орталықсыздандырылғандықтан қадағалаушысы болмайды. Жүйенің қызметі мен қорғанысын қамтамасыз ету үшін криптографиялық әдістер қолданылады.
Сонымен, биткоин — виртуальды криптовалюта. Биткоинды төлем құралы ретінде пайдалану арқылы тауар сатып алуға, телефон байланысы, не хостинг ақысын төлеуге және тағы басқа төлемдер жасауға болады. Open source негізіндегі ашық код түрінде болғанымен анонимді, әрі сенімді төлем жүйесі ретінде танымал
Биткоиндерді сақтау, қабылдау және жіберу үшін жария идентификатор (мекенжай), қажетті баланс пен жасырын кілтсөзден тұратын әмиян қажет. Аударым жасау үшін қабылдаушының идентификаторы ғана сұралады. Идентификатор күрделі мәнді сандар мен әріптер жиынтығынан тұрады. Мысалы: 19noTg4T9TeFpT4ZTASvQxf7a1LYLSJa38.

Жеке әмиянда биткоиндер мен жеке жасырын кілтсөз болуы керек. Идентификатор мен кілтсөзді кәдімгі өзіміз қолданып жүретін логин және құпия сөзбен салыстыруға болады. Логинді өзгелермен бөлісіп, құпия сөзді жасыратынымыз сияқты, мұнда да идентификаторды жариялауға болады. Ал кілтсөз мұқият қорғалуы шарт. Ұмыт болса, қайта қалпына келтірілмейді.
Әрбір қолданушы өз қалауынша әмияндар құруына болады. Шектеу жоқ. Бастысы, биткоиндері бар болса, болғаны. Әмиян құрү үшін интернетке қосылып қажет емес. Интернет байланысы транзакция жасағанда қажет.

Транзакциялардың анонимділігі
Биткоинды көп ретте анонимді төлем жасау құралы деп атайды. Әйтсе де әмиянды биткоинмен толтыру операциясы — символдық валютаны биткоинға айырбастау қызметтері, не биржа арқылы орындалса, онда әмиян иесінің IP мекенжайы жазылып қалуы бек мүмкін. Ондай жағдайда сол IP мекенжайды тінтіп, барлық жасалған аударымдар тізбегін анықтауға болады. Сондықтан да арнайы «миксер» қызметін ұсынатын сервистер жасалған. Бұл сервистер анонимді түрде жұмыс істейді. Есепшотқа пайдаланушылардан келіп түскен ақшаны араластырып, биткоинға алмастырып, сәйкес қолданушының жаңа әмиянына аударады. Осылайша, биткоинды алушының түбірін анықтау ісі қиындатылады.

Мәліметтер қайда сақталады?
Биткоин — орталықсыздандырылған тармақты жүйе. Демек, желіде бірыңғай басқарушы орталығы жоқ. Баланс туралы ақпарат пен транзакцияларды сақтайтын біртұтас база болмайды. Әр мәлімет биткоин иелерінің компьютерінде сақталады.
Әмиян-бағдарламаны компьютерге орнатқаннан кейін, ол басқа қолданушылардың компьютерінен тұтас мәліметтер базасын өзіне жүктейді. Сондықтан да қандай да бір дата-орталықты ешкім де бұза алмайды. Өйткені дата-орталығы жоқ. Дата-орталығы болмағандықтан ақпаратты жою, не өзгерту мүмкін емес. Айтпақшы, әмиян-бағдарламаны жүктемей-ақ, онлайн-әмияндардың бірін пайдалануға болады. Онда жасырын кілтсөз сақталады.

Биткоиндердің саны қанша?
Биткоиндердің кәдімгі ақшадан басты айырмашылығы — бірыңғай ақша жасаушы орталығының жоқтығы. Мысалы, АҚШ долларын кез-келген мөлшерде жасай беруге болады. АҚШ доллары ештеңеге байланбаған. Бұрын долларды алтын қорымен кепілдендірген еді. Алайда, 1933 жылы Алтын стандарты доғарылып, долларды алтынмен кепілдендіру 1971 жылы жойылды. Қазір доллардың халықаралық валюта ретіндегі мәртебесі АҚШ-тың әлемдік нарықтағы беделіне ғана байланысты сақталып отыр.
Міне, биткоиндер мен дәстүрлі валюталар арасындағы негізгі айырмашылық осыдан анық көрінеді. Биткоиндердің саны алгоритмді түрде 21 000 000 данамен шектелген. Одан асырылмайды. Бұдан келіп: «биткоиндер жетпей қалады екен?» деп алаңдауға да әсте болмайды. Өйткені, әр биткоинды 100 000 000 үлеске дейін бөлуге болады. Әр бөлшегі 1 Сатоши (Satoshi) деп аталады. Бұл атау — биткоиндерді жасаған адамның есімі, не адамдар тобының атауы құрметіне қойылған. Биткоиның құны — биткоиндерді төлем құралы ретінде қабылдайтын адамдар мен компаниялар тарапынан және биржалардағы сұраныс пен ұсыныс балансының деңгейіне байланысты белгіленеді. Мұндай биржалардың ең үлкені — Mt.Gox биржасы.
Дәл қазіргі таңда айналымға 12 млн данадан сәл-ақ асатын биткоин шығарылған. Биткоиндерді шығарып біту — 2140 жылы аяқталады деп болжанған. Өйткені, айналымдағы биткоиндер саны артып, биткоин арқылы жасалатын транзакциялар мөлшері көбейген сайын биткоиндерді шығару қиындай түседі. Сәйкесінше, жаңадан жасалатын биткоиндердің саны күннен-күнге азаяды.

Биткоиндер танымал болғаннан кейін ішіне жария және жасырын кілтсөз сақталған металл монеталар құйыла бастады. Осы себепті көптеген бұқаралық ақпарат құралдарында B қарпі бейнеленген металл монеталардың суреті жарияланады. Мұндай монеталарды eBay интернет-дүкенінен сатып алуға болады.

Биткоиндер қалай жасалады немесе майнинг дегеніміз не?
Биткоиндерді шығару процессі «майнинг» деп аталады. Майнинг — криптовалюталарды алудың жалғыз тәсілі. Майнинг процессі — компьютерлердің күрделі математикалық есептердің шешімін табуына негізделген.
Майнингтің мәні — Жердің әр нүктесіндегі компьютерлердің математикалық есептерді шешуіне және сол шешімдердің нәтижесінде биткоиндердің пайда болуында жатыр. Биткоиндерді жасау процессі — бірыңғай шығарушы орталық тарапынан қадағаланбайды. Ал оның тарамдалып орналасуы қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.
Барлық биткоин-аударымдар жалпыға қолжетімді транзакциялар логінде жазылады. Тізбек арқылы майнерлерге беріледі. Майнерлер миллиондаған комбинациялардың арасынан бір ғана дара хэшті таңдап алады. Дара хэш — барлық жасалған транзакциялар мен құпия кілтсөздерге сәйкес келуі шарт. Алғаш болып тапқан майнерге 25 биткоин беріледі. Сондықтан да майнерлер бірінші болуға таласады. Дара хэш табылған сәтте барлық транзакциялардың блогы жабылып, биткоин жасау қайта басталады.
Майнерлердің іздейтін хэші — алдыңға блоктағы хэштен, соңғы 10 минут ішінде орындалған транзакциялар хэштерінің қосындысынан және кездейсоқ саннан құралады. Қорытынды хэш жүйенің шарттарын қанағаттандырған кезде барып қана шешімі табылады. Сондықтан да жүйе шарттарының өзгеруі хэштің табылу күрделілігін анықтайды. Шарттар — әрбір 2016 блок жабылған сайын бір рет өзгеріп отырады. 2016 блоктың есептелуі — екі апта мерзімге созылады.
Майнерлерді жабық торрент-трекерде файлды тарататындармен салыстыруға болады. Олар желінің p2p негізінде жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Осылайша өзгелердің фильм немесе ән жинақ жүктеуі арқылы рейтинг жинауына мүмкіндік жасайды.
Биткоинға келсек, «таратушының» рөлін ойнайтын майнерлер қаржы жүйесінің жұмысын демеп отырады: транзакциялар өткізіп, барлық желілердің бірыңғай «келісімін» сақтайды. Өз ресурстарын сарп еткені үшін шын ақшаға оңай айырбасталатын биткоиндер жасайды.

Биткоин-фермалар
Жасалған биткоиндер саны көбейіп, транзакциялардың мөлшері артқан сайын майнингке жұмсалатын күш те ұлғайып, математикалық есептер күрделеніп барады. Алғашында майнинг үшін қарапайым үй компьютері пайдаланылса, кейіннен «цифрлы кеніштер» озық бейнекарталарды пайдалануға көшті. Кейіннен арнайы жасалған құрылғылар қолданысқа енді. Бағдарламаланған чиптер іске жаратылып, бертінде оның орнын ASIS атты интегральды схемалар басты. Бұл схемалар хэш есептеуді жоғары жылдамдықта жүргізуімен және электр қуатын аз тұтынуымен ерекшеленеді.
Мысалы, Radeon HD 7990 бейнекартасының қуаты секундына 1,2 гигахэшті құрап, бірнеше ватт электр тұтынса, 125 доллар тұратын заманауи Red Fury атты ASIS-жүйесі 2,5 гигахэшті қорытып, секундына 2,5 электр қуатын тұтынады. Майнингке Nvidia бейнекарталары жарамайды. Бүгінде майнингпен айналысатындардың барлығы ASIS-ті пайдаланады.
Соңғы уақытта арнайы мамандандырылған биткоин-фермалар пайда болғаны жөнінде айтыла бастады. Ондай фермалардың ең ірісі Гонконгте орналасқан. Мұнда секундына 35 терахэшті қорытатын фабрика ашылған. Бұл фабрика тәулігіне 26 биткоин өндіреді.
Жаңа блок жасаудың сыйақысы жылдан-жылға азайып барады. 2013 жылдың басында 50 биткоин болса, бүгінде 25 биткоинға кеміген. 2017 жылға қарай 12,5 биткоинға дейін төмендейді.
Қайтарылмайтын транзакциялар
Биткоиндер транзакциясы кері қайтарылмайды. Сондықтан да биткоиндерді Paypal немесе несие карталары көмегімен сатып алуға болмайды. Көптеген адамдар биткоиндерді төңкерілген пирамида немесе ақша көпіршігі деп есептейді. Алайда, олай емес. Өйткені, биткоиндердің орталықтандырылған қадағалаушы органы жоқ.

Майнингпен айналысу тиімді ме?
Дәл қазіргі таңда кәсіби құрал-жабдықтар болмаса майнингпен айналысудан пайда жоқ. Биткоиндерді жасау шығыны — биткоинның құнынан асып кеткенімен қоймай, көп уақыт пен электр қуаты молынан жұмсалады. Қарапайым процессорлардың қазіргі жүйе талаптарын орындауға шамасы жетпейді.

Биткоиндерді қайдан сатып алуға болады?
Араларыңызда биткоиндерді сатып алуға ниеттілер болса, онда криптовалютаны сатып алудың ең қарапайым үш тәсілі бар.
Биткоин сатып алардан бұрын валютаны сақтайтын әмиян құру қажет. Әмиян құрудың ең сенімді тәсілі — күрделі ресми қосымшаны орнату. Әмиянға арналған ресми қосымшалардың күрделі болуына олардың сервермен үнемі синхронизацияны талап етуі себеп. Алайда, көптеген пайдаланушылар қарапайым әрі ұғынықты онлайн-сервистерді қолданады. Онлайн-сервистердің қауіптілігі сол, хакерлер тарапынан сервис қызметі бұзылса, қолданушылардың әмиянындағы барлық ақша өзгенің қолында кетеді.
Онлайн-сервистердің танымалдары: Blockchain, Coinbase, Strongcoin. Жария және жасырын кілтсөзді қағазға басып шығарып, сейфте, не банк ұяшығында сақтауға немесе Multibit альтернативті қосымшасын компьютерге орнатып, соны қолдануға болады.
Multibitті ноутбугіме орнатып көрдім. Биткоин сатып алатын қаражатым болмағандықтан қоржынымдағы биткоин саны 0-ді көрсетіп тұр. Бұл қосымшаның ерекшелігі сол, сервермен үнемі синхронизацияда болуды қажет етпейді.


Биткоин сатып алудың үш тәсілі:

1. БИРЖАЛАР
Биржа — биткоиндер және басқа валюталарды саудалауға арналған алаң. Биржаның әр қатысушысы өзінің ішкі есепшотын толтыру, валютаның белгілі бір мөлшерін белгіленген бағада сату, не сатып алуға ұсыныс жасау мүмкіндігіне ие.
Қолданушылардың биткоиндерді сату немесе сатып алу кезінде келіскен құны -биткоин бағамын құрайды. Биткоин бағамы көптеген факторларға байланысты өзгеріп отырады. Тіпті криптовалюта әмияны қызметін ұсынатын сервистің бұзылғаны жөнінде айтылған қалжыңның шеті шықса, биткоинның бағамын жүздеген долларға құлдырап шыға келеді.
Биткоиндерді биржадан сатып алу үшін алдымен ақшаны биржаға салу керек. Биржадағы баланста ақша пайда болғаннан кейін саудаласуға қатысу қажет. Ол үшін сол уақыттағы биткоин бағамына қарап, биткоинның бағасын қоямыз. Егер сіздің қойған баға қабылданса, ішкі есепшотқа сатып алынған биткоиндер келіп түседі.

2. АЙЫРБАСТАУ СЕРВИСТЕРІ
Айырбастау сервистері биткоиндерді ақшаға және керісінше алмастыруға мүмкіндік жасайды. Биткоин бағасы ішкі курс бойынша есептеледі. Бұл тәсілдің биржадан артықшылығы — қарапайымдылығында.

3. ТІКЕЛЕЙ САТЫП АЛУ
Бұл үшін алдымен биткоинын сатуға құлықты сатушыны табу керек. Табылғаннан кейін сатушымен биткоин курсын келісіп, оның есепшотына ақша аударылады. Қайтарым ретінде ол сәйкес эквиваленттегі биткоиндерді жібереді. Биткоиндер жіберілмесе, демек сатушының алаяқ болып шыққаны. Сондықтан да сатушының репутациясын тексеріп алған жөн.

Tor дегеніміз не тағы?

Tor — бұл анонимді желілік байланыс орнатуға жағдай жасайтын прокси-серверлер жүйесі. Torдың жасырын сервистері арқылы мекенжайы құпия сайттар жасалады. Өзінің IP мекенжайын анонимді түрде қалдырғысы келген қолданушылар .onion-сайттарға Tor бағдарламалық жабдықтауы арқылы енеді. Болмаса, кәдуілгі сайтттарға кіргенде өзінің IP мекенжайы жария етілмегенін қаласа, онда Tor желісін пайдаланады. Torдың ерекшелігі сол, мұнда анонимділік деген ұғым техникалық тұрғыдан қамтамасыз етіледі.
Torдың осыбір ерекшелігі заңның шеңберіне сыймайтын түрлі сайттардыы жасауға алып келді. Заңға қарсы әрекеттерді қаржыландыруда биткоинның таптырмас төлем құралы бола алады. Биткоинның бұл қасиеті — Tor мен биткоиндердің бірін-бірі толықтырушы ретіндегі рөлін арттырды.
Tor желісінің көмегімен әдеттегі браузерлерден ашылмайтын сайттарға кіруге болады. Мысалы, әдеттегі браузерлер арқылы .onion доменіндегі сайттарға ену мүмкін емес.
Демек, анонимділік деген ұғым алдыңғы қатарға шығып, аноним боп қалуға тырысқан қолданушылардың артуы — анонимділікті сақтау құралдарының артуына алып келді. Сұранысты қанағаттандыруға негізделген ұсыныстың ақыры Tor мен Bitcoinдердің әлеуетін арттыра түсті.

Bitcoin жүйесінің Torшылар ортасында танымал болуына не себеп? Tor желілеріндегі сайттардың ауқымы тарылмай, керісінше қанат жая түсуіне биткоиндердің сіңірген еңбегі қандай?

Silk Road онлайн-дүкені — есірткі ошағы

Бұл сұрақтарға американың федеральдық тергеу бюросы тарапынан жабылған Silk Road онлайн-дүкені мысалында жауап беруге болады. Есірткі сатумен айналысатын бұл интернет-дүкенінің атауы да қызық. «Жібек жолы» деген мағына береді. Осындай кең шеңбердегі атауды иемденген интернет-дүкеннің саудасы биткоин төлемі арқылы жүргізілді. Silk Roadтың сөресінде психотропты заттардан (марихуана, есірткі) бөлек, электроника, порнографиялық материалдар мен таратуға тыйым салынған кітаптар да бар болатын-ды. Тұтынушылар бұл сайтқа тек Tor желісі арқылы кіретін. Іздеу жүйелеріне шықпайтын сайттың негізін салушы — Росс Уильям Ульбрихт. Өткен жылдың қазан айында Silk Road сайты жабылып, иесі тұтқындалды. Сайттың серверінен мыңдаған биткоиндер табылды. Онда сақталған биткоиндердің саны 30 мың данаға дейін жетіп, сол уақыттағы долларға шаққандағы бағамы 25 млн АҚШ долларын құрады. Осыдан кейін Silk Roadқа аналог сайттардың қарасы көбейді. Қазірдің өзінде Silk Road2 атты интернет-дүкен жұмыс істейді. Ондағы тауар түрлері алдыңғысына пара-пар болмаса да, өз тұтынушыларының қажетін қанағаттандыруға әрекеттеніп келеді. Төлемдердің дені биткоиндермен жасалады.

Assasination Market — кісі өлтіруге тапсырыс қабылдайды

2013 жылдың күзінде Tor желісінде тағы бір сайт іске қосылды. Assasination Market деген атаумен еніп келген бұл сайттың ұсынатын қызметі де адамдардың жасырын қалауларын қанағаттандыруға бағытталған. Assasination Market белгілі қоғам және саясат қайраткерлерін өлтіру қызметін ұсынады. Кісі өлтірушінің ақысын өтеу үшін сайтқа келушілерден сайттың биткоин-әмиянына биткоиндер жіберуді сұрайды. Тапсырыс орындалса, төленген қаржының 1%-ын өзіне алып қалады. Тапсырыс беруші мен тапсырысты орындаушы арасындағы делдал іспеттес.
Бұл биткоиннің Tor желісіндегі сайттарды жойылып кетуден аман сақтап, алға жылжытып отырғанын көрсетеді. Демек, Tor әлемі биткоиндермен қаржыландырылады.


Мен жоғарыда атышулы екі оқиғаны ғана мысалға алдым.Биткоинмен есеп айырыспайтындықтан, Tor желісі арқылы аноним сайттарға кірмейтіндіктен де осыбір параллельді әлемдегі әрекеттер әралуандылығынан білерім аз. Десе де, биткоин мен Tor желісінің арасындағы байланыстың алдағы уақытта күшеймесе, әлсіремейтіні анық. Өйткені, криптовалюталар анонимділікті сақтаудың жалғыз ғана сенімді құралы болып отыр. Ал, Tor желісі болса анонимдердің қайнаған ошағы.

превью мекені