Менің биыл қытай тілін үйреніп жүргеніме бір жарым жылдың жүзі болып қалыпты. Осы уақыт аралығында маған сабақ берген қытайлық мұғалімдермен сөйлесіп жүріп аспан асты елін біршама танып- біліп қалдым. Сол қытайлықтардың айтуы бойынша, еліміздің біраз артықшылықтары бар екен:

1) Ғимараттардың алуан түрлілігі. Қытайда үкімет жоспары бойынша тұрғын үйлер бірдей 25-28 қабатты блогтар ретінде қаз-қатар тізіліп тұрғызылады екен. Ол үйлер жер сілкінісі кезінде кейде шыдамай, көп адам үйіндінін астында қалып жатады. Сол үшін, қытайлықтарға бірі қызыл кірпіш, бірі сары кірпіштен салынған, аласа, биік үйлердің алуандығы әсем көрінеді.
2) Тамақтың сапасы. Қытайда тұтынушы халық тым көп болғандықтан, өндірушілер көбіне сапа емес -санына, жеделділігіне назар аударады. Сол себепті, тағамдардың кейбір түрлері құнарсыз, сапасы төмен болып келеді. Қытайлықтар осындағы нанның түр-түрінің көптігіне және дәмділігіне таңданады. Сондай-ақ, балмұздақ, шоколадтың дәмі ерекше дейді.

3) Қазақтардың болмысы. Қытайлықтар негізінен өте сыпайы халық. Оларда да ағылшындар сияқты үнемі жымиып, күліп жауап береді. Сол себепті де, адам сені жақтыртпай тұр ма, жоқ па, түсіну қиын. Ал, қазақтар олай емес, шынайы ниетін эмоциясымен көрсете біледі дейді.

4) Ашық мінезділік. Қазақтар әңгімеге жақсы. Әсіресе, таксистер дайын тұрған әкім, тарихшы, экономист мамандар көрінеді.

5) Жайбарақат өмір. Қазақстанда адамдар біртүрлі алаңсыз, асықпай, саспай жүреді дейді. Ал, қытайда сіз бір күн жұмысқа шықпай қалсаңыз сіздің орныңызға жұмыс істеуге дайын 200 адам бар.

6) «Барлығы арзан!»-ДЕЙДІ де… енді бұл салыстырмалы түрде. Олар үшін, әрине, 1 юань- 45 теңге болғаннан кейін солай. Қаншама шетелдік студенттердің доллар, эвроларымен келіп, мәз-мейреам болып жұргендерін көргенбіз.

7) Еркіндік. Қытай халқы өте консервативті, өз дәстүрлерін қатты ұстанатын, тәртіптері қатал халық (жемқорлық, мұнай-газ ұрлаған үшін өлім жазасына кесетінін айтпағанда) Мәселен, қытай мұғалімдері біздің оқушылардың сабаққа кешігіп келетіндігі, телефондары шырылдаса аудиториядан шығып кететіндігі өте ерсі көрінеді. Қытайда кешігіп келген студент сабақ бойы түрегеліп тұрады, ал телефонмен ұсталған студент онысынан айырылып, ешқашан қайтарып ала алмайды екен.

8) Бос кеңістіктің көптігі. Ең үлкен артықшылығымыз осы-ау. Қытайда бір жерге барамын десеңіз 2 сағатыңыз ғана жолға кетеді. Адамның көптігінен бірінші реттен метроға отырып кете алмайсыз, жолыңыз болса 2-ші, болмаса 3-ші партияман ғана орын табасыз.

Солаааай)

Санасы аз болса, қашады ол бірден,
Азапты көреді — бостандық аңсаса.
Ғашықтық дегені — бақыт қой ең таза,
Сәтсіздік пен бопса — махаббатсыз жүрген.
Шаттықтың ұлығы — сұлуды тербеген,
Еркіндік, тыныштық емес пе тегін у?
Білгенге ырыс-құт — сезімге берілу.
Жүректің суығы — тірі өлгенге тең.

Блогтурымыз әуежайдан «Медиа жұлдыз» қоғамдық қоры басшысы Самал Смайлованың күтіп алуымен басталды. Блогтурдың жоспары, бағдарламасымен танысқан соң екі автобусқа жайғасып, блогшылардың бір бөлігі Қызылорданың оңтүстігіне, бір бөлігі батыс бағытқа жылжыды. Біздің топта белгілі медиа тренер Қанат Әуеспай, белгілі журналист Нұрбек Бекбау бар бас-аяғы он екі адамнан тұратын блогшылар тобы болды. Алғашқы аялдама қаладан 160 шақырым шамасында орналасқан "Қорқыт ата" мемориалдық кешені.

"… Елеу Көшербаев деген ақсақалдың ұйғарымымен жасалынған..."

"Қорқыт ата" кешенінде музейдің ғылыми қызметкері Мағауия Бердібекұлы күтіп тұр екен. Мағауия аға кешеннің бұрынғы, қазіргі жағдайын таныстырып шықты. Айтуынша, кешен 1980 жылдары Қармақшы аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Елеу Көшербаев деген ақсақалдың ұйғарымымен жасалынған. Қылышынан қан тамған кеңес үкіметі кезінде мұндай іс ерлікпен парапар еді. Елеу ақсақал қазіргі Қызылорда облысының әкімі Қырымбек Көшербаевтың әкесі. Сол кезеңде биіктігі 8 метр етіп Б.Ә. Ыбыраев, С.И. Исатаев жасап шығарған нұсқасына алдымен 1997 жылы, кейін 2014 жылы Елбасының тапсырмасымен реконструкция жасалды. Реконструкция деген аты болмаса, кешен толығымен жаңарған.
Сырдың бойында Қорқыт ата мазары болыпты баяғыда, бірақ өкінішке орай 1952 жылдары су арнасынан асып, шайып кетіпті. Жалпы жоғарыдан қараса қобызды елестететін кешеннің ортасы (шанағы) — 2000 адам сияқтын амфитеатр секілді жасалған. Амфитеатрдың акустикасы өте жоғары. Микрофон не болмаса сондай секілді дауыс күшейту қондырғысын пайдаланбай ақ түрлі шаралар өткізе беруге болады. 4 жылда бір рет өтетін түркі халықтар арасындағы фестиваль дәл осы жерде ұйымдастырылады. Амфитеатр айналасында 18 плита орналасқан. Ол плиталарда келешекте 18 түркі тілдес тайпаның өз тілдерінде ақпараттар жазылады.

Бұрынғы ескерткіштің биіктігі 8 метр болса, қазіргісінің биіктігі — 14 метр. Ортасында жел соққанда қобыз дауысы сарындас дыбыс шығаратын 40 түтікше орналастырылған. Ескерткіш жел мен суға төзімді Қазақстанда жасалған граниттен жасалған. 92 блоктан тұрады. Ескерткіштен сонадай жерде «Ақсақ қыз» мұнарасы тұр. Аңыз бойынша, Арқадан шыққан қырық қыз Қорқыттың қобызының дыбысын естуге келе жатады. Арасында бір ақсақ қыз болады. Жанындағы қыздар ақсақ қызға «Жете алмайсың»,-деп күледі екен. Алайда қалған қыздар Бетпақдалада өліп, ешкісіне мініп, сүтін ішіп жүріп жалғыз осы Ақсақ қыз жетеді. Қорқыттың бір күйін естіген соң сол жерде жан тапсырады да, артынан ел басына мұнара тұрғызады. Жалпы "Қырық қыз" туралы аңыздар тек Қызылордада ғана емес, еліміздің әр-әр жерінен қылаң береді. Бұл туралы толыққанды зерттеу бар ма, жоқ па екенін білмейді екенмін… Жалпы "қырық" деген қазақта «көп» деген мағына беруінің (Қырықтың бірі қыдыр, Қырымның қырық батыры т.б.) өзі біршама зерттеулерді талап етеді ғой…
Аңыз желісін бәріңіз білесіздер ғой, оны қайталаудың қажеті жоқ шығар. Қорқыт бабаның өлімнен қашып келіп мәңгілікке саябыр тапқан мекені осы Сыр бойы. Неге дәл осы жерге?! Дәл осы Сыр бойы Мағауия ағаның айтуынша Орта Азиядағы ең биік нүкте екен. Космомспен тікелей байланыс бар. Байқоңырдың дәп осы жерге салынуында да бір мән бар шығар?!..


Қазалыдан 20 шақырым жерде Жанкент (Яныкент) деген қала болған ертеректе. Оғыз тайпасының астанасы болған шаһар. Мына экспонаттар сол қаладан археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде табылған. Жәдігерлер IX-X ғасырларға тура келеді. Шаһар саз балшықтан тұрғызылған, қазірге дейін тек орны ғана сақталған. Қорқыт ата 3 ханның тұсында кеңесші болыпты. Мүмкін осы қалаларға да талай келген шығар…
Айтпақшы, тағы бір қуанышты жаңалық, «ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесінің нысандар тізіміне Байқоңыр қаласымен бірге «Қорқыт ата» кешені де енді. Осы музейдің өзінде «Деде Қорқыт» кітабының бірнеше тілге аударылған нұсқалары тұр. Көзі қарақты, мәдениеті жоғары адам Қорқытты білуі тиіс деген ойдамын. Сәйкесінше кешенді де айналып өтпеуі тиіс.

«Досың қазақтан болсын» деген ізгі ниетті, ілтипат сипатты пікірдің аурасына ауырған қазекеме «ащы ақиқаттың өткір шындығын» шырмаған хақ оқиға аса мәлім емес-тын. Ислам әканың «Досың қазақтан болсын. Ол сені сатпайды, бауырмал адал халық» деген сыңайдағы тұжырымын өзбектің БАҚ-ы кеңінен таратып, хассақтардың қазіргі ұрпағы ере жариялады. Ел артынд… аузындағы әңгіме — осы.
Шын мәнінде толық мәтінде «Досың қазақтан болсын. Ол сені сатпайды, бауырмал, адал халық. Бұл далбандарды зато сендерге лақтырып кету оңайырақ болады. Тем более, досың болғасын подлянка күтпейді» деген болатын Өзбасы. Бірақ бізге қалай жетті, солай жетті енді...

Кәрімов әкам өз спортшыларын әр әлемпиадаға аттандырарда: «Сукілер біләт, медаль алғандарың өздеріңе жақсы. Бірақ медаль алмасаңдар да, қазақтан қалғандарың — лоқтық. 1/16-дан тігілсеңдер де, қазақтан ұтылмаңдар нақ!» деп бата беретінін біреу білсе, 17 миллион білмейтін.



Алайда қазақтай қайсар халықтың Қабанбайдай батыр бабасымен қоса, Тазша баладай суайт кейіпкері барын да ұмытпаған жөн болатын. Өзбек басшысының шын пиғылын білетін біздің ақылман ойлы шенеуніктеріміз бен көреген функционерлеріміз «Операция Ө» деп аталған ұлы жоспар құруға кірісті.
Ол — өзбек басшысының көзін құрту еді.
Әрине, тікелей қастандық қылу — адамдыққа жат, жоғары саяси деңгейде орынсыз, қылмыс атаулының үлкені. Олай-бұлай бола қалса, жаны сірі Кастро да емес ол, бір-екі шабуылдан соң-ақ Аид ақсақалдың ауылына аттануы әбден мүмкін еді. Өзбек комитеті де «Моссад» емес дегендей...
Сондықтан, елдегі басқа шаруаның бәрін шешіп қойған (галстуктерін де) біздің ақылмандар іске басқаша кірісті.
Сөйтіп, кабинетке үйренген қауым арасында кіл ығай мен сығайдың басқосуы болды. Бір ірі тұлғаның өз адал еңбегімен тапқан ақшасына салдырған мүбәрак вилласында (енесін, ойнап айтам нақу, ондай вилла жоқ қо), жабық есік жағдайында жиналыс өтті. Есік шынымен жабық болатын. Бақылау камералары дарбаза шетінен өмірге құштар кейіппен қарап тұрды. Вилла қақпасының алдында сұсты, тағдырға ызалы қап-қара иттер мен олардың қап-қара кәдімгі иттері күзетте жүрді. Овчарка мен питбуль болатын соңғылары. Нұрлыбек пен Гриша болатын алдыңғылары.

— Тәәә-әәәкс, ағайын, туыс бауырлар… Кхм, ой, тойыс, әріптестер! Мемлекеттік маңызы бар мәселені талқылауға келгенімізді білесіздер. Қара уылдырықтан ала отырыңыздар. Кімде қандай ұсыныс бар? — деді сөзбасшы.
Бірінші болып иегі жып-жылтыр семіз кісі сөз бастады.
— Исламды құрту үшін сақалы шоқшаларды кеңінен пайдалану жайлы ұсыныс бар...
— Өй, бұл Исламды емес қой олардың құртатыны… — семізді тыйып тастағанға бәрі үнсіз бас изесті. Бір-екеуі «Машалла» деді іштей сыбырлап.
Келесі бір белсендінің:
— Кешіріңіздер, мен айтайын, әлімжеттік желіде жүрген суретке және үш әріптен тұратын мемлекеттік ұйымның есебіне сенсек… — деп қостап келе жатқаны сол еді, сөзбасшы сөзін бөлді.
— Сіз үшін фейсбуктің әлімжеттік желі деп аталатынын білеміз. Ал үш әріп дегеніңіз ЦОН ба?
— Үш әріп деген үш әріп қой. Сол дерекке сенсек, Ислам ақамыз ақтан аздап алыңқырайтын көрінеді.
— Сіз сонда ішімдікке цианид салуды немесе «паленый столичныйды» жібере салуды ұсынасыз ба, блеәт нақұй? — Телевидение жоқта, үй жағдайында мұндай зиялы қауым да өзара осылай сөйлесе беретін.
Әлгіннен үнсіз отырған көзі сығыр жылтыр бет галстугын ағыта, осы жерде сөзге араласты:
— Жоқ, мен ұсынатын басқа идея бар.
— Сөйлеңіз, жепутат мырза.
— Бізге не керек? Әканың әрақты сілтегені керек. Бірақ легально болуы керек пе ол похмель? Болуы керек. Ол қатты ішіп, 79 жастағы организм шыдамай жүріп кетуі мүмкін. Сондықтан повод керек пе? Керек.
Уощм, ел боп, жұрт боп, не қатты қайғыртуымыз керек, не қатты қуантуымыз керек.
— Қайғырту не получится. Ол үшін ескі замандардан қалған 2-3 қазақтың мазары жатыр деп сылтауратып, Жизаққа дейінгі жерді қайта тартып алу керек. Немесе, Олимпиадада алғашқы ондыққа кіріп кетіп, 10 алтын алып, өзбектерді көтте қалдыруға болады. көріп отырғандарыңыздай, екеуі де нереальный нәрсе. Сол себепті, мен сіздерге от обратного қимылдауды ұсынамын.
Ең принципиалды спортымыз — бокста өзбектерден аяусыз жеңіліп, олардан жалпы есепте қалып қояйық. Басқа амал жоқ.
— Сөйтсе?
— Сонда Кәрімов әкам қуаныштан жүзі бал-бұл жанып, қассақтардың аузын тігіп кеттік деп, банкет жағалап, ақаңнан сілтейтін болады. Ал оның ар жағы инсульт емей немене?
— Ғажап идея! Бізде Парламентте мұндай ұсыныстар айтыла бермейді...
Осы тұста спортқа тақырып ауаны ауғанын естіген сығыр көз жұқа кісі көзілдірігін түзеді де:
— Кешіріңіздер, мен ауыр атлетиканың майын ішкен маман ретінде айтайын, біз бұған үлес қоса алмаймыз! Менен кемі 3 алтын шығады! Өзбектерде өзі ауыр атлетикада бір ғана фаворит бар, оның өзі біздің чемпионнан ұтылады. Біз Қазақстанды жалпыкомандалық есепте көтермесек, түсіруіміз қиын… Екінші жаттығуда мықты спортшыларымыз бәрінен…
— Тәк, сен өйтіп неғыма! Ал мен спортқа жауапты тұлға ретінде Ильиніңді де, басқасын да қатыстырмаймын! Басқа, әлсіз спортшылар жіберіңдер! Иә, айтпақшы, штанга көтеру екі жаттығуға бөліне ме не?
— Левеке, бұныңыз қалай?! Олар көп жыл дайындалды емес пе?
— Все, все, әңгіме бітті! Себеп табамыз. Бұрынғы жүлдесімен қосып тартып аламыз. дәрі іштә, үйтті-бүйтті деп шығарып жіберіңдер. Олар итак пәтер-мәшінелерін алып алды.
Келесі, бокстан қысылуымыз керек. Өзағамдар өзі ыштанга көтеру мен бокстан басқа спорттан алтын медаль ала алмайды. Бізге лимит — бір алтын, чтобы халық шуламау үшін. Қалған выскочкаларымызды қысып, құлатып, ал өзбектерді көтеру керек.
— Кешіріңіз, бізде кемі 3-4 спортшы алтынға үміткер. Өзбектермен шамалас медаль аламыз деп тұрмыз.
— Никаких шамалас! Бір алтын болсын, ана Даниярды ваще құлатып тастаңдар, онсыз да алтынды көп алады ол. Тем более, вахабиттермен араласа ма, бірдеңе.
— Ол баланы құлату қиын. Қалай да алады ол. Вот, Иванды көндіруге болады. Вася деген спортшы көнбейд, бірақ орыс қо, мейлі, оның үстіне ешкім ол үшін тұрмайды. Соны қысып жібереміз, алтын болмауын қадағалаймыз.
— Әділбек ше? Ол да фаворит қо.
— Әділбек? Алтын? Пхахаха, ағасы, осы екі сөздің бір-біріне кереғар, үйлесімсіз екенін көрмейсіз бе?!
— Уощм, өзбектерді алға шығарыңдар. Жеке матчта жеңілсін бәрі. Ана Біржанға айт, өзіміздің бала ғо, таяқ жесін кездесіп жатса.
— Көрерміз енді… Құраманың бапкері өзіндік пікірі бар жігіт еді…
— Қой, сөзді қой. Егер де дейді, кімде-кім дейді, тыңдамаса дейді, орнынан аламыз деңдер дейд та!..
— Жақсы, жолдастар! Ендеше, алдымызда Ұлы даланың ұлы мақсаты тұр. Барлығы еліміздің болашағы үшін. Бәлки, біздің ерлігіміз бен еңбегімізді ұрпақтар білмей кетер, бірақ біз оған мұңаймаймыз. Үлкен саясат болғасын, ондай-мұндай болад… Тарихтың парақтары әлі-ақ ашады айқара…
— Онда шартты түрде «Операция Ө» деп аталған жасырын жобаны бастауға пәрмен беремін!

«Операция Ө» деген атау — мысалы, Өзбек, не Өлімпиада, не Өлім болып дешифрленетінін біз білмейміз. Алайда, оқиғада баяндалған барлық жоспар соңғы сағаттарда орындалып үлгерді деседі. Ол үшін тіпті Сотомайорды да жығуға тура келіпті-мыс. 22-орын — қазақ спортының кемшін қалуы емес, көреген функционерлердің сарабдал саясаты ғана екен.
Ал Ислам әка сол жеңісті қуаныштан 3 күн ішіп кетіп, банкеттің алдын бермей, тост айтыпты. Содан жүрек шіркін шыдамай жүріп кеткен екен.
Көпке қолжетімсіз ақиқат оқиға осылай болған деседі. Бірақ кім білсін, бұл өмірде болмаған оқиға да болуы мүмкін ғой, жиынның қазақ тілінде өткеніне қарасақ…

Жазбада сіз ұқсатқан кейіпкерлер жай ғана сәйкестік, өмірдегі тұлғалармен ұшырасуы кездейсоқтық болып табылады.

Қазақстанның үшінші мегаполисі саналатын Шымкент қаласына алыс-жақын жерлерден қонақ келсе, шыны керек, қыдыртып алып баратын жерлерді әркімнен сұрап, тапырақтап қалатынымыз рас. Әйтсе де, қаламызда баратын жерлер өте көп. Виртуаль және реалдағы достарымның арасында өзімше сауалнама жүргізген болатынмын. Сұрақ «Егер де Шымкентке басқа өңірден жақын достарыңыз қыдырып келсе, қаланың қай жерлеріне алып барар едіңіз?.» Әркім өз ойымен, барып жүрген жерлерімен, алып барған орындарымен бөлісті. Сонымен Шымкентке келе қалсаңыз Сіз бару керек 10 жер төмендегідей…

Бәйдібек би ескерткіші маңы мен Жайлаукөл саябағы.

Сауалнамаға қатысқандардың 100 пайызы осы орынды атады. Жақында ғана бой көтерген «Жайлаукөл» демалыс аумағының салтанатты ашылуын облыс әкімінің өзі ашып берген болатын. Демалыс аумағына келушілер үшін 20 атракцион мен 50 метр биіктікте орналасқан Орта Азиядағы ең биік «Altyn eye» дөңгелегі қызмет етеді. Сонымен қатар бұл маңда Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған монумен бой көтерген.







Дендросаябақ.

Аумағы 117 гектарды құрайтын, Қазақстандағы екінші дендросаябақ 1979 жылдан бастап бой көтерген. Ағаштар саны 500 мыңға, шөптесін өсімдіктер саны 1 млн 360 мыңға жеткен. Қала халқы мен қонақтарына демалу үшін таптырмас орын. Барлық үйленген жас-жұбайлардың той алды серуені осы жерден бастау алады.





Mega Center SHYMKENT

Mega SHYMKENT-қаламыздағы ең ірі сауда ойын-сауық орталығы. 2007 жылы ашылған орталық Тәуке хан даңғылы мен Қонаев гүлзарының қиылысында орналасқан. Сауда ойын-сауық орталығында 54 бутик, 2900 шаршы метрді алып жатқан гипермаркет, 300 орынға арналған ресторан алаңқайы, 6 кафе және ресторан, балалар ойын-сауық залы, 5 залды кинотеатр, 385 шаршы метр мұз алаңы, 250 көлікке арналған жер асты паркинг жұмыс істеуде.





Мадлен.

Алғашында тәтті тоқаш пісіріп, сатумен айналысқан Мадина мен Лена бүгінде Қазақстанның (Алматы, Астана, Шымкент, Тараз) 23, Шымкенттің 11 жерінен өз дәмханасын ашқан. Қала халқының ғана емес қонақтарының да ықыластарына бөленген «Мадлен» ең көп келетін орынға айналғалы қашан. Мадленде 580 өнім шығарылады, оның ішінде тәтті тағам 120. 1997 жылы 8 адам жұмыс істесе, бүгінде 850 адамды жұмыспен қамтып отыр.





Көксарай.

Шығыс үлгісінде салынған ресторан палауы мен кәуабы, самсасы мен тандыр наны арқылы көпшілікке танылған. Егер де Шымкентке жолыңыз түсе қалса, Көксарайдың көк шайы мен палауын дәм татып кеткейсіз.





Rixos Хадиша Шымкент.

Қаламыздағы ең қымбат әрі сәнді қонақ үйге түнеп шығуға кез-келген адамның қалтасы көтере бермесі анық. Алайда, «Риксос Хадиша Шымкент» қонақ үйінде орналасқан караоке клубына кірмей қайтпағайсыз.



«Север» балмұздағы.

Кезек күтуде «Халық» банкімен бірдей тұратын, қала халқы ең көп баратын орын «Севердің» балмұздағы. Өзінің дәмінің ерекшелігінің арқасында тұрғындарды баурап алғаны рас.



Тәуелсіздік саябағы.

Қазақстанның Тәуелсіздігіне 20 жыл толуына орай салынған саябақ, қаланың ең көрікті жері саналады. Саябақта «Ел бірлігі» монументі мен «Тәуелсіздік шежіресі» аллеясы орын тепкен. Қаламыздағы ең бірінші «билейтін» субұрқақ осы саябақта ашылған.





«Боулинг» орталығы

Қонаев гүлзарының бойында орналасқан «Боулинг» орталығы қала жастарының ең көп баратын орынына айналған. Бір ойында 300 балл жинасаңыз 150 000 теңге қаржылай сыйлық сіздікі.



«Сауран» демалыс кешені.

Жаз айында демалатын ең қолайлы орын – «Сауран» демалыс кешені. 150 орындық ресторан, өзен жағасындағы тапшандар, караоке, лоундж бар, аква парк мұның бәрі Сіздер үшін.





Суреттердің авторы Мақсат Шағырбаев және интернеттен алынған.

Менің шындығым немесе ШАЛҚАР неге «КРИМИНАЛ ҚАЛА»?

Қоғам болған соң, танысып-білісіп, араласу қалыпты жағдай. Алдымен аты-жөнің, өмірлік статусың, жасыңнан басталған сұраулар әлбетте туып-өскен жеріңе де жетеді. Менің дүниеге келген жерім – Ақтөбе облысына қарасты Шалқар деген шаһар. Осы тіркес аузымнан шыққан бетте еститіндерім – «ее, әнеу тентек қала ма?», «онда қалай тұрып жатырсыңдар?», «күнде атыс болады дейді ғой, рас па?» деп басталады. Меніңше, бұл жалғыз менің басымдағы жай емес, — барша тұрғындардың құлағына үйреншікті дүние болып кеткені бірталайдан. Осындайда не деп жауап береріңді білмей, жалтақтап қалудан асқан ыңғайсыздық сезімі жоқ шығар. Осыны ескеріп, бұл жазбаға жоғарыдағыдай айдар тағып, Шалқар турасында толық әрі сапалы ақпарат жазуға кірісіп кеттім.
«Тамыры жоқ ағаш, тарихы жоқ халық болмайды» деген Қабдоллов Зейнолла ағамның сөзін ту етіп, алдымен бұл өлкенің өткеніне аз-маз тоқталуды жөн санап отырмын (уйкипедия дәстүріне еліктеп). Еліміздің батыс бөлігінде орналасқан Шалқар жұртының арғы тегі сонау Батыс Түрік қағанатының құрамында болған Әлімұлы бірлестігінің тайпаларымен тікелей байланысты. Әйгілі Шекті руынан шыққан Айтұлы Тілеудің есімі тарихта 1684 жылғы Сайрам соғысындағы ерлігімен әйгілі. Кіші жүз ханы Әбілхайырдың қолбасшылық және саяси қызметтері, отаршылдыққа қарсы күрестері Ақтөбе өңірін тұтастай қамтыған. Ал, 15 жасында-ақ Жайық казактарына қарсы күресте көзге түсіп, «Батыр бала» атанған Есет Көтібарұлын күллі жұрт мақтан тұтады. Онан соң 1900 жылы орыс патшасы Орынбор-Ташкент теміржолын салуға жарлық еткенде істің ақ-қарасын айырып, ел болашағына тиер пайданы көре білген Шеңгел болысы Мырзағұл Шыманұлының берген көмегі ерлік емей немене?! Шалқар жерінде ақ гвардияшылармен күресте Әліби Тоғжанұлы Жангелдиннің еңбегі айрықша. Осы қатарлы есімдері ерен батырлар айта берсең ауыз толарлықтай. Артынша, 1921 жылы 21 қазанда 8 мыңның үстінде халқы бар Шалқар ауданы ұйымдастырылған. Бірер жылдан соң ол уезге айналып, Ырғыз, Қарашоқат, Шалқар аудандарын қамтыған. Содан бері жұртшылық небір нәубетті бастан өткерген. Сол кезеңдерден қазірге дейінгі даму жолын толығырақ білгім келеді деушілерге Т. Тілешовтің редакторлық етуімен басылған «Шалқар энциклопедиясын» сілтеймін.
Ал, енді цифрлар сөйлесін: бүгінде Шалқар – 1 қалалық, 12 ауылдық округке біріктірілген 48 елді мекенді құрайтын, орталығы Шалқар қаласы болып саналатын, Ақтөбенің оңтүстік-шығысында орналасқан білдей бір әкімшілік-аумақтық бөлініс. Жер аумағы – 62,2 мың шаршы квадрат. 2014 жылғы санақ бойынша халық саны – 46 031.
Шалқар өзінше бір құрама штат дерсің. Олай деуімнің себебі бар. Қала темір жол торабының қатысымен 2-ге бөлінген. «Арғы бет» және «Бергі бет». Не деген логика, иә) Барлық мемлекеттік мекемелер (кей мектептерді санамағанда), аурухана мен емхана, сауда үйлері мен вокзал Бергі бетте орналасқандықтан, бұл жақ «Город» аталып кеткен. (Мен «Город» тұрғыны ретінде баяндаймын) Сәйкесінше, арғыбеттіктерге аздап қиындау – барлық шаруаларын тындыру үшін біраз қажып, көпірден өтіп келуге тура келеді. Осы мәселені шешуге де болар еді-ау ниет болса, қолдау болса. Арғыбеттен қатынайтын қалаішілік маршрут болса, құба-құп болатыны сөзсіз. (Бергі жақта екі газель жүретіні әзірге тұрғындардың қуанышы, жұбанышы).
Әлгінде құрама штат дедім ғой. Екі «Бет» те бейресми аудандарға бөлінген. Олар тұрғылықты жерге байланысты шекарамен анықталған және атаулары да тиісінше бір мағынаға ие. Мәселен, «Бойна» деген аймақ бар. Кезінде осы маңда бойня (мал союға арналған орын) болғандықтан, осылай аталып кеткен деседі «бойнаның ағалары». Сосын «Көл жақ». Ойланатын түк те емес – Шалқар көлінің аумағындағы тұрғындар осы бірлестікке кіреді. Айтпақшы, барлық «штаттардың» атауларының ішіндегі қазақшасы екендігін айта кету керек. «Көл жақ» пен «Бойнаның» аралығы «Якорь» деп аталады. Одан әрмен Селиванов деген революционердің құрметіне аталған «Селивановка» деген ауданша бар. Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен Терін» оқысаңыз — түсінесіз. Ондағы «атамандар» өздеріне «Зверь» деген атауды еншілеген. «Газопровод» болса, өз атына жауап беріп тұр. Ал, Арғы бетке тоқталар болсақ, «Маяковский» бірлестігі кезінде осы аттас көшенің болуымен байланысты көрінеді. Қазір өзгерген. Қысқартып «Маяк» деп те атайды ) Алайда, оны сумен байланыстыру өрескел қателік. «Вор» деген бар… Иә, сізбен келісем – атауы ұнамсыз. «Рабочий городок». «РобГор» деген «крутой» қысқармасы бар. Жұмысшылар қалашығы болған деседі кезінде. Тағы да бар, бірақ мен білетін «ең танымалдары» осылар. Енді сіздер Шалқардың кішігірім саяси архитектурасын білесіздер. Білуімше, бұл бірлестіктердің тұрақты мүшелері болады. Жыл сайын құрамы толығып, жаңарып отырады. Айтпақшы, ескертемін, бұл — тек ер азаматтардың «ойыны». Берген бағам үшін жерлестерімнен кешірім өтінемін, алайда бұл — субъективті пікірім. Бөлініп жүріп бөріге таланып қалмайық. Кезінде өз жерін қорғау үшін ғана жүзге бөлінген едік. (сол саясатты бұрыс түсінгеннің салдарынан қазір трайбализммен ауырып жүрміз). Бірақ ол кез жаугершілік заман-тын. Қажеттілік еді. Ал, қазір, Аллаға шүкір, бейбіт күнде өмір сүріп жатқанымыз айқын. Соғысты қолдан жасап, берекені қашырудың бес тиынға керегі жоқ. Осының салдарынан талай қан төгіліп, небір орынсыз қателіктердің болғаны жасырын емес. «Қас қылмайды қасқыр да жолдасына». Адам адамға жолдас деп білемін. Хулуси Калканның бір сұхбатында «Айналып келгенде адамзаттың өзі бір атаның баласы ғой. Ал, бір атаның баласына қырық пышақ болып, бір-біріне мылтық кезеп, ажал құштырып жату жараспайтын тірлік емес пе?» дегенін оқып едім. Хайуаннан жоғары тұрған «адам» деген атқа лайық болмақ керек.
Шалқарға еріп жүретін тағы бір тіркес бар, «поезд тоқтатқан» деген. Ол оқиға кезінде халыққа тиесілі жәрдемақы төленбей, жағдай нашарлаған тұста болған. Жұртшылық сол заманда теміржолдың арқасында әділдікке қол жеткізген. Себебі, мемлекеттің қайнар көзі халық екендігіне сүйенер болсақ, халыққа қамқор болу мемлекеттің парызы деп білеміз.
Мінекей, жоғарыдағы жағдаяттардан соң Шалқар халқын «тентек» атап кетті.
Қаламыздың «тентек» атануына және бір себеп «найза беріп, жауға қойғаннан» қалған батыстың қызуқандылығы шығар. Осымен тақырыптағы сүраққа жауап бердім деп ойлаймын.
Ал жастарға айтарым біреу ғана – болам десеңіз шала тентек емес, қажет шағында дана тентек болыңыздар…
Мына жазбадан соң, үркіп қалғандар бар шығар) Алайда шұғыл шешім қабылдамаңыз дер едім.
Жалғасы ертең…
Суреттер: Шалқар Береке Күнділданың көзімен

Кеше бір отырыста болдым. Журналистер мен баспасөз хатшылары бір-біріне деген наздарын айтқан.
Енді, қалай, негізгі базынасы — қазақша релиздер мен спикерлердің тапшылығы ғой. Орыс тілінде ғана жазатындардың бірі менмін. Оны мойындаймын.

Неге бұлай болды?
Былтыр, жыл басында Кәсіпкерлер палатасына баспасөз хатшысы болып келгенімде, облыс көлеміндегі барлық медиаға танысу хатын жібердім — мен деген Гүліммін, осы қызметке келдім, екі тілде сөйлеймін, жазамын, хабарласыңдар, тіпті тәуліктің кез келген уақытында хабарласыңдар деп. Вацап бар ғой, өзім түнде ұйықтай қоймаймын.
Сосын бұл релиздер екі тілде жазылатын. Алдымен орысшасын жіберіп алайын, сосын қазақша тастаймын деген ойдан ада едім, бірдей жіберілді. Төрт-бес айдай солай жүрді. Одан соң тек қана орысша жазылатын болды. Себебі басылымдардан қазақша бізде тек бір ғана облыстық газет шығады, 4-5 канал бар, онда қазақ редакциялары бар, әлбетте.
Бірақ сол мерзім ішінде маған бір де бір қазақ журналисі хабарласып, мынау не, анау неліктен, оның себебі қандай, енді не болады деген сияқты сұрақ қойып хабарласпады. Осы аралықта жіберген релиздер қазақ басылымдарында жарық көрмеді де. Бір де бір шарамызға келіп қатыспады. Есесіне, орыс тілінде жазатындар танысу хатына бірден фидбек жасап, вацабыма сәлемдерін айтып, «бұл менің номерім, міндетті түрде базаңызға қосып, хабар беріп тұрыңыз» дегендей жаза бастады. Шаралардың барлығына қатысуға тырысып, қатыса алмаса, келе алмаса «міндетті түрде релиз жіберіңіз!» деп ескертеді. Әр релиз, жүз демей-ақ қояйын, бірақ 60-70 пайыз көлемде баспасөзде жарияланып отырды. Яғни, бас-аяғы 15 баспасөз құралы болса, соның 10 шақтысы жаңалығымызды жазады, одан бөлек республикалық деңгейдегі ақпарат көздері жиі бөлісіп отырады.
Шынымды айтсам, кешегі жерде жиналған журналистер (тек қана қазақтар) санын көріп, таң қалдым! Мұншамасы бар екенін сезбеппін.

Релиздер қазақша жарияланбайтынына қарап, қазақ басылымдары кәсіпкерлік тақырыбына қызықпайды, ол турасында ештеңе жазбайды деп ұғынғаным рас.
Одан бөлек, біздің облыс «орысша аймақ» боп саналатыны бар.
Осы ретте бір жайтты айта кетейінші. Палатаға келген алғашқы апталарда офисте бір жиын өтті. Зал толы кәсіпкерлер. Сол кезде бір бастығым: "Қарашы, отырған бизнесмендердің барлығы орыстар. Қазақтар — акиматта", дейді. Әзілмен айтылған осы сөз мен үшін өмір бойғы дәлелдене беретін қағидаға айналды десем де артық айтпаймын.
Әлбетте, барлық жиын-шарамыз орыс тілінде ғана өтеді. Шалғай аудандарда болатындары — қазақша.

Содан кешегі отырысымыздағы әңгіменің өзегі — қазақ журналистерінің баяғы жыры «лауазымды тұлғалар неге қазақша сөйлемейді». Қазақша сөз айтатын спикер жоқ. Не істейміз? Қашан аудармашы болғанды қоямыз? деген сықпыттағы сұрақтар.
Бұл сұрақтар негізінен мемлекеттік органдар, әсіресе әкімдік баспасөз хатшысына қойылды. Палата — олардың қатарында емес. Біріншіден, біз мемлекеттік орган емес, қоғамдық ұйымбыз. Екіншіден — қазақша спикер жоқ деген әңгіме біз туралы емес. Ептеп шала болса да, қазақша сауатты әрі ұғынықты сөйлейтін мамандар бізде бар.

Екі проблема
1. ДДТ синдромынан арыла алмай жүрген журналистер.
ДДТ — танымал әріптесіміз Жалғас Ертайдың «бекіткен» термині.

Жалғас Ертай: «Дін, Діл, Тіл — осы үш мәселе төңірегінде жазылған дүние ғана қазақтарға өтеді»

Кез келген тақырып айналып келгенде қазақтардың «жапа шеккен мүддесін» қаузап кететіні рас. Журналистердің, айталық, салық туралы заңнамадағы жаңалықтар мен туғызатын кедергілері туралы материалдары ақыр-аяғында «енді қазақтар қалай күн көрмек? үкімет қайда қарап отыр?» деген ойбайға айналдыратыны неліктен? Осыны түсінбей өтетін шығармын. Конструктив, тақырыптың байыбына бару, өзі де ізденіп, қосымша дерек көздерін қарау деген жоқ.
Бұл мәселе жиі айтылады, талқыланады. Бірақ, баспасөз қатысатын жиындарда «осы айтқандарыңызды қазақша қайталаңызшы» деген сұрақтар тиылар емес. Қазақша қайталап бермесе, бітті, материал тақырыбы автомат түрде тіл мәселесіне байланады да қалады.

2. Баспасөз хатшыларының басшыларына сөзі өтпейтіндігі, өз саласында қазақша сөйлейтін спикерлерді дайындамайтын жаман әдеті.
Қазақша сөйлейтін лауазымды кісілерді қажет ететін баспасөз құралдарының бар екендігінен 25 жыл өтсе де, хабарсыз келе жатқан баспасөз хатшыларының тірлігі қарын аштырады. Мұндай селқостық, ақпаратпен қамтамасыз етудегі салғырттық танытатын әріптестерді мен біліктілігі төмен деп қарастырамын. Баспасөзбен байланыс орнатудың, дұрыс ақпарат жеткізудің маңызын құрылымдағы мамандарға түсіндіріп бере алмайтындығы — кәсіби еместігінен. Қанша жерден жұмысы бастан асқан, түкіруге қолы тимейтін маман ара-тұра журналистердің сұрауына жауап беру үшін камера алдына шығуға дайын болуын қамтамасыз ету — баспасөз хатшысының тікелей міндеті. Егер пікір газетке қажет болса — маманды мазаламай, өзі жазып беруі тиіс.

Қалай дұрыстаймыз?
Жағдайды оңалту турасында менің өз ойым бар. Қателік екі тараптан да бар. Жоғарыда айтқандарымды жинақтай келе, әріптестерге мына кеңестерімді айтар едім.

Журналиске кеңес:
— Жиын басталмас бұрын, тіпті анонс түскен бетте шақырушы мекеме-ұйымның баспасөз хатшысымен алдын-ала байланысып, қазақша сөйлейтін спикер дайындауын тапсыру. Өтіну, сұрау, талап ету емес, ТАПСЫРУ. Ол оның міндеті. Егер ондай спикері жоқ, барлығы орыс/неміс/ағылшын болса — өзі аудармашы ретінде болсын. Яғни әдетте шетелдік қонақтардан пікір алғандай, жанындағы аудармашы сөздері ілеспе түрде камераға жазылатындай жағдай жасалуы керек. Бірақ ешқашан өз беделдеріңді түсіріп, "қазақша айтып беріңізші" деген сөз айтпаңыз.
— Тақырыпты зерттеу, жан-жақты хабардар болу, дұрыс сұрақ қоя білу. «Осы жиын туралы пікіріңізді айтыңызшы, осы шара туралы не ойлайсыз?» емес, нақты тақырып бойынша сұраңыз. Өзіңізді дымбілмес, теманы қақпайтын, сауатсыз, кәсібилігі төмен адам ретінде көрсетпеуге барынша тырысыңыз.
— Кінәны басқаға арта бермей, жағдайды түзетуге құлшыныс таныту, әрекет ету. Ұсыныс жазыңыз, баспасөз қызметімен тығыз қарым-қатынаста болыңыз, спикерлермен мүмкіндік туған бетте осы мәселе төңірегінде пікір алмасып көріңіз. Тек онысын камераға, диктофонға жазып алудан аулақ болыңыз.
— Белсенділік керек! Барлық жиын-шара кезінде белсенді түрде сұрақ қойыңыз, сауатты, эксклюзив сұрақ қойыңыз. Орысша жазатын журналистер "қап, осыны неге мен сұрамадым!" деп сан соғатын сұрақ қойыңыз! Спикер «Мәссаған!» дейтін сұрақ қойыңыз. Ал ол үшін біліміңізді, біліктілігіңізді шыңдаңыз, белсенді болыңыз.

Баспасөз хатшысына кеңес:
— Қандай да бір құрылымда өзге ұлт өкілдері көп болғанымен, қазақша сөйлейтін адам құрып қалыпты деген шындыққа жанаспайтын, мүмкін емес нәрсе. Жақсы, қазақшасы шала маман ғана табылған күнде де, онымен тығыз жұмыс істеу керек. Өз саласы бойынша әдетте айтатынын қағазға түсіріп, дежурный «ақпараттық парағын» дайындап беріңіз. Ол кісімен офисте тек қана қазақша сөйлесіңіз.
— Кез келген шара кезінде қазақша сөйлейтін спикер болуын міндетті түрде қамтамасыз етіңіз. Тіпті ол нақты сіздің компания/органнан болмаса да, сіздің сала бойынша сөйлей алатын сырттан шақырылған маман болса да жақсы.
— Беделіңізді көтеріңіз. Басшыңызға сөзіңізді өткізе алатын деңгейда болыңыз. «Ләппай тақсыр» ғана емес, бұқарамен байланыс орнату бойынша пікір алмаса алатындай, қандай да бір әрекет ету/етпеу туралы ойыңызға құлақ асатындай статусқа ие болуға талпыныңыз.
— Журналист сұрақ қойғысы келсе, бастығыңызды көлегейлеп, оққағары болмай, жауап беруін ыңғайлаңыз.

***
Отырыста айтылған тағы бір сын жеке басыма қатысты еді: «Шалақазақсың, орысша-қазақша араластырып сөйлейсің».
Мен монотілді ортада жүрген адам емеспін, сөйлеген кезімде екі тілдің сөздері қосылып кетіп жатуы заңды. «Араласшамды» бетіме басушыларға айтарым бір ғана — мендей болып алыңдар.

Мен бір мынандай ойға келдім.

Егер ел дамыған ел болса, олардың кино нарығында махаббаттан басқа, саясат, өнер, тарих пен философиялық мәселерге дақын фильмдер болады. Егер ел дамушы әлде дамымаған болса, махаббат тақырыбыкино нарығындағы фильмдердің 99%-ын құрайды. Мысалы, біздің елді той, келін-ене сынды тұрмыстық тақырыптар жақсы өтеді. Бұл жамандау, менсінбеу емес. Жай ғана факт. Деңгейіміз.

Үндістандық сериалдар мен фильмдердің басым дені тұрмыс тақырыбынан аспайды. Алайда, сапасына келсек, бұрынғы «бай-кедей», махаббат тақырыптарынан басқа, адамның эмоциясына ойнайтын арзан фильмдерден бөлек Болливудта жыл сайын 2-5 тым тәуір фильмдер шығады. Мысалы, Болливудта Шекспирдің атақты пьесалары баяғыда-ақ экрандалған. Және қалай-қалай экрандалған. Өте мықты, пьесаның желісінде, өз орталарына бейімділген нұсқада. Сол баяғыша әні мен биі бар, бірақ одан фильмдерінің құндылығы жоғалмайды.

Боливуд фильмдерінің фанаты ретінде Сіздерге де қысқаша мағлұмат бере кетейін.

… Ой, «біздің апай!» деген-киелі ұғым еді, керемет тұлға еді, идеал еді. Түсінігім бойынша, ол кісі үнемі қара юбкасы мен ақ кофтада, шашы үнемі бұйра, көзі күліп тұратын ұйықтамайтын, демалмайтын, туалетке бармайтын, есінемейтін т. с.с тек балдарды оқытуға арналған тіршілік иесі еді мен үшін.Ренжітуге қатты қорқатынмын. Староста етіп сайлағаны мен үшін Өзімді ең ең ең деп санатқызушы еді. :j:j:j

Адамзат өркениетінің дамуына серпін әкелген Ұлы Жібек жолының солтүстік бөлігінде, Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан, ежелгі қаңлы, ғұн, үйсін, сақ тайпаларының астанасы болған, түрік, қарлұқ, түргеш қағанаттары кезінде едәуір гүлденіп бой көтерген, талай тарихи оқиғалардың сүрлеуінде талқандалып, феникс құсы секілді қайта түлеп, қазақ хандығы тұсында тарих аренасына қайта шыққан, кеңес заманында “Мирзоян” аталып дәуірлеген, кейін XIX ғасырда “Әулие Ата” аталып, онан соң “Джамбул” болып, Қазақ Тәуелсіздігін алғаннан кейін, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен “Тараз” атауын қайта алған Ежелгі Тараз шаһарының екі мың жылдан аса тарихы бар.