______________________________________________________________________________________________________


______________________________________________________________________________________________________

Жүйрік атты жарату, бәйгеге қосу, тұлпар туар құлынды тап басып тану қазақ атбегілерінің байырғы өнері. Сол өнерді ұрпағына үйретіп, ата-бабасының дара жолын жалғап отырған адамдардың бірі Омаровтар әулетінің ақсақалы Ыбырайахын ата. Өткен аптада Алматы облысының Ұзынағаш ауылына жолымыз түсіп, жас та болса Ыбырайахын Омарұлының сәйгүліктерін бәйгеге дайындап, жүлделі орындарды бағындырып жүрген атбегі Әділет Ноқатаймен сұхбаттасудың сәті түсті.

Айта кетерлігі, биыл Әділет жаттықтырған «Жаннұр» мен «Қыран» есімді екі сәйгүлік Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығына орайластырылған «Алтын тұлпар» және «Астана жұлдыз» бәйгелерінен бас жүлдені қанжығаларына байлады.
______________________________________________________________________________________________________

Атбегілікпен айналысқаныңызға қанша жыл болды?

Өзім Жамбыл облысы Меркі ауданының тумасымын. 5 сынып оқып жүрген кезімде атқа құмарттым. Бұл қызығушылығымды байқаған Мақсұт Несіпбаев деген кісі мені өзіне шабандоз етіп алды. Шабандоз бола жүріп сол кісіден атты баптауды үйрендім, тәжірибе жинадым. Уақыт өте келе бәйгеге қатысатын тұлпарларды жаттықтыруды қолға алдым. Мақсұт ағаммен бірге 10 жылдай жұмыс жасап, біраз жетістіктерге жеттім. Ыбырайахын атаның қоластына келгеніме 3 жылдай уақыт болды. Үш жыл деген аз ғана уақыт болғанымен, Омаровтар әулетімен бірге үлкен асуларды бағындырып келеміз.

— Атбегінің жұмыс күні қалай басталады?

Біздің жұмыс күніміз таңғы сағат 6-да басталады. Жұмысқа келгеннен соң ең алдымен аттарға жем-шөбі мен суын береміз. Сағат 9-ға таяу жеген тамағы қорытылып, кейін аяғына салмақ түсірмеуі үшін аттарды жүргізіп қайтамыз. Түске кезінде аттарды тағы да суғарып, қантарамыз. Одан кейін сағат 3-тердің кезінде шабандоздарымыз сабақтарынан келіп, аттарды жаттықтыруды бастаймыз. Жаттығу әдетте 3-4 сағатқа созылады. Одан кейін сағат 8-де кешкі тамақтарын, суын береміз. Сонымен жұмыс күні аяқталады.

— Қарамағыңызда жаттықтыратын қанша жылқыңыз бар?

Біздің атқорадағы жылқылар негізінен Қазақстандағы ертеден тарихы мен дәстүрі бар атақты «Дегерес» жылқы зауытының тұқымдары. Шетелден қан жаңарту үшін ағылшын тұқымды айғырларды алып келіп, осыларға қосамыз. Құлындарын алып, өсіріп, бәйгеде жүгіртеміз. Қазіргі уақытта жаттықтырып жүрген 20 тұлпарымыз бар. Олардың барлығын да бәйгеге қатыстырдық. Авто көлік ұтып бергені бар, қомақты қаржылай жүлделерге ие болғаны бар.

— Жақында екі бірдей үлкен бәйгенің бас жүлдесін еншіледіңіздер. Осы екі тұлпарыңыз туралы айтып беріңізші?

Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығына арналған «Астана жұлдызы» және «Алтын тұлпар» бәйгелеріне екі сәйгүлігімізді қостық. Бірінші өткен «Астана жұлдызына» 5 жасар асыл тұқымды «Қыран» атты тұлпар. Қыранды біз 2 жасар кезінде Польшадан алып келген болатынбыз. Шабандозы Диас Жеңіс есімді бала болды. Диастың тәжірибесінің арқасында аталмыш бәйгеде «Қыран» 30 атты артта қалдырып, бас жүлде автокөлікке ие болдық.

Ал, 51 шақырымдық Аламан бәйгеден «Алтын тұлпар» ІІІ республикалық турниріне «Жаннұр» атты сәйгүлігімізді қостық. «Жаннұр» Алматы облысында туған, 5 жасар байтал. Шабандозы Асхат Әлімжан. Олар былтырғы «Алтын тұлпардан» үшінші орынды иеленген еді, биыл 70-ке жуық жүйріктерді басып озып бас бәйгені алды. «Жаннұр» жылына тек 1 бәйгеге қатысады да, сосын демалады. Оны «Алтын тұлпарға» ғана дайындаймыз.

Бұлардан өзге де бізде мықты-мықты аттар көп. Мысалы, Дайр есімді сәйгүлік былтырғы Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған бәйгеден бас жүлдені ұтты.

— Өзіңіз атбегі ретінде атты қалай жаратасыз?

Ат баптаудың қыр-сыры көп. Алайда бастысы ақылың мен төзімділігіңді ұштастырып, талмай еңбек ете білу керек. Сонда үлкен жетістіктерге жетесің. Жалпы атбегілердің барлығының жаттықтырулар бірдей болмайды. Әрқайсысымыздың өзіміздің айналысатын тәсілдеріміз бар. Мен бұрыңғы ата-бабамыздан қалып келе жатқан дәстүр бойынша дайындаймын. Ал, шетелден алып келінетін аттар көбіне дайын келеді. Тек күтімі дұрыс болса болды.

— Ал шабандоздарды қалай таңдайсыз? Қалай жаттықтырасыз?

Мықты шабандоз болу үшін ең алдымен баланың қазақылығы керек. Қазіргі таңда ұлттық дәстүрлеріміздің ұмытылып бара жатқандығы өтірік емес. Одан кейін намыс пен атқа отыру үшін жүрек керек. Себебі, бала аттан қорықпайтын, тақымды болуы керек. Үшіншісі, басымен жұмыс істеу алуы керек. Өйткені, бәйге деген оңай емес. 70-80 аттың арасында шабу деген өте қиын және жауапты іс. Бәйгеде тартыс болады, талас болады. Сонымен қатар, шабандозға физикалық тұрғыда да күш керек. Біз шабандоздарымызды 5 жасынан бастап тәрбиелейміз. Ең алдымен баланың атпен қарым-қатынас орнатуына ықпал етеміз. Біз шабандозды шабуға ғана емес, қайсарлыққа, өжеттілікке үйретеміз. Сонда ғана мықты шабандоз шығады. Қазіргі уақытта Асхат және Диас есімді екі баланы жаттықтырып жүрмін. Талаптары зор, ақылды балалар. Осы күнге дейін еңбекқорлықтарымен көзге түсіп, ақылдарымен баса озып жүлделі орындарды иеленіп жүрген балалар.

— Шәкірттеріңіз бар ма?

Дайындап жатқан шәкірттерім бар. Олар Еламан Жақиянов, Ислам Жақиянов, Ислам Рахымғали деген сынды бауырларым. Олардан да келешекте жақсы атбегі шығады деген нық сенімдемін.

Олар қазіргі уақытта өзімнің қолымның астында жұмыс істеп жатыр. Алдағы уақыттары олардың да жетістіктерін көре жатармыз.
______________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________

Тәуелсіздік жылдары Қазақстан өз аймағында тек қана жаңа жетістіктер мен белестерді бағындыру арқылы алдыңғы қатарлы тұрақты дамушы мемлекет ретінде өзін көрсете білді. Экономикамызға шет елден инвестициялар тартудан да көш бастап келеміз. 2016 жылдың алғашқы 7 айында сырттан тартқан инвестиция көлемі өткен жылмен салыстырғанда 25 пайызға жоғары, яғни 1,3 трлн тг. қаражатты құрады. Тек қана 2016 жылдың маусым айында Қазақстан экономикасына келіп түскен сома 181,1 млрд тг (2015 жылдың маусымындағы қаражаттан 5,3% артық).
Бүгінгі таңда еліміз әлемдік тартылыс орталығы болып, көптеген халықаралық конференциялар, саммиттер өткізуде, өте жақын арада Алматыдағы Қысқы Универсиада ойындары мен елордамыз Астанада ЭКСПО 2017 шарасын өткізу қолға алынуда. Халықаралық қауымдастық тарапынан бізге деген сенімнің болуы жүргізіліп жатқан саяси реформалардың орнықтылығы мен тұрақтылығының, саяси басымдылығымыздың табандылығы мен еліміздің ішкі беріктігінің айқын дәлелі. Жоғарыдағыларды атай келе 25 жылда мүмкін емес жетістікке қол жеткізген Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевты атап өтпеу мүмкін емес. Қазақстан Президенті аз ғана уақыт аралығында елімізді саяси, экономикалық салада аймақтағы көршілеріміздің алдына еселеп шығарды.
Қазақстан халқы мемлекетіміздің тыныштық пен бейбіт заманда өмір сүріп жатқандығымыз, сүйікті ісімізбен айналыса алатындығымыз, бір сөзбен айтқанда дамып жатқандығымыз Елбасының тынымсыз және ерен еңбегінің арқасында екендігін өте жақсы түсінеді. Сондықтан да, 2011 жылы Сенат отырысында Тұңғыш Президент күнін құру және бекіту туралы заң жобасын қабылдаған болатын.
Соңғы 5 жыл бойына аталмыш мерекені отандастарымыз тойлауда. Н.Ә. Назарбаевтың алғашқы инаугурациясы Алматы қаласының Республика сарайында Жоғарғы кеңес депутаттарының қатысуымен 1991 жылдың 10 желтоқсаны күні болып өткен. Міне, 25 жылдан кейін 1 желтоқсан күні осы күнге орай Алматы қаласының әкімі Бауыржан Байбек қаланың құрметті азаматтарының қатысуымен оңтүстік астанамызда жаңа көзге көрінерлік арнайы тақта – Тұңғыш Президент инаугурациясының тақтасын ашты.
Дәл осы күні қала тұрғындары мен қонақтарының қатысуымен Республика сарайында жас ақындар мүшәйрасы болып өтті. Кештің, яғни шығармашылық зиялылар мен жас ақындарды тыңдауға келген негізгі көрермендер қатарын жас буын өкілдері құрағанын баса айта кету керек. Ақындарымыз жиылған жұртқа жоғары деңгейде көңіл күй сыйлай білді. Өз атымнан және қала тұрғындары атынан осындай бастама үшін қала әкімдігі мен ұйымдастырушы тарапқа алғысымды жеткіземін.

Фархад Касенов, саясаттанушы

За годы своей независимости Казахстан признан одним из динамично развивающихся стран своем регионе, каждый год показывая новые успехи и достижения. Мы так же и лидеры в привлечении зарубежных инвестиции в экономику. Только за 7 месяцев 2016 года казахстанская экономика получила свыше 1,3 трлн тг. иностранных инвестиций, что на 25% выше, чем за аналогичный период 2015 года. Только за июль 2016 в экономику Казахстана поступило 181,1 млрд тг (на 5,3% выше итогов июля 2015).
Сегодня наша страна мировой центр притяжения, мы проводим многие международные конференции, саммиты, совсем скоро начало Зимней Универсиады в Алматы и предстоит провести ЭКСПО 2017 в столицы нашей Родины — Астане. Доверие которое оказывают нам международным сообществом говорит о устойчивости и стабильности проводимых политических реформ, о стойкости наших политических приоритетов и стабильности внутри страны. Говоря о вышеизложенном нельзя не сказать о человеке который за 25 лет сделал невозможное — Нурсултан Назарбаев. Президент Казахстана вывел страну на новый политический, экономический уровень на много опережая наших соседей в регионе за очень короткий промежуток времени.
Наш казахстанский народ сегодня прекрасно понимает, что благодаря воли и труду нашего Главы Государства сегодня мы живем в мире и в спокойствие, занимаемся любимым делом, одним словом развиваемся. И поэтому в декабре 2011 года на заседании Сената РК был принят закон об учреждении государственного праздника — Дня Первого Президента.
Сегодня на протяжении 5-ти лет этот день широко празднуется среди наших соотечественников. Первая инаугурация Нурсултана Назарбаева состоялась 10 декабря 1991 года. Она проходила во Дворце Республики в Алматы при участии депутатов Верховного Совета. И вот сегодня спустя 25 лет, 1-го декабря В присутствии уважаемых людей города аким Алматы Бауыржан Байбек открыл новую достопримечательность южной столицы — памятную доску, посвящённая первой инаугурации Первого Президента.
Гостям южной столицы, горожанам так же было интересно послушать выступление молодых поэтов во Дворце Республики. Особенно хочется отметить молодых зрителей которые специально приехали послушать выступления творческой интеллигенции страны и самих поэтов. Наши акыны в лучших традициях смогли передать дух праздника собравшимся зрителям. Легкость и организованность мероприятия зарядил своей энергетикой, позитивом. Хотел бы от себя лично и от имени горожан высоко отметить инициативу городской администрации и проделанную ими работу.

Фархад Касенов, политолог.

2016 жылдың 23 желтоқсаны Қарағанды облысы әкімінің орынбасары Әбішев Жандос Ақылсерікұлының қатысуымен Қарағанды облысы аумағында жастар ортасында танымалдылыққа ие болған жемісті ғылыми, шығармашылық, кәсіби және қоғамдық жұмысы үшін облыстың 14 жастан 29 жасқа дейінгі жас азаматтарына берілетін Қарағанды облысы әкімі сыйлығының лауреаттарын іріктеу жөніндегі комиссиясының шешуші отырысы өтіп, жеңімпаздар анықталды (әзірге құпия).

Жеңімпаздарды құттықтау салтанаты ағымдағы жылдың 28 желтоқсанында өтеді. Жеңімпаздар жайында толық ақпаратты салтанатты табыстаудан кейін жариялайтын боламыз.
<

«Донор бол! Өмір сүруге мүмкіндік сыйла!» — атты ұранды айқайлап халыққа жеткізген студент жастар 15 желтоқсан күні концерттік бағдарламаларын қойды. Концерт барысында Жайдарман жұлдыздары ойын ойнатып, университеттің өнерлі студенттері ән шырқап, би биледі.
Жастардың өнерін тамашалауға дәрігерлер, ОҚО Жастар орталығының өкілі, үкіметтік емес ұйым мүшелері қонақ боп келді.
Қазақстан медицинасында органды транспланттау ісі басталғанына 30-дан аса жыл өтті. Республикалық трансплантациялық үйлестіру орталығы 2012 жылдан бері жұмыс істейді. Қазақстанда мұндай операцияларды алты клиника жасайды. Трансплантация көбінесе қан, жұлын, бауыр, жүрек, бүйрек ауруына шалдыққан жандарға қажет. Қазақстан денсаулық сақтау министрлігінің статистикасы көрсеткендей, қайтыс болған бір адамның органдары кезек күткен бес-алты науқастың өмірін құтқаруы мүмкін. Мемлекет мұндай операция жасауға квота бөлгенімен, қиындық донорлық органдардың тапшылығына келіп тіреледі. Қазақстанда жеті мыңға жуық адамның органын ауыстырып салу қажет.
Іс-шараның мақсаты Қазақстандағы донорлықтың пайдасы мен оны дамыту қажеттілігіне қоғамның көзін жеткізу. Донорлық көмек көрсету ісіне халықты жұмылдыру.

Шымкент қаласының медициналық жедел-жəрдем ауруханасында «Донор бол! Өмір сүруге мүмкіндік сыйла» тақырыбында кездесу өтті. Кездесудің тұсауын аталмыш емхананың бөлім жетекшісі Байтеміров Сәбит Тұрғынұлы ашып берді. Келесі кезекте осы емхананың дәрігерлері, реципиенттер және Исамиддин баба мешітінің наиб имамы адам ағзасы донорлығының маңызы туралы айтып өтті. Кездесуге келіп отырған жастар да өз пікірлерімен бөлісіп, өз туыстарының бастарынан өткен оқиғалар туралы айтып берді.

Отырыс соңында арнайы бейне баян көрсетіліп, анонимді сауалнама жүргізілді. Сауалнама қорытындысы бойынша қатысушы 50 адамның 46-сы донорлықты қолдайтындығын білдірді.

Қазақстан медицинасында органды транспланттау ісі басталғанына 30-дан аса жыл өтті. Республикалық трансплантациялық үйлестіру орталығы 2012 жылдан бері жұмыс істейді. Қазақстанда мұндай операцияларды алты клиника жасайды. Трансплантация көбінесе қан, жұлын, бауыр, жүрек, бүйрек ауруына шалдыққан жандарға қажет. Қазақстан денсаулық сақтау министрлігінің статистикасы көрсеткендей, қайтыс болған бір адамның органдары кезек күткен бес-алты науқастың өмірін құтқаруы мүмкін. Мемлекет мұндай операция жасауға квота бөлгенімен, қиындық донорлық органдардың тапшылығына келіп тіреледі. Қазақстанда жеті мыңға жуық адамның органын ауыстырып салу қажет.

Іс-шараның мақсаты Қазақстандағы донорлықтың пайдасы мен оны дамыту қажеттілігіне қоғамның көзін жеткізу. Донорлық көмек көрсету ісіне халықты жұмылдыру.

2016 жыл 15 желтоқсан күні ОҚО Денсаулық сақтау басқармасының тапсырысымен Салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының қолдауымен Еуразиялық келісім қоры ерікті түрде адам ағзаларын қондыру (транспланттау) туралы ақпараттық науқан өткізді. Науқанның ашылу салтанаты аль-Фараби алаңында Дүниежүзілік бүйрек күнін атап өтетін қайырымдылық концертпен басталды. Шара барысында Шымкент қаласының өнерлі жастары әр түрлі стильдегі билерді билеп, әншілері әуендетті. Алаңда орналасқан сауда орталығы келушілеріне адам ағзасы донорлығы туралы ақпараттық-танымдық мəліметтер таратылып, түсіндіру жұмыстары жүргізілді.

Бір сағатқа созылған қайырымдылық концерт соңы әуеге жүрек қызыл түсті шарларды бір мезетте жіберу флеш мобымен аяқталды.

Іс-шараның мақсаты Қазақстандағы донорлықты, соның ішінде бүйрек донорлығы үшін донорлардың жетіспеушілігін насихаттау мен оны дамыту қажеттілігіне қоғамның көзін жеткізу. Донорлық көмек көрсету ісіне халықты жұмылдыру.

Президент Нұрсұлтан Назарбаев: «2020 жылға дейін қазақ­стан­дық­тар­дың 95 пайызы мемле­кет­тік тілді игеруі керек» деп үлкен бастама көтергені ел есінде.
Бірақ алдағы 3 жыл ішінде айтулы межеге жету мүмкін бе? Түптеп келгенде бұл «Мәңгілік ел» патриоттық жоба­сы­мен де үндесетін бастама екені анық. Бұл орайда Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары Анар Мұратқызы Білім және ғылым министрінің тапсырмасымен Жиілік сөздік жасалып, баспаға дайындалып жатқанын жеткізеді. Бүгінде 6 млн 700 мыңнан астам сөз қолданыстан тұратын мәтін базасы дайындалып, шамамен 39 мыңға жуық тілдік бірліктің жиілігі анықталған. Тіл маманының айтуынша, адам жиілік сөздіктегі бастапқы сөзден 1000-сөзге дейін білсе, қазақ тілінің 70 пайызын түсіне алады.

– Президенттің мемлекет ал­ды­на қойған тілді игеруге қатысты тап­сырмасымен қатар, «Қазақстан – 2050» стратегиясында айтылған мақ­сат-мұраттарды бүкіл халық қол­дап отыр, – деп бастайды әңгі­ме­сін Анар Мұратқызы: – Елба­сы­ның, әсіресе, 2020 жылға дейін қа­зақстандықтардың 95 пайызы мем­лекеттің тілі – қазақ тілін білуі ке­рек деген сөзін бәріміз қуана қа­был­­дадық. Тіл білу – қажеттілік. Бұл межеге жету үшін нақты істер ат­қарылуы керек. Президенттің Ұлт жос­пары мен «Мәңгілік ел» пат­риот­тық платформасы – мем­лекет­тік идеологияның негізіне айналып отыр. Бұл тұрғыдан айтсақ та, қазақ тілінде сөйлейтін халықтың санын арттыру – мемлекеттік тілдің мәр­те­бесін көтеретін, оның қолданыс ая­сын кеңейтетін тапсырма ғана емес, сондай-ақ бұл – біздің еліміз­дің ел болып қалатын, болашаққа нық қа­дам басуға жол ашатын баста­ма.
Әлемде қазақ тілін ғылыми тұр­ғы­дан зерттейтін жалғыз мекеме – Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты. Мұнда іргелі және қо­лданбалы зерттеулер тұрғысынан бар­лық мамандар тек қана ғылыми ізденістермен айналысады. Сөйтіп, қа­зақ тілін түркі тілдерінің бір тар­мағы ретінде қарастырады, әлемдік лингвистикадағы синхронды және диахронды, яғни тарихи лингвис­тика тұрғысынан зерттейді.
– Егер осыншама зерттеулер жү­зеге асса, неге тіл жалпыұлттық қол­данысқа жетпей отыр? Әлі күнге дейін айтылатын мәселелер – қа­зақша дұрыс әдістемелердің жоқ­тығы, 12 жыл орыс мектебін оқыған ба­ланың қазақ тілін білмей шығуы, шен­ділер үшін қазақ тілінің амандасу мен қоштасу тіліне айналып отыр­ғандығы, тағысын тағылары...
– Бүгінде көпшілік қазақша сөй­лейді, бірақ оның сапасы жо­ғары болмай жатыр. Бұл проб­ле­ма­ны әлеуметтік тілтаным тұрғысынан қарас­тырған мамандар мәселенің ше­шімін тілдің қоғамдық беделін арт­тырумен байланыстырады, кез кел­ген тілдің корпустық дамуы оның имиджі мен беделіне тәуелді еке­ні рас.
– Яғни, қазақ тілінің беделі тө­мен дегіңіз келе ме?
– Қазақ тілінің әлеуметтік бе­де­лі тәуелсіздік алған жылдан бері бұ­рын жетпеген шыңдарына жетті. Бі­рақ әлі де оның осал тұстарын кө­теретін шаралар керек. Осыған қа­тысты тағы бір мәселені Білім жә­не ғылым министріміз Ерлан Са­ға­диев анықтап отыр. Ол қазақ ті­лін екінші тіл ретінде үйрету әдіс­темесінің әлсіз тұстарын, қоғамның сұранысына жауап бере алмай отырғанын айтып жүр. Расында да, орыс мектебінде бала он жыл бойы қазақ тілін оқиды, бірақ бітіріп шық­қан кезде неге қазақша еркін сөй­леп кетпейді? Он жыл оқыған ба­ла қоғамдық өмірдің кез келген са­ласында қазақ тілін өз мақсатына қа­рай қолдана білуі керек емес пе?
– Бұл мәселені шешу үшін сіздер не ұсынып отырсыздар?
– Жыл басынан бастап тиісті жұ­мыстар атқарып, Білім және ғы­лым министрлігі әдістемені же­тіл­діру бойынша лексикалық ми­нимум­ның негізінде тілді үйретуді ұсы­на бастады. Сөйтіп, мамыр айын­да Тәуелсіздік алған жылдан бері бірінші рет Тіл білімі институ­ты­ның табалдырығын аттаған алғаш­қы министр – Ерлан Сағадиев бо­лып, ұжымға тіл үйрету әдісте­ме­сі­нің негізі ретіндегі қазақ тілінің жиі­лік сөздігін жасау тапсырмасы бе­ріл­ді. Ол қазақ тілін оқыту әдіс­темесін жетілдіру үшін оның ғы­лы­ми лингвистикалық платф­ор­ма­сын жасақтауды алға тартты. Бұл тап­сыр­маларды Институт жыл басы­нан бері әзірлеп келе жатқан «Қазақ ті­лінің ұлттық корпусын жасау жә­не әзірлеу» жобасы аясында орын­­дауға бел буды. Тіл білімі инс­титуты түркі елдерінің ішінде алға шығып, алғашқы жиілік сөздіктерді профессор Қ.Бектаевтың жетек­ші­лі­гімен өткен ғасырдың 70-80 жыл­дары-ақ шығарған болатын, ал қа­зіргі сөздігімізді филология ғы­лым­дарының докторы, профессор Асқар Құдайбергенұлы Жұбанов­тың іргелі еңбектеріне сүйеніп жа­сап отырмыз.
Әр заманның жиілік сөздігінің өз ерекшелігі, сол уақыт кезеңіне, ор­тасына, т.б. талаптарына қарай айы­рым белгілері болады. Өзге тілді мек­теп баласына арналған қазақ ті­­лін үйрету құралдары, оқулығы тиім­­ді болуы үшін онда балаға тү­сі­нік­ті сөздердің басым қолданылуы аб­­зал. Ә деп тіл үйрене бастағанда ба­­ла кез келген емес, белсенді қазақ сө­­зін оқып үйренсе, оны күнделікті ор­тасында жиі естігендіктен, са­на­сына жеңіл сақтап алады, ал ондай сөз­дер «ауыздан шығуға» асығып тұра­ды да, баланың сөйлеп кетуіне түрт­кі болады. Әдістемешілер мен оқу­лық авторлары, оқытушылар мен мұғалімдер, бала оқытып жүр­ген ата-аналар осындай сөздерді жиі­лік сөздіктен таба алады. Мұн­дай сөздік қазіргі қазақстандық кеңіс­тікте баршаға ортақ қоғамдық өмір салаларындағы тілдік ортада жиі кездесетін сөздерден құралуы үшін осы орталардағы мәтіндер ба­засында жасалды. Мәселен, жиі­лік сөздіктің ғылыми стилінің мә­тін базасына болашақта мектепте қазақ тілінде оқытылмақ болып жатқан кей­бір пәндерге қатысты, балалар энциклопедиясының, т.б. балаларға арналған пән әдебиеттерінің мә­тін­дері алынды. Көркем әдебиет стилі бойынша балалар әдебиеті мәтін­дері, әсіресе, бала тіліне салын­ған­да­ры, балаға икемделгендері көптеп жи­налды, публицистикалық стиль бойынша балаларға арналған мер­зімді басылым мәтіндері сұрып­тал­ды. «Балапан» телеарнасындағы әр­қилы ауызша бағдарламалардың стенограммасын қағазға түсіріп алдық, бұлар сөйлеу стилі мәтін­де­рінің базасына енгізілді. Осылайша, 6 млн 700 мыңнан астам сөз қолда­ныс­тан тұратын оқу дискурсына тән, оқушы баланың күнделікті тіл­дік ортасын қамтитын тілдің 5 н­е­гізгі стиліне қатысты жиілік сөз­діктің мәтін базасы қалыптасты.
– Оның ішінде ең көп қолданы­ла­тын сөздер саны қанша?
– Сөзтізбесі 39 мыңға жуық сөз­ден тұратын жиілік сөздік жасалды. Сөз­тізбеде о баста бұдан көп сөз бол­ды, алайда оларға сараптама жа­сау барысында варваризмдер, жер­гілікті сөздер сияқты әдеби нор­маға жат қолданыстарды шығардық. Кез келген тілде негізгі мағынадан гөрі қосымша мағына үстейтін кө­мек­ші сөздер жиілігі жағынан жо­ғары болып келеді. Қазақ тілінде де «бер», «бол» сияқты көмекші етіс­тік­тердің, «мен», «және» сияқты шы­лау сөздердің жиілігі жоғары. То­лық мағыналы сөздерден «бала», «сөз», «қазақ», «адам», «ел», «жер», «тіл» сияқты сөздер жоғары жиілік­тен көрініп отыр.
– Бала үшін 39 мың сөз тым көп емес пе?
– Иә, 39 мың сөздің барлығы қа­зақ тілін екінші тіл ретінде үй­реніп жүрген балаға қажетті бол­май­ды, әрине. Соның ішіндегі бі­рін­шіден бастап бастапқы 7 мың­ға дейінгі сөз мектеп түлегінің мем­ле­кет­тік тілде сәтті коммуникация жа­сауы үшін қажет болып қалуы әб­ден мүмкін. Біз мұны танымал пе­дагог, әдіскер, тілтанушы ғалым­дар­мен және Назарбаев зияткерлік мектептері тәжірибелі мұғалім­де­рімен, еліміздің білікті ұстаздары­мен біріге анықтап жатырмыз. Бір ерек­шелігі, біздің жиілік сөздікте мә­тінді қамту пайызы деген көр­сеткіш берілген. Ол көрсеткіштің маңы­зы зор, мәселен, сөзтізбедегі бі­рін­ші сөзден бастап 32-сөзге дейін­гі сөздерді білсеңіз, онда қа­зақша мәтіннің шамамен 20 пайы­зын, ал 78-сөзге дейінгі сөздерді біл­сеңіз 30 пайызын, 166-сөзге – 40 пайы­зын, 1-ден 311-сөзге дейін біл­сеңіз, 50 пайызын түсінетініңізді осы мәтінді қамту пайызының көр­сеткіші анықтап тұрады.
– Қазір әлеуметтік желілерді бай­қасаңыз, ағылшынның 800 сөзі не­месе 1000 сөзі арқылы тілді игеру курс­тары бар. Неге бізде осындай ша­ғын сөздіктер жасалмаған?
– Мұны дұрыс айтып отырсыз. Жиі­лік сөздіктің негізінде лек­си­ка­лық минимум дайындалғалы жа­тыр. Тілтанушы ғалымдар мен пе­да­гогтердің ортақ пікірі бойынша, шамамен 3000 сөзден бастап 5000 сөздің аралығында балаға қазақ тілін игертсе, онда оның мемлекет­тік тілде сөйлеп шығуына кепіл бар. Сол сияқты Білім және ғылым ми­нистрі орыс мектебінде баланың бірін­ші сыныпта үйренген 200 сөзі мек­теп бітіргенше, оқу жүйесінде бір­неше рет қайталануы керек деген та­лапты да қойып отыр. Осылайша, жыл өткен сайын оның тілдік қоры да көбейіп отыруы керек, ондағы әр­бір сөздің қайталануы да қадаға­лануы керек, сөйтіп, түлектеріміз мемлекеттік тілде кез келген ортада еркін сөйлеуі керек.
– Байқауымызша, ағылшын ті­лін­де бірінші кезекте етістіктер мен зат есімдерге көп мән беріледі. Біз үстеу, шылау, одағай дейсіз бе, бәрін де қамтығымыз келеді. Бәлкім, тілді ағылшын тіліндей жеңіл үйрету фор­масына көшкен дұрыс шығар?
– Әрине, оқытуды сөйлем құ­ры­лысы жеңіл мәтіндерден бас­та­ған абзал. Осындай талапқа сай оқу мәтіндерін құруға көмек болсын деп, ұсынылып отырған сөздікте әр­бір сөз табының жиілігі де шы­ғарылды. Демек оқулық не оқу ма­териалын құрастырушылар, сөз­дікке сүйене отырып, ең жиі қол­данылатын зат есімді, етістікті, сын есімді, үстеуді пайдаланып оңай сөйлемдер жасай алады.
– Бұл жиілік сөздіктің басқа сөз­дік­терден қандай артықшылығы бар?
– Институтымыздың ға­лым­дары қазақ тілінің әдістемесін жақ­сар­туға сеп боламыз деген игі ниет­пен бұл іске үлкен энтузиазммен кі­рісті. Сөздікте алғаш рет омо­ним­дер ажыратылды. Жалпы, кез кел­ген сөздікте омонимдерді, яғни бір­дей айтылып не жазылатын, бі­рақ мағыналары басқа сөздерді ажырату ісі ерекше күрделі, әрі көп ең­бекті қажет етеді. Орыс тілінің жиілік сөздіктерінің өзінде бұл мә­селе толық шешімін таппаған. Оларды ажырату ісін жеңілдету, яғни автоматтандыру үшін қазақ тілі­нің ұлттық корпусын жасау ке­рек. Біз бүгінде Қазақ тілінің ұлттық корпусына бастапқы тілтанымдық белгіленім қойылған 30 миллион сөз ­қолданыстық мәтін базасын ен­гіздік. Мұның өзі де жеткіліксіз, мә­селен, орыс тілінің ұлттық кор­пусы 300 млн сөз қолданыстан әл­деқа­шан артып кетті. Соның өзінде олар омонимдерді автоматты ажы­рату мәселесін шеше алмай отыр.
Бірақ, бұған қарамастан, инс­титуттың ғалымдары, жиілік сөз­дікте сөз таптарына қарай омоним­дер­ді ажыратты. Мысалы, «мен» де­ген шылау, сол сияқты «мен» де­ген есімдік бар. Яғни, сөздікте «мен» сөзі шылау және есімдік ре­тінде неше рет қолданылғаны бөлек көр­сетіліп тұр. Сөйтіп, бұл жиілік сөздіктегі мәліметтердің дұрыстық дең­гейі бұрынғы сөздіктерге жо­ғары. Екіншіден, сөздіктің түрлі нұс­қалары ұсынылды. Мәселен, әліп­билік-жиіліктік (сөздер әліпби бойынша тұрады) сөздіктен тұ­тынушы қажетті сөзді оңай таба қоя­ды. Жиіліктік-әліпбилік сөз­дік­те сөздер жиілігі бойынша орнала­сады, яғни ең жиіден ең сирек қол­даныс ретімен беріледі. Сол сияқ­ты қазақ тілінің барлық негізгі стильдері бойынша сөздердің жиі­лігі көрсетілді. Мәселен, ғылыми стильде «қара» деген етістік көбірек қол­данылады, ал көркем әдебиет сти­лінде «қара» сөзінің сын есімді омонимінің жиірек қолданылаты-ны бел­гілі болды. Тағы бір ар­тық­шы­лы­ғы, әрбір сөз табы бойынша жиі­лік бөлек берілді. Жоғарыда өзіңіз де ағылшын тілінде сөз тапта­ры­на қарай жіктеп, зат есім мен қи­­мылды білдіретін етістікті бірін­ші кезекте үйрететінін айттыңыз. Сол тұрғыдан оқулық құрастыру­шы­­ларға жеңіл болу үшін жиілік сөз­дікті әрбір сөз табы бойынша да алып шықтық.
– Бұл сөздік қашан шығып, әдіс­те­мелерде қолданылады?
– Бұл тіл үйрету әдістемесін жақ­сартудың мықты базасы бол­мақ. Жалпы, жиілік сөздікке қатыс­ты жұмыстардың барлығы аяқтал­ды. Қазір сараптамадан өтіп жатыр. Бұйыртса, алдағы уақытта оны ре­дак­торлық жұмысқа беріп, басы­лым­ға дайындаймыз.
Жалпы, кез келген пәннен оқу­лық жазғанда авторлардың жиілік сөздікке жүгінгені жөн болады. Екін­шіден, жиілік сөздік қазақ тілі­нің курстарын оқытатын жоғары оқу орындарының оқытушыларына керек. Қоғамдық-гуманитарлық ғы­лымның түрлі саласының зерт­теу­шілері үшін де қажет. Бұл – тілі­міздің қазіргі даму деңгейін, бет-бейнесін көрсететін сөздік. Сая­сат­керлер үшін де таптырмайтын құрал дер ем. Егер сіз халыққа сөзім жет­­сін десеңіз, онда жиі қолданы­л­а­тын сөздерден сөз құрауыңыз қа­­жет.
– Әңгімеңізге рақмет!
(сұхбатты aikyn.kz үшін дайындаған журналист Камшат Тасболат)

Ақ сүтіменен анамның,
Бойыма сіңген ізгілік.
Осынау жасқа келгенше,
Көрсетпей өстім түз қылық.

Жастайымнан білемін,
Отан деп соққан жүрегім.
Отаным менің отбасым,
Отаным мәңгі тірегім.

Отаным менің ордалым
Отаным менің орманым.
Отаным менің кең далам,
Отаным менің қорғаным.

Отаным менің ардағым,
Отаным менің арманым.
Тапжылмас темір қазықтай,
Отаным бағыт бағдарым.

Отаным, Қазақ бір ұғым,
Соны ұғып өскен мен ұлың.
Қазағым мәңгі жасай бер,
Бостандық болсын тұғырың.

Қазағым менің қас тұрғың,
Бөлтірігі қасқырдың.
Азаттықтың жолында,
Белестерден астың мың,

Құшақ жайып досыңа,
Ішіңді бермей қасыңа.
Елім деп келген бауырға,
Шапағыңды шаштың мың.

Өмірің сенің өлшеулі,
Ертеңмен күнді өткізбе.
Ауызы бір болса төртеудің,
Төбедегі келер деп білде.

Жұмыла алған жүк жеңіл,
Болса да қанша зіл темір.
Үні шықпас жалғыздың,
Жоғалар сөйтіп бірте бір.

Ауыз бірлік Қазаққа,
Керек ақ мынау заманда,
Әр бір көрген «азаптың»,
Орыны толмас әманда.

Өтеді уақыт өтеді,
Қалады есте «кешегің».
Істеген ісің бүгінгі,
Ұрпаққа берер есебің.

Жақсы не жаман еткенің,
Уақыт шіркін реттейді.
Өнеге ісің әрдайым,
Ел есінен кетпейді.