Бразилия… Кедейлік пен қылмыс тұнған фавелдер мекені. Бұл аудандарда туып-өскен балаларға өмірге жолдама алудың екі-ақ жолы бар: футбол және криминал.

Сондықтан да Пентакампеондардың футбол шеберлері, әдетте, кедейліктен ортасынан доп қақпақылдап шығып кетуге тырысады. Кака секілді өнегелі отбасында туып, тамаша футболшы боп кететіндер некен-саяқ.

Қысы-жазы доп тебуге қолайлы осынау елде өз мүмкіндігін күтіп жүрген мыңдаған футболшылар бар. Олар өз еліндегі деңгейі әртүрлі лигалар мен чемпионаттарда өнер көрсетіп, лажы келсе, Сингапур біріншілігі болса да тиын-тебен төлеуге әзір шетелдік лигаларға кетуді мүдде көреді.

Солардың бірі Венделл Лира есімді шабуылшы — «Гояс» клубының түлегі. «Спартакта» ойнаған Веллитонды білесіздер ме? Ол да сол мектептің жігіті.
Қазір Венделл «Вила Нова» клубында ойнайды.
Жалпы, обалы нешік, Венделл талант атаулыдан құр алақан емес. «Гоястың» ең дарынды шәкірттерінің бірі. Бір кездері 20 жасқа дейінгі Бразилия жастар құрамасына шақырту алып, Виллиан мен Патомен бірге доп тебеді. 2007 жылы Бразилия жастар біріншілігінде 7 гол салып (өзі 8-ақ ойын), сұрмерген атанады. Бұл жетістік «Сантостың», сонан соң «Миланның» назарын аудартады.

— Италиялық клуб 6 миллион реал ұсынып еді, «Гоястың» мені сатуға ықтияры болмады. Бірер жылдан соң әлдеқайда қымбатқа етеді деп ойласа керек. Басқа да клубтарға бас иген жоқ. Бұған 5 жылдық келісім-шартқа отырып қойғаным себеп болды

Ақыры «Гояспен» келісе алмаған «Милан» Алешандро Патоны сатып алды.

Қырсық десеңші! Келесі маусымда Венделл ауыр жарақат алып, 10 айға лазаретке жатып қалады. Ақыры өзінің бабына ене алмай, үнемі бұлшықеттеріне байланысты жарақаттар алып қала берді. 2010 жылы оны «Форталезе» клубына жалға беріп жіберді.
Ол жерде Лира тағы да сол жарақатына үстеме зақым алады. «Екі отадан кейін бұрынға бабыма келе алмадым» дейді футболшы.

Венделл футболды серік еткенімен… спорттық жолдың үнемі жарқын еместігі талай тағдырды мұқалтқан да секілді. Бұл жігіт спорттық карьерасының спортпен қош айтысуға шақ қалады. Сөйтіп, бір кафеге анасымен бірге даяшы болып жалданып, азын-аулақ ақша жинап жүреді. Оның бәрі — тойдың қамы. Дегенмен, дәл болашақ жары оны спортты тастамауға үгіттеп шығады.

Сөйтіп, осынау үш жыл ішінде ол Гояния мен Сан-Паулу штаттарының небір ортаңқол клубтарын шарлап шығады. Сөйтіп, 2015 жылдың 11 наурызы келеді.

Бразилияның 4-дивизионындағы 389 адам жиылған матчта оған тәуір гол соғудың сәті түсті. Бұл ойында сатылған билеттерден 740 доллардан сәл астам қаражат түсті.

Гол, әрине, әдемі. Бірақ… егер төменгі лигаларды қазбаласақ, мұндай голдардың кемі он шақтысын тауып алуға болар еді. Сондықтан голды бірінші болып Youtube-ке салған адамға да алғыс айтудың жөні бар.

Ақыры голы «Жылдың үздік голы», яки Пушкаш атындағы сыйлыққа үміткерлердің үздік үштігіне енгенде, телефон шалмаған таныстары кем де кем шығар. «Мұндай өмірде болуы мүмкін бе өзі?»

— Түнгі 12-де анамның үйінен шығып келе жатсам, бір жігіт жолымды бөгеді. Қазір атып кететін не тонайтын шығар десем, суретке түсуімізді сұрады.

Номинанттар қатарында залда болу үшін Гояния — Цюрих арасындағы жолға 2,7 мың доллар қажет еді. Матчтан түскен 740 долларды жол-пұлға пайдаландық деп санасақ, эконом-класстың жарты құнын да шығарып бере алмай тұр.

Швейцарияға ұшатын сәтте Венделл ұшаққа тұңғыш рет мінді. Мен өзім бұл дерекке күмәндімін, мүмкін Сан-Паулуда жүргенде қарапайым ұшақтарға мінген шығар?

Сыйлықты ұтқанға дейін Венделл айына 3-4 мың реал (740-980 доллар) табатын. Қазір жалақысы сәл де болса өсіпті. Рәсімнен соң Лира келіншегімен ата-анасының үйіне қайтып оралды. Футболшының өз үйі жоқ

— Мен екі футболшының фанатымын. Роналду мен Марсело. Роналду — идеал ойыншы. Ал Марсело үнемі көңілді. ешқашан мұңаймайды. Бұл маған үлгі болар алар еді. Неймар — сыпайы және білімді. Месси қарапайым, аз-ақ қана сөйлесіп үлгердік. Ал Криштианумен суреттке түстім. Арман орындалды!

Сол Цюрих кешінде Венделл отандасы Неймармен аз-маз базарласып үлгерді. Басқа да ең үздіктермен сөйлесті.

Төселген қызыл алаша үстінде одан өмірінде бірінші рет қолтаңба сұрады.

Хидетоси Наката оның жеңімпаз екенін атаған кезде Венделл сенер-сенбесін білмеді. Түсініксіз сөз, алғыс айту, жасаураған көз.
Кейбір жігіттер өз әлемімен саясат деп жатса да, футбол — ғажайыпқа сендіретін үміт оты болып қала алғаны да жақсы.

Ол — Криштиану Роналдудың фанаты. Өзінің бір арманы — Криштиану Роналдумен кездесу болса, бұл арман жүзеге асты.

Дани Алвес оған сөз сөйлеген кезде жылап қалмауға кеңес берді. Дегенмен… Сөз сөйлеп келіп, орнына отырғанда, Венделл өкіріп жылап отыр еді.

— Давид пен Голиаф жайлы хикая менің өміріме қатысы бар. Өзімді Давидке теңемесем де, бала күнімнен кәсіби футболшы болу арманым үшін күрестім. Мен өте арық, 52-ақ келі болдым ғой.Денсаулығым да сыр беретін. Ата-анам футбол ойнағаным үшін ұрсатын. Барлық мәселелерді шеше бергенде, жаңа қиындықтар күтіп тұратын. Дегенмен, Давид хикаясы тек мен үшін үлгі болып қалмайды деп ойлаймын.

ESPN, GloboEsporte, «Советский спорт», .euro-football.ru, sports.ru, sport-xl.org, sports.uz

1. Klout деген не?
Klout — 2008 жылы Сан Францискода құрылған әлеуметтік сараптама жасайтын компания. Әлеуметтік желі қолданушыларының белсенділік және ықпалдылық дәрежесін 1-100 арасындағы балл бойынша өлшейді. Жүйеге тіркелген қолданушы өзінің қаншалықты ықпалды екенін біле алады.

2. Klout-қа қалай тіркеледі?
klout.com сайтында қолданушы Twitter, Facebook аккаунты арқылы немесе жәй ғана email арқылы тіркеле алады. Бірақ, тәжірибеміз бойынша ұсынарымыз: Twitter арқылы тіркелу жеңілірек. Егер басқаша тіркеліп, кейін Twitter аккаунтыңызды қосқыңыз келсе мәселе туындауы мүмкін.

3. Кімдер тіркеле алады?
Жеке қолданушылардан бөлек компания, мекеме, ұйым немесе кез келген парақша тіркеле алады. Жүйеге Facebook парақшасын және өзге әлеуметтік желілердегі аккаунттарын қоса аласыз.

4. Ұпайлар қалай есептеледі?
Жүйеге тіркелгеннен кейін Facebook, Foursquare, Google+, Instagram, LinkedIn, Twitter, YouTube, Wikipedia аккаунттарын және парақшаларын қоса аласыз. Сондай-ақ Bing іздеу жүйесінде сіздің атыңыз жиі индекстелетін болса, ол да ұпай әкеледі. Тіркелгеннен кейін 72 сағат ішінде нақты ұпайыңыз шығады. Жүйе сіздің посттарыңызға деген басқалардың реакциясын есептейді. Яғни, посттарға лайк саны, бөлісім саны, пікір саны, оқырмандарыңыздың саны.

5. Неше күндік белсенділік есепке алынады?
Klout желідегі соңғы 90 күніңіздегі бөлісімдер бойынша мәлімет жинайды. Осы кезеңдегі ең төменгі және жоғары ұпайыңызды берілген график бойынша бақылап отыра аласыз.

6. Оларға бұдан не пайда?
Klout түрлі компаниялармен келісіп, өзінің қолданушыларына жеңілдіктер ұсынады. Қолданушылар ұпай сандары бойынша жаңа өнімдер, акцияларға қатысып, арзан бағамен сатып ала алады. Klout бұл компаниялардан комиссия алады.

7. Klout-тан маған не пайда?
Жоғарыда айтылған жеңілдіктерден пайдалана аласыз. Өзіңіздің желідегі перформансыңызды бағалай аласыз. Жұртқа сізден шығатын қандай контенттің қызығырақ екенін бағамдайсыз. Еліміздегі түрлі блогтур, акция, іс-шараларға шақыру аласыз.

8. Klout рейтингі не үшін керек?
Рейтинг көп жағдайда PR компанияларға, желідегі белсенділерді, блогерлерді қажетсінетін іс-шара ұйымдастырушылар үшін пайдалы. Өздеріне қажетті алаңдарда белсенділерді рейтинг арқылы қарап отырып, шақыра алады. Әр қолданушының Klout парақшасына кіріп, оның соңғы танымал бөлісімдерін қарауға болады. Осылайша кімнің қай желіде белсендірек екенін байқауға болады. Мысалы: бір жаңалықты тарату үшін Facebook белсенділері қажет болса, бір өнім немесе афиша тарату үшін Instagram белсенділері қажет. Ал, біреулер видеосын Youtube арқылы жарнамалатқысы келсе осы рейтингтен қажет адамдарын таба алады. Қазақстандық қолданушылар рейтингін kaznet.me/rating/personal сілтемесінен қарауға болады. Бұл жерде жеке қолданушылардан бөлек Компаниялар, БАҚ, Үкімет санаттары бойынша да рейтинг жасақталған. Ал, егер тек қазақша жазатын қолданушылар рейтингі керек болса: jas.kz/klout

9. SMM тұрғысынан қалай бағалауға болады?
SMM тұрғысынан өте пайдалы қызмет. Мықты SMM-ші рейтингтегі ұпайымен жұмыс берушісінің алдында мақтана алады, портфолиосына сенімді түрде қоса алады. Ал, жұмыс беруші жұмыстың қалай жүріп жатқанын қадағалай алады.

10. Ең үлкен ұпай кімдерде?
Барак Обаманың ұпайы 99. Нью-Йорк Таймс газетінікі де 99. Ал, Қазақстанда жоғары ұпайға Мұхамеджан Тазабек (77) пен Есен Елеукен (77) ие.



Klout ұпайын көтеру бойынша кеңестер:
— өзіңіз жиі қолданатын барлық әлеуметтік желі аккаунттарыңызды қосыңыз;
— рейтинг басындағылармен, яғни күштілермен байланыста болыңыз. олардың репосттары, лайктары, коменттері маңызды;
— сапалы контент жасаңыз. пост санын көбейту нәтиже әкелмейді, сапалы контент ұпай көтереді;
— пікірталас құруға тырысыңыз. комент саны көбейген сайын ұпайыңыз да көбеймек.

P.S. Klout рейтингі үшін желідегі өміріңізді өзгертуге тырыспаңыз. Виртуал өмірдің мәні бұл ғана емес. Шынайы болуға тырысыңыз, сапалы контент жасаңыз. Рейтингі өздігінен келеді. Сәттілік!

Осы 2-3 күн бұрын өтірік-расын кім білсін Қазақстанда “кәрі қыздардың” саны 700 мыңға жетті деген ақпарат шықты. Түрлі әлеуметтік желілерде қолданушылар жүздеген рет бөлісіп, мыңдаған пікірлер жазды. Абай Отарларың ол мифтің негізсіз екенін айтып пост жазды ма, құдай ау… Рас болсын, өтірік болсын қазір қоғамда, дәл менің айналамда кәрі қыздардың өте көп екені жасырын емес. Автобуста да, түрлі шараларда да, кафелер, түнгі клубтар құдай ау, қайда барсаң да кәрі қыздар. Бұлар неге осынша көбейіп кеткен?! Пост осы туралы :)

Бірден айтайын, әйел жанының білгірі емеспін. Кәдуәлгі қажеттіліктері бар, әлем бойынша миллиондаған еркектер секілді қарапайым ғана адаммын. Еш артықшылығым да, еш (заметьте) кемшілігім де жоқ :) Сонымен?!

Идеал
Көз алдыңызға елестетіңіз, қаракөлеңке зал, төрдегі орын. Орындықта түрі де әдемі, мүсіні де келіскен бір сылқым отырады. Қолында вино, саусағында жүзігі жоқ. Ең қызығы жанында жігіті емес, құрбысы. Бұл алдыңғы постымда айтылған алты пункттің біріне сай келетін қыздардың бірі. Ия, бұл кәрі қыз. Кішкентай кезінде биге қатысқан, түрлі шараларда мектептің гүлі, университеттің үш жыл қатарынан миссі, Лондондағы бакалавр, Стамбұлдағы магистратура, тағы да толып жатқан білім жетілдіру курстарының сертификаттары мен алғыс хаттардың иегері. Аяғына енді ғана тұрған кезден бастап өмір оған басқаларға үлгі, идеал болуды үйретті. Ең қызығы, ол басқалардан да осы идеалды іздеді. Ақ боз атты ханзадасын күтті. Ал ол құмға сіңгендей жоқ. Айдар? Бойы қысқа. Арман? Сабақты жаман оқиды ғой :( Дастан ше? Ол басқа қыздарға көп қарайды! Ананың қарны салбыраңқы, мынаның машинасы жоқ. Әлгі біреу балбес, мынаусы тым ботан.

Жәй ғана секс
Туған күні. Ас та төк дастархан, бәрі көңілді. Ағыл-тегіл шампан. Гүлдер. О құдай, мен мас бола бастадым… Клуб, сұрықсыз да емес, емес те емес өмірін бір сәтке ұмытты ау ақыры. Бүгін оның туған күні, бүгін бәріне еркелей алады, бүгін оған бәрі болады. Жұмыста бірге істейтін Ізгілік те бүгін қатты дайындалып келіпті. Қара пиджак, сұл көйлек… оох, парфюмінің иісі… Таңғы төрт. "Қайда барамыз?", «Тарттық пәтерге». Жанында құрбылары жоқ. Ізгілік екеуі ғана. Қайда кеткен мына адамдардың бәрі? Жәрәйді, сексте тұрған ештеңе жоқ. Мен оған бәрібір тиейін деп жатқаным жоқ қой. Ал ханзада… ханзада күте тұрар…

Баланы өзіңнің ертеңгі күніңді ойлап туу эгойстік
Ізгілік те кетті. Айдар, Болат… Екі-үшеуінің аты да есінде жоқ. Ханзада әлі жоқ :( Ханзада жалпы керек па өзі? Ал жарайды тапты дейік идеалын. Тұрмысқа шықты. Бал айын өткізді. Бала тапты. Өмір дәл қазіргідей қызық бола ма ол кезде?! Әлбетте жоқ. Көріп жүр ғой тұрмыстағы құрбыларын. Әбіржіп кеткен, +15 келі салмақ қосқан… бррр… Пәтер бар, көлік бар. Артық проблеманың не қажеті бар? Бала? Тудым, өсірдім дейік, сосын? Егер өзім қартайғанда бағу үшін ғана тусам, ол әділетті ме? Ертең ақырзаман болады дейік, бәрі өледі де қалады. Яғни, оның өлуі үшін туу логикаға сай келе ме? Жоқ, кеттім барға. Глинтвейн керек ағзама :) Көңілімді көтермесем…

Басында айтқанымдай әйел жанының білгірі емеспін. Бұл ойлардың бәрі көрген, білген, естіген ақпараттардың қорытындысы ғана.

Сонымен,

Кәрі қыздар клубына хош келдіңіз

:)

Қараңғы түн. Даланың іңірде соққан ақ бұрқағын елемей, тымағымның бауын шандып байлап, аяңшыл ақ боз аттың ат желдірер жүрісіне салып, таулы ауылға қарай тартып барамын. Сонау алыстан жылтыраған қос жарық сұлба маған қарай жақындап келеді. Миыма сан түрлі сұмдық ойлар орала берді. Алғаш есіме түскені — ит-құс болды, бірақ екі сұлба маған жақындаған сайын үлкейіп келе жатқандай әсер берді. Бала кезімнен әкемнің үйретіп қойған сайтан қашыры, қасиетті Құран сөзі „Бісміллә„-ні ішімнен қайта-қайта қайталай бердім. Әлгі сұлбалар жоғалып кеткенді былай қойып, жақындаған сайын жарқырап келе жатқан сияқты. Бағана тауға шығар алдында ауылдағы кешкі ас үстінде Жамей апайдың айтқан көк сайтан туралы әңгімесі әсер етті ме екен деп көзімді уқалап қоямын, бірақ жарық сұлбалар көз алдымнан алыстап кетер емес. Осы орайда кешкі ас үстіндегі әңгімені де айта кетейін…

Жәмей деген тау етегіндегі ойда орналасқан ауылдағы немере ағамның көршісі. Азан шақырып қойған есімі — Жәмила. Өзі бізге жамағайын болып келеді. Оның жұбайы өмірден ерте өтіп кеткен. Өзінің пысықтығы арқасында шиіттей бес баласын асырап, қатарға қосқан. Былтыр ғана кенже келінін оң жағына түсіріп, немерелерін алданыш етіп, ауылдағы мектепте оқытып жатқан болатын. Ауыл тұрғындарының айтуынша, жас кезінде ол адуынды келіншек болған көрінеді. Бүкіл бір отбасының ісін өзі дөңгелетіп отырады екен. Ал жездеміз жұмысқа онша қыры жоқ, сал-серілеу, ойын-сауықшыл адам болыпты.

Енді Жемей апайдың айтқан әңгімесіне оралайын. Ол әңгімесін:
— Осы кенже ұлға аяғым ауыр болып жүрген кезде қар қалың түсіп, бұрын-соңды болмаған ызғарлы қыс болды. Сері жездеңнің жаз бойы жинап алған шөбі таусылуға таяп, етекке түсім жем сатып алуға тура келді, — деп бастады. – Күздегі сатқан малдың ақшасын оның қалтасына салып, ойдағы ауылға жібердім. Дәл ілгі таудың етекке түсер жеріне келгенде жездеңнің ат арбасын басынан аяғына дейін көк киіммен қымтаған бір жігіт күтіп алыпты. Ойында ештеңе ағаң «тауда көлік табылмай қаңғырып қалған біреу болса керек» деп ойлап, ат арбасына отырғызып алыпты да көздеген бағытына қарай жүре беріпті. Шамамен сүт пісірім уақыт өткеннен кейін арбаға жеккен атының жүрісі баяулап, жүруден қалыпты. Арбадан түсіп қараса, атының аяғын біреу шідерлеп тастапты. Әлгі арба үстіне отырғызған жігіт те ғайып болған екен.

Дәл осы жеріне келгенде Жемей апайдың әңгімесін ары қарай тыңдауға батылым бармай, жөнімді айтып, жолға шығып кеткенмін. Ал қазір әлгі қос жарық сұлбадан жүрексініп келемін. Кенет астымдағы атым осқырынып қоя берді. Қанша қамшыласам да, аттап басар емес. Менің атымды да „біреу„ шідерлеп қойды ма екне деп ойлап, жерге ақырып сырғып түстім де, аяғын сипап көрдім. Ешкім де шідерлеп қоймаған екен. Көңілім сәл орнына келіп, батылдана түсіп, атыма қайтадан қарғып міндім де, қос жарық сұлбаға қарай қамалға шапқан батырдай аттандап қоя бердім. Көп ұзамай жетіп те қалған екенмін. «Албастының әкесі болсаң да!» деп ұрандап келдім де, әлгі жарықты қамшымен бес-алты рет салып өттім. Сонда да менің көзіме көрінген жарық жоғалар емес. Жарықтың маңайынан құралаң-құралаң еткен бейнелер пайда болғандай. Астымдағы атымнан ауып түсе жаздап барып есімді жиып қарасам, қарсы алдымда адам тұр. Тымағымның бауын ағытып, дауысым дірілдеген күйі:
— Кімсің? — деп сұрадым.
-Мен Сақанмын, сен Есхатпысың? — деді ол қайыра жауап беріп.

Албасты деп ойлағаным ойдағы ауылдың тракторшысы, өзіммен бірге бір партада сегіз жыл бойы бірге отырған сыныптасым Сағымжан болып шықты. Әйтеуір оның шайтан болып шықпағанына қуандым.
— Ой, Сақанбысың? Мен Дәукенмін ғой, — дедім сасқалақтап.
-Саған не болды? Трактордың шырағын сабалап, қарадай зәремді алдың ғой!
«Бөрі арығын білдірмес, сыртында жүнін қампитар» дегендей, қорыққанымды құрдасыма білдірмей:
-Ее, жай ғой! Сені қорқытайын дегенмін, — деп қалжыңдап, сөз арнасын бұрып жібердім.

Сөйлесе келе түсінгенім: Сағымжан тау жақтағы ауылдан соғым алмақшы болып қас қарая жолға шығыпты. Жарты жолға келгенде тракторынан кінәрат тауып, амалы таусылып тұрған екен. Ары-бері өткен жолаушылар болса көмек сұрау мақсатында тракторының жарығын жағып қойыпты.

Екеуміз трактордың жарығын өшіріп, бір атқа мінгесіп, біздің үйге қарай тарттық. Мен оған Жәмей апайдан естіген әңгімені айтып бердім де:
— Шынымен де осы маңда жаман нәрсе бар ма? — деп сұрадым. Осы сәтте Сақаным ішек-сілесі қата күлді.
— Сені жын түртті ме? — дедім оған ештеңе түсінбеген кейіппен қарап.
— Ойбуй, — деді ол күлкісін тыя алмай. — Ол әңгіменің жалғасын саған мен айтайын. Істің шынын білгенде көзіңе «қос» көрінбес еді-ау!
— Қайдағы «қос»? — дедім мен қызарақтап.
— Әлгі арбаны күтіп тұрған — менің әкем. Ол Сәпек марқұмның (Жәмей апайдың күйеуі) құрдасы екен. Ол үйден жолға шығар кезде біраз ащы судан татып, қызып алған екен. Менің әкем ол жолда бірдемеңе ұшырап қалмасын деп салт атпен ере шығыпты. Әкем құрдасынан озыңқырап барып күре жолдағы қалтарысқа атын байлап, Сәпектің арбасын күтіп тұрыпты. Ақкөңіл Сәкең жөн сұрамастан әкемді арбасына отырғыза салыпты. Арада біраз уақыт өткеннен кейін ат арба үстінде ұйықтап кетіпті. Сол кезде әкем арбаны ат арбаны тоқтатып, атты шідерлеп тастапты да, өзі байлаулы тұрған атына қарай кетіпті. Арада біраз уақыт өткеннен кейін Сәкең ат аяғының шідерленгенін және қасына отырғызған жолаушының ғайып болғанын біледі де, жүрегі ауызына тығылып, ат арбаны тастаған күйі қаша жөнеліпті. Құрдасы салт атпен қашып бара жатқан Сәкеңді әрең қуып жетіп, ат арбасына қайтарып алып келіпті де ойдағы ауылға бірге барыпты.

Ал жоддағы екі құрдастың арасында болған жағдай Жәмей апайға өтірік-шыны араласып жеткен екен. Сөйтіп бұл «Көк сайтанның» әңгімесі екі ауылға кеңінен тараған аңызға айналыпты… Атқа мінгескен екеуміз ауыл шетіндегі біздің үйге жеттік. Ішімнен „Қорыққанға қос көрінеді„ деп айтып қоямын…

Дауыл Қаділбекұлы

Көзімнен аққан жас тамшылары жағамды жуып барады. Жылап, жүгіріп келемін. Жұмыр жерді басып жүрген адам біткеннің бәріне өкпелімін: ішінде өзім де бармын. Сол тебініммен жан ұшыртқан бойы қаланың қақ ортасын жарып ағып жатқан асау өзенге келдім. Өлгім келген ниетпен көзімді жұмған күйде суға секіріп кеттім. Құм араласқан су құлақ, мұрныма кіріп, тынысымды тарылтқан сайын рахаттанып барамын. Қош бол, мынау жалған дүние! Біз бұл тірлікке алданып келгенбіз және сол баяғы алданып қайтамыз.
Дүлейдей толқында жел ұшырған қаңбақша домалап бара жатқан менің төбеме қатты бір нәрсе ұрылғандай болды. Онсыз да арғы дүниеге асығып бара жатқан маған бұл соққы майдай жағып, разы болып ағып барамын. Өзіме де сол керек еді. Көзім қарауытып, ештеңені көрмедім. Қалғып барамын. Артымда қалған опасыз дүниеден құтылғаныма іштей қуанып жатырмын
Қанша уақыт өткенін, қайда келгенімді білмеймін: көзімді сығырайта ашқанда бетіме жарық нұр түсіп тұрғанын ұқтым. Ерінім кеберсіп тұрғандай сезілді. Кенет «Тынысы тоқтамапты. Кеудесінде жаны барға ұқсайды» деген баршын дауыс естілді. Бар қайратымды бойыма жинап, өзенге қайта секіру туралы ой келді. Аяғымды айтпай-ақ қояйын, саусағымның өзін әрең қозғалттым да, талықсып кеттім. Есімді жиғанда «Сорлы бала, басына не күн туды екен деші… Бағы бар екен! Таңертеңгі серуенге ерте шығыппын» деген бағанағы таныс дауыс естілді. Көп ұзамай «Осы жастарға не болған? Басына қиындық түссе болғаны, өздерін өлімге қияды» деген өзге адамның дауысы шықты.
Мені сөз етіп жатқан екі адамды «Өлер жолымды тосқанмен қоймай, мені жазғыруларын қарашы оңбағандардың!» деп ішімнен тілдеп қоямын. Амал не, аузым икемге келмей жатыр… Бәрін қойшы дедім де, өткенімді ой елегінен өткізе бастадым.

***

Қазақтың қарапайым сөзімен айтқанда, ес біліп, ат жалын тартып білгенше рахатта өсіппін. Әкем ауқатты адам болған соң бір үйдің жалғызы болсам да маңымдағы ауылдың қара домалақтары сияқты жастайымнан қабырғам қайысып еңбек етіп көрмедім. Сыныптастарымның мені сыртымнан «ақ саусақ», «байбатша», «жатып ішер» секілді лақап аттарымды боратып жүргендерін естіп қалсам, сәті түскенде ұстап алып, сазайларын тарттыратынмын. Денемнің зорлығынан ба, әлде әкемнің ақшасының молдығынан ба, әйтеуір олар бетіме айтуға батпайтын, ал сабақ үлгерімім алға шықпаса да, көштің артында қарайып қалып көрмеппін. Сосын әкемнің ауқатының арқасында орта мектепті де, жоғары оқу орнын да табысты бітіріп, үйдегілердің арманын орындадым-ау әйтеуір, себебі оған дейін менде арман болып көрмеген. Бар арманым — үйдегілердің тілегін орындау еді. Жоғары оқу орнындағы кезімнен бастап топтастарыммен бірге басқосуларға барып, басқалармен танысып, араласа бастадым. Көк түтін мен ақыл аздырар ащы суға да сол кезден бастап үйір бола бастадым. Оның үстіне еш мақсатсыз жүрген мен сияқты далбайға бұл да бір табылмайтын ермек болды. Бұл әдетім қазіргі салық қызметкері болып жүргенге дейін жалғасып келді.
Қалай екенін білмеймін, әйтеуір басқан қадамдарымның барлығы сәтті болып, қызметке де оп-оңай орналастым. Өзім армандаған қызға үйлендім. Шынымды айтсам: ол менің ең алғашқы арманым еді. Кезінде жоғары оқу орнында оқып жүргендегі топтас жігіттердің «өлдім-талдым», «сүйдім-күйдім» деп қыздар үшін жылап, сырларымен бөліскенде оларды түсінетіндей кейіп танытқаныммен, ішімнен «Аз күндік алданышқа жүрегін ауыртып жылаған ақылсыз жігіт-ай» деп күлетінмін. Мүмкін менің көзқарасым тұрғысынан олардың бәрі ақымақ болған шығар…
„Күлген күле жетер, екі етегін түре жетер„ демекші, мен де бір қызға (қазіргі әйеліме) өліп-тіріліп ғашық болдым. Менің шынайы сезімімді сезінген болар, ол да мені ұнатып, көп ұзамай тойымыз да болды. Жыл артынан жыл өтіп жатты. Екі ұлдың әкесі болып үлгердім. Әкем мен шешем өмірден озды. Осылайша өмір заңы бойынша күндерім бір қалыпты өтіп жатты.
Осыдан екі жыл бұрын біздің көршіміз сыйлықты лоторея билетінен миллион юань ұтып алып, бір күннің ішінде миллионер болып шыға келді. Тосыннан байып шыға келген көршіме қызыға да, қызғана да қарап жүретін болдым. Миллион дегеніңіз мына мен сияқты қарапайым салық қызметкері өмір бойы тырбаңдаса да жинай алмайтын ақша ғой. Сонымен қойшы әйтеуір, мен де мекеменің қасындағы сыйлықты лоторея билетін сататын дүкенді төңіректей бастадым. Ең алғашында 10-20 юань мөлшерінде бағымды сынап жүрдім. Кейде ұтамын, кейде ұтыламын дегендей. Бір күні билет сататын дүкеннің ішіндегі екі бейтаныс адамның үйін сатып, сыйлықты лоторея билетін алу арқылы байыған тәуекелшіл жан туралы әңгімесін құлағым шалып қалды. Сосын бір алғанда бірнеше мың юаньның билетін бірақ алуға шешім қабылдадым. Бар тапқан айлығым бір апталық лоторея билетін сатып алғанға жетпейтін болды, сондықтан үйдегі қорға қол салатын, достарым мен туыстарымнан қарыз алатын болдым. Барлығы құрдымсыз құдыққа түсіп жатты. Ең ақыры жоғары өсімді қарыз алып ойнауға дейін бардым, бірақ үмітім ақталмады. Ақыры үйімді де сатып жібердім. «Құмарпазға қашанғы еремін?» деген болуы керек, әйелім де менен ажырасып кетті. «Әй» дейтін әже, «қой» дейтін қожа жоқ, күнде сыйлықты лоторея билетін сататын дүкенге барып, көк экранға қарап телміріп отырамын. Менен қарызын алғылары келгендер ұялы телефоныма маза бермейтін болды. Оларға «Бір аптада қайтарамын» деген жаттанды өтірігімді айтамын.
Менің „бір аптам„ бірнеше аптаға жалғасқан соң мені сотқа сүйреп апарғылары келетін адамдар шықты. Ақыры жұмысымнан да айырылдым. Сөйтіп жүріп қарыз берген адамдардын аузы-мұрным қанағанша таяқ жедім. 100 мың юаньнан басталған қарызым 500 мың юаньға дейін жетіп, бір басымдағы жалпы қарыздың өзі миллионнан асып жығылыпты. Оңаша отырсам уайымға батамын, ал сыйлықты лоторея сататын дүкенге кірсем – қайғы-мұңнан арылып сала беремін. Дүкенге күлімсірей кіріп, күңірене шығамын. Осыдан бір күн бұрын таныстардан қарызға алған 400 юаньнің бәрін лоторея билетіне салдым. Айналамда маған қазыр беретін адам қалмады. Танауым жер иіскеп, жалға алған жер асты жатақханама қарай тарттым.
Қарным аш. Бар ақшаны қағазға айырбастаған мен ақымақ екенмін. Мен сол түні көп ойландым. Таң ата келе „Бұлай адам болып жүргенше, өлгенім артық„ деген тоқтамға келдім. Бөлмемде жазу жазатын қағаз да қалмапты. Ақыры қалтамдағы лоторея билетін алып, қолымдағы қарындашпен әйеліме „Екі ұлыма жақсы қара. Мен кеттім мәңгілікке… күйеуің — Досжан„ деп соңғы сөзімді жаздым.
Одан кейінгі әрекетімді жоғарыда жаздым. Осы уақытқа дейін не болғанын ой елегінен өткізіп жатқан кезде мені аман алып қалған екі қарияның бірі радионы қосты. Радиодан «Бүгін сыйлықты лоторея билетіне шыққан нөмірлер: 2, 8, 10» деп хабарлады.
Бұл мен бағана соңғы сөзімді жазған билеттегі сандар ғой! Ақшаны ойлағанда бойыма қайрат бітті ме, әлде жақсылап тынығып алдым ба екен, орнымнан атып тұрдым да жатақханаға қарай тарттым. Келсем, билетім орнында тұр екен. «Уф» деп демімді ішке тарттым да, қолым қалтырай сыйлықты лоторея билетін сататын дүкенге жүгірдім. Жүрегімдегі өлімге деген құлшыныс өшіп, тірі қалғаныма қуанып келемін.
Дүкендегі сатушыға билетті көрсетіп, оның жол сілтеуімен банкке тарттым. Ұтып алған қаражатымды қолыма алып, қарызымнан құтылдым.
Екі аптадан кейін… үйімді қайтадан сатып алып, әйелім де қайтып оралды. «Ауызы күйген үрлеп ішеді» дейді ғой. Содан бастап лоторея билетіне жоламайтын болдым. «Татқаны — бір, тағдыры — бөлек» жандар-ай! Ең соңғы билеттен сыйлық шықпаса, көмусіз қаларым даусыз еді… Дауысымды шығара «Тәубе!» дедім.

Кастельяно әлемдегі ең әдемі, ауқымы кең, көп меңгерілетін тілдердің қатарында.

Британ актерлері Юэн МакГрегор мен Чарли Бурманның Қазақстанда болғаны туралы жақында ғана білдім. Оқиға 2004 жылы болған. Олар мотоциклмен Жер шарын айналып өтуі тиіс екен. Осы турне аясында Қазақстанмен де жүріп өтті, кейін саяхат кезінде түсірілген видеоматериалдардан «Жерді айналған ұзақ жол» (Long Way Round) деректі сериалы жасалып, шетелдік арналарда көрсетілді.

Сол сериалдың Қазақстанға арналған бөлімін көріп қалдым. Өзім туып-өскен Атырау өңірі, Қазақстан-Ресей шекарасы көзіме оттай басылды. Қарап отырсам сол кезден бері аса көп нәрсе өзгермепті. Қынжылтқаны да осы болды.

Біз мақтағанды жақсы көреміз ғой. Бірақ Макгрегор мен Бурман тарапынан мақтаудан гөрі, көңіл толмаушылықтар, сындар көбірек айтылғандай болды. Сол себепті де бұл видео елімізде аса танымал болмаған секілді.

Өз басым объектив баға мақтау арқылы емес, керісінше сын арқылы қалыптасады деген ұстанымдамын. Сол себепті әлгі актерлердің айтып кеткен нәрселері елдің шынайы келбетін көрсеткендай болды. Олар 2004 жылы айтып кеткен проблемалар әлі да өз маңызын жоймаған: сол нашар жолдар, адамдардың қарым-қатынасы, тұрмыс ахуалдары – бәрі-бәрі аса өзгере қоймаған.

Юэн мен Чарлидің Қазақстандағы сапары кезінде айтқан мәселелерді топтастырып, назарларыңа ұсынамын. Сендер де ой таразысынан өткізіп, қаншалықты дұрыс-бұрыс айтқанын саралап көріңдер:

Жол туралы

• Бүгін жақсылап демалып алу керек. Ертең бізді жолсыздық күтіп тұр. Асфальтталған жолдар артта қалды.
• Мына жолды қараңдар… О, Құдайым! Бұлай жалғаса берсе саяхатымыз тозаққа айналады.
• Қазақстанға тап болғаннан кейін аздап үрей пайда болды. Мотоциклден құлап, бір жеріңді зақымдап алу қаупі өте жоғары.
• Бұл жолсыздық емес, бұл нашар жол. Нашар жолдан гөрі мүлдем жолдың болмағаны дұрыс секілді.
• Бүгін өмірімдегі ең қиын жолмен жүруге тура келді (Қарабұтақ пен Аралдың арасы – ред.)… Бұл жерге жарылғыш заттар орналастырып, жарып жіберсе бәрібір жолды одан бетер бүлдіре алмас едің. Өйткені жолды қазіргі жағдайынан да бетер бүлдіру мүмкін емес. Мүлдем басыма сыймайды.

Полицейлер туралы

• Бір ыңғайсыз жағдайға тап болдық. Бізге сапарымызды жалғастыру керек, ал мына полицейлер бізді тоқтатып қойды. Ешқайда жібермейді, күтіңдер дейді (артқы фонда бір полицей әлдекіммен телефонмен сөйлесіп жатыр, шамасы бастық шығар: «Міне, біздің қасымызда тұр. Тұр-тұр, біздің қасымызда тұр...»).
• Бұл елде ең көп істес болған адамдарымыз – полицейлер. Оларға әр бұрылыс сайын ерекше нұсқау беріп қойған тәрізді. Тоқтата береді, тоқтата береді. Бізді алып жүру керекпіз дейді, шамасы бізге бірдеңе болады деп ойлайтын шығар. Бұл кәдімгідей шаршатып жібереді.
• Біз елді, жерді өзіміз аралаймыз деп жоспарлап едік. Бірақ бізге үнемі полицейлерді тіркеп қояды. Айтуға ұят әрине, бірақ бұл жағдай ашуға тие бастады.

Адамдар туралы

• Адамдармен кездескен қызық. Олар жақсы қарсы алады, түрлі сыйлықтар береді. Бірақ оларды соған міндеттеп қойғандай әсер береді. Бір парадқа қатысып жүргендай сезімде жүресің.
• Біз фотоға түскелі тұрғанбыз. Ақ «Ладаға» мінген жігіттер келді. Камера жерде жатыр еді. Олар камераның қасына тоқтады, ал артта отырған бір жігіт пистолетін бізге кезеді. Төңіректе машиналар жүріп жатпағанда, жағдайымыздың не боларын кім білген? Әлгі жігіттің түрі әлі көз алдымда. Мына жақта алтын тіс салғанды ұнатады екен. Ал тапанша ұстаған әлгі жігіттің аузында қатарынан бірнеше алтын тіс болды. Енді полицейлердің қасымыздан қалмай еріп жүргеніне түсіністікпен қарай бастадық.
• Тоқтаңдар! Телевидение? Бұл біздің жоспарға кірмеп еді. Біз жолсызбен ұзақ жүріп шаршап келдік (Атырауға – ред.). Бірақ қалаға кіре берісте бізді тоқтатып қойды. Қазақстанның барлық жерімен жүргенде солай бола ма?
• Біз бұны жоспарламап едік. Бұқаралық ақпарат құралдарының 20 шақты өкілі (Ақтөбеде – ред.)… Бір жағынан қонақжайлық танытқаны үшін көңілің көтеріліп қалады. Бірақ бәрі ұйымдасқан шараға айналып шыға келгенде, сені өз мақсаттарына пайдаланып жатқанын сезесің. Өйткені бізден ешкім ештеңе сұраған жоқ – ол жерге барғымыз келе ме, бір-екі сұхбат бергіміз келе ме? Шындығында біз ол үшін келген жоқпыз ғой.

Ақтөбе жақта қалай екенін білмеймін, Атырау облысындағы трассаға қатысты сындары әлі де маңызды. Жаңасын саламыз дегендеріне талай жыл болды, әлі шұрық-тесік. Шынымен да тегіс даламен жүрген әлдеқайда тиімдірек. Қонақжайлыққа қатысты да келісетін тұстарым бар. Ұқсас сезімді соңғы жылдары әкімдіктер ұйымдастырып жүрген Блогкэмп кезінде байқап жүрмін. Әсіресе, Талдықорғанда. Сенен сұрамайды, қызық па, қызық емес па – әйтеуір автобусқа тиеп алып барады. Сені өз мақсаттарына пайдаланып жатқанын сезесің. Бізде жай адами сервис көрсеткеннен гөрі, әлі де жоғарыдағы біреудің нұсқауымен «қонақжай» болып көріну дерті басым (Блогкэмп-2015 кезінде мектепте бізге дастархан жайып, қызмет көрсеткен мұғалімдер әлі есімде).

Әрине, саяхатшылар тек жамандаумен болды деген пікір қалыптастпауы керек. Олар еліміздегі адамдардың мейірімділігін, Түркістандағы Яссауи мовзолейінің ерекшелігін, даламыздың, табиғатымыздың кереметтігін атап өтті. Моңғолияға сапарларын жалғастырған олар Қазақстанмен жалпы қимай қоштасып бара жатқандарын айтыпты.

Қысқаша айтқанда, маған ерекше әсер еткен бағдарламалардың бірі болды. Түптеп келгенде елдің имиджі, ел туралы түсініктер мемлекет ұйымдастырған, қатаң репетицияланған акциялар арқылы емес, осындай сырт көз тұрғысынан жасалған, біздің чиновниктердің бақылауына бағынбайтын шаралар арқылы қалыптасады ғой.

Ажырасқан әйелдер ана дүние мен мына дүниені көріп келгендер сияқты. Екі өмірдің артықшылығы мен кемшілігін жақсы біледі. Оларға 30 мыңға алған юбкасын легализациялаудың қажеті жоқ. Бірақ олар сол 30 мыңды субсидияға алмайды, өзі тапқан ақшаға алады. Олар үшін кешкі асты бір йогурт пен бананмен алмастыру проблема емес. Бірақ супермаркеттен алған бір арба дүниені жеткізу проблема. Күні бойы жұмыс, үй тірлігімен айналысып, сілесі қатқан әйелдің түнге қарай «бас ауыру синдромы» оған проблема емес. Бірақ сол проблеманың жоқ болуы кейде проблема…
Осындай «аузы күйіп, үріп ішетін» әйелден эксәріптестеріне айтар ақылы бар.

1. Сенім арта біл.
Күйеуіңе құдайдай сен. Сене алмасаң, өзіңді алдай біл. Слепаков жырлағандай «Барлық еркектер. Абсолютті. Ұдайы. Әйелдерінің көзіне шөп салады». Бірақ, тек сенің күйеуің ондай емес. Осыған сен. Соткасындағы қоңырауларға, хабарламаларына үңілме. Әлеуметтік желісіне екібастан. Иә, кешкі тоғыз-онға қарай тек сенің күйеуіңді жұмысқа шақырады. Қайтесің енді, одан басқа білікті маман жоқ. Бәрі бала-шағаның қамы. Әйтпесе жыны бар ма түн ішінде жұмысқа барып. Сене алмасаң өз обалың өзіңе. Құдайға сенбейтіндердің баратын жерін өзіңіз білесіз.

2. Күтін.
Еркектер неге тыстағы әйелдерге көз салады? Бұрынғы өліп-өшкен сезім қайда кеткен? Неге күйеуің саған емес, әлем-жәлем боп боянған көрші әйелге сұқтана қарайды. Өйткені ол қашан көрсе де әдемі, күтінген күйде жүреді. Оны күйеуің тізесі шыққан трикомен, созылып, бояуы оңып кеткен футболкамен, май-май шашымен көрген жоқ. Әрине, жан дүниең сенікі оған қарағанда үш жарым есе бай шығар. Бірақ жан сұлулығына еркек атаулы қалпағын ғана шешеді.
3. Қызықты бол.
Ал, күйеуің кешке достарымен футболға бармады, Түнге қарай шақырған әріптестеріне де бармады. О мадонна, интернет те жоқ. Теледидарға да, соткасына да телмірмеді. Сөйтіп күйеуіңмен коммуникация мүмкіндігі туындады. Не айтасың? Ата-аналар жиналысынан хабарландыру, көрші-қолаң, туған-туыстың соңғы өсектері, жұмыстағы қатын-қалаштың сатып алған дүние-мүлкі, әлеуметтік желідегі күйеуің онсыз да көріп отырған әңгімелері,… ыы… одан басқа не айтасың? Қызықты әңгіме айту үшін, өзің бір нәрсеге қызық. Иога, бисер тоқу, тағысын тағылар. Тым болмаса, кино туралы әңгіме құрыңыз. Дорамдар емес, әлбетте.
4. Өзгертуге тырыспа.
Бүкірді тек табыт түзетеді. Шурупты нығыздау үшін бұраған сайын түбі кеңи түседі. Еркекті қажаған сайын еті өле береді. Ары қарай өзің де жалғастыра аласың. Негізді моральді түсінген боларсың — Ызыңдаудың мағынасы да қажеті де жоқ. Білесің бе, үнемей қойғанның салмағы ұрыс-керістен әлдеқайда басымырақ.
5. Өзгенің емес, өз артықшылығыңды көре біл.
Бір құрбым бар еді. Әлі да бар, құдай өмірін көп көрмесін. Күйеуі нақұрыстың нақ өзі. Әйелін талай рет сабап, өлімші ете жаздаған. Тіпті бірнеше жыл бұрын сабап, көгерткен іздері әлі бар. Ол да ажырасып, бостандық дәмін тата жаздаған. Бірақ екі баласының артынан үшіншісі келіп, ана-енесі жылап жүріп, күйеуіне қайта оралды. Күйеуі сабауын қоған жоқ. Бірде қонаққа барғанда сұрады ажырасқан қалай екен деп. Көзіндегі мұңды көріп зарлай жөнелдім. «Алқаш болса да, жынды болса да күйеуің бар. Жалғыз жатып, жалғыз оянған қандай жаман екенін білсең ғой» деген сыңайлы. Әлгі құрбым кәдімгідей бақытты сезіне бастады. Шүкір, басымыз аман, бауырымыз бүтін деп қояды. Айтайын дегенім, тырнаға шалшық болып көрінген су, бақаға теңіздей көрінер. Бастысы өз бақытыңды көре білу.

6. Құрметте.
Саған осырақ шалың болса да, басқаларға мырза болуы мүмкін. Елдің алдында «осының қолынан не келуші еді, осыны адам қылған мен» деген әңгімелерді ешқашан айтпағаның жөн. Тіпті солай болған күннің өзінде. Жалпы, мұндай әңгіме айтқан әйел елге жексұрын, ал оның күйеуі бейшараға айналады. Негізі үйленгенге дейінгі «сіз-біз» қатынасын мейілінше ұзаққа созуға тырыс.

7. Мықты және әлсіз болатын жерді шатастырма.
Шаруаға мықты бол. Бірақ балтамен ағаш жарып, электр құралдарын жөндеу мүлдем басқа стихия. Тіпті электр шамы жанып кетсе де, ол сенің араласатын шаруаң емес. Сенің шабуыл алаңың — ас үй. Қаруың — дәмді тағам, тап-тұйнақтай үй, сүйкімді балалар, сырбаз күйеу. Ерлердің ісіне араласқан сайын, нәзіктіктен айырыла бересің. Ал еркектер күшті әйелдердің жанында жылдам босаңсып, кержалқауға айналады. Негізі қазір есі дұрыс нағыз еркектер аз дейді. Оған кінәлі өзіміз.
8. Романтик бол.
Қияли бол. Ерке бол. Назды бол. Еркектерге сұлу әйелден гөрі назды әйел ұнамдырақ мыс. Бұрынғы керемет сәттер есіңде ме? Соларды жаңғырт. Күйеуіңнің де есіне сал. Тек әдемілеп. Бұл тұрмыс жеңген сананы аз болса да тірілтеді. Айтпақшы, егер перделер ескіріп, ақша тек әдемі дастарқанға жетсе, ойланбай бірден әдемі ішкиім ал. Айттым ғой романтик қияли бол деп.

9. Консерватор болма.
Түсінемін. Күні бойы жұмыстағылар жүйкеңізге тиді. Жүгіріп жүріп балаларды сабағынан алып, үйірмесіне апарасыз. Үйге келіп тамақ жасайсыз. Сабағын бір мезетте оқытып, киімдерін реттейсің. Оларды тамаққа шақырып, отырғызудың өзіне қанша күш кетеді. Сериал көретін әйелдер деп қай ақымақ айтты екен. Тезірек ыдыстарды жуып, асүйді жинап, жата қалсам соның өзі бақыт. Таңертең ерте тұрып ит тірлікке қайта кірісу керек. Ал жұбайлар қызығы ше? Отызға қарай ерің қызықтырмай, ләззат міндетке айнала бастаса, бұған ең алдымен кінәлі өзің. Қызығы басылса, ыстығы қайта бастаса, амалдар ізде, жаңалық енгіз. «Жаман қыз» болудың еш айыбы жоқ. Айыбы болса, «жазасын» алудан да қашпа ;). Тек консерватор бола көрме.
10. Бөтен әйелдің ақылына құлақ түрме. Тіпті менің де. Әр әйелдің өз басы, миы, жүрегі болуы тиіс. Отбасы ең басты құндылық. Сақтауға тырыс. Бар күшіңмен.

Елімізде футбол спорттан гөрі үлкен бизнеске айналып кетті. Басшылар үшін ақша айналдыратын құрал, ал футболшылар үшін бұл — жақсы жұмыс. Футболшылардың айлықтары ірі компаниялардың топ-менеджерлерінен де көп. Ал, нәтиже жоқ. Футболға қанша ақша салынса да №1 спорттан пайда жоқ екенін бәріміз көріп отырмыз. Футболды өз деңгейіне және негізгі сипатына, яғни спорт деңгейіне түсірсек ше? Футболшылардың орташа айлығы АҚШ долларымен есептегенде 1000 доллар болатын болса қалай болар еді? Мұндай айлықты Қазақстанда барлық спорт шеберлері ала бермейді, оның ішіне әлем чемпиондары да кіреді. Бірақ, оларда нәтиже бар, футболшыларда жоқ. Әділ ме? Бағамдап көрейік.

Сонымен қазақстандық футбол командасындағы ортанқол футболшы 500 доллар алса, жақсылары 1000, үздіктеулері 2000 доллар алатын болса жағдай қалай болады?

Тазару кезеңі

Алдымен өзін жоғары санаттағы футболшымын деп санайтындар командадан кетеді. Шетелден дұрыс команда қарап көреді, болмағасын шетелдің төменгі лигаларынан іздейді. Тапқандар барады, таба алмағандар футболмен қош айтысады, бұрын жинаған қорларымен бизнес бастайды. Осылайша алдымен «жұлдыздардан» құтылады қазақ футболы. Айтпақшы, Еуропаның көп елінде біздегідей айлық жоқ. 3000-5000 долларға жұмыс табу да қиын. Біздің футболшылардың ешқайсысы шетелде ойнамауының бір себебі де осы: ол жақта жаттығу, тәртіп қиын, ал ақшасы Қазақстаннан да аз. Сондай-ақ шетелде ойнай алатындай адам да шықпады әлі. Ондай талант әлбетте бір жерді тесіп шығар еді. Яғни, шетелде қазақстандықтардың болмауы осы 2 себепке байланысты.

Жастарға мүмкіндік

Сонымен «жұлдыздарсыз» қалған қазақ командаларында жастарға, шынымен футбол ойнағысы келетіндерге орын ашыла бастайды. 1000 доллар (340 мың теңге) — провинцияларда өте жақсы айлық. Бұны кез келген жас түсінеді. Командаға кіруге тырысады. Мотивация жоқ емес, бар: жүлделі орынға ілініп, Еуропа сахнасына шығып көру, өзін көрсету, Ұлттық Құрамаға ілінуге тырысу. Шын футболшы болғысы келетіндер үшін жақсы мүмкіндік туады. Ақша жағынан да жаман емес.

Инфрақұрылым дамуы

Клубтар бұрынғыдай «сапалы» легионерлерден, отандық «жұлдыздардан» құтылғаннан кейін бұрынғыдай бюджеттің көбін айлықтарға құртпай, футбол академияларын сала бастайды, әр жас санаты бойынша командаларын дайындай бастайды. Осылайша балалар футболы дамиды. Өз базаларында өз футболшыларын өсіріп шығарады.

Ұлттық құрама күшейеді

Легионерлер Ұлттық құрамамыздан да кете бастап, өз футболшыларымыз ойнай бастайды. Чемпионат әлсіз болғанымен шын мықтылар іріктеліп Құраманың негізін қалай бастайды. Мысал ретінде қарасаңыз Армения, Беларус чемпионаттарының деңгейі біздің қазіргі чемпионаттан төмен болғанымен Құрамалары мықты. Ол құрамаларда шетелге кеткен талантты футболшылары және ішкі чемпионаттағы күшті ойыншылары ойнайды.

Басқа спорт түрлері де дамиды

Бұрын облыстық бюджеттің үлкен бөлігі футболға кетіп, басқа түрлерге мардымсыз ақша бөлінетін. Енді олардың да пайлары көбейіп, спортшылардың дайындықтары күшейеді. Нәтижесінде бірталай жаңа Әлем және Олимпиада чемпиондары пайда болады. Мысал ретінде Ақтөбе облысында соңғы 10 жылда Олимпиаданы қоя тұрсақ неше Әлем чемпионы шықты? Футболдан басқа қандай командалық ойын түрлері бар?

Жекешелендіру

Команда ұстау бұрынғыдай қымбат болмағандықтан жеке кәсіпкерлер өз командаларын құруы мүмкін. Бұл бір жағынан футболдағы бәсекелестікті күшейтеді және кәсіпкерге бизнес тұрғысында да пайда әкелетін болады. Ойыншы трансферлері, Еурокубоктардан түсетін сыйақылар кәсіпкерлерді де қызықтыруы ықтимал.

Лигалардың көбеюі

Футболдың қызығы қазір тек Премьер Лигада болса, бұдан кейін 1-лига да тартысты бола бастайды. Ал, одан төмен лигаларда аудандық, ауылдық командалар көбейе бастайды. Жас таланттардың шығуы үшін бұл да жақсы себеп болмақшы.

Қорыта келгенде айтарым — біздің футболды өз деңгейіне түсірмей футболымыз дамымайды. Қазір ақшаның көптігі көп нәрсеге кедергі болып тұр. Әр нәрсеге өзінің шын құнын төлесе ғана нәтиже болмақ.

Бар жанарды жаулаған жайдарман ашық!

Жоғары лигада соңғы рет осылай дегелі 1 ай өтіпті. Жайдарманның ақтық сайысы өткелі дегенім, әлбетте. Конгресс-холлдың балконы да лық толған сол күні кей жанкүйерлердің отырысынан тұрысы көп болған шығар.
Естелік ескіре бастағандай, еміс-еміс есімдегін жуырда болған эфир қайта жаңғыртты. Енді? Шоламыз ба, қайтеміз?
Ок. Сонымен, бұл күні ойнаған ұжымдар мынадай атаулармен топтасқан жастар еді:
1. Аягөз құрамасы, Аягөз қаласы, Шығыс Қазақстан облысы;
2. Сырдария құрамасы, Жетісай қаласы, Мақтарал ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы;
3. Сағыз құрамасы, Сағыз ауылы, Қызылқоға ауданы, Атырау облысы;
4. Жаснар, Алматы қаласы;
5. Күлтегін, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қаласы.