Бірнеше жыл бұрынғы бұл оқиға* махаббат мейрамы қарсаңында есіме түседі де тұрады.

«Құлақтан кіріп бойды алар, әсем ән мен тәтті күй» деген Абай атамыз әннің адамға берері мол екенін айтып кеткен. Қазір осы сөздің маңызы кетіп бара жатқандай. Бұрын көмейінен бал тамған әншілер ән айтқанда, тарихын қоса айтып, тыңдағанда әннің тұңғиығына шомылдырып бірде жылатып, бірде бақытқа бөлейтін. Əннің құдіреті ерекше ғой шіркін! Халқымыз түсінген осы құдіретті. Өміріміздің бөлшегі ұрпақ жалғаушысы бала дейміз. Əуен баланы тəрбиелеуде əннің алатын орны бір бөлек. Бала бесікте жатқанынан бастап əнмен тəрбиелеген. Ұйықтар алдында бесік жырын айтып құлағына құйып отырған. Жалпы пенденің тал бесіктен жер бесікке дейін өмірі музыкамен өрбиді. Олар жоғарыда айтқан «Бесік жыры», «Жарапазан», қыз тұрмыс құрғандағы «Сыңсу» «Жоқтау» тағысын тағы. Бұл дегеніміз бүкіл өміріміз осы жеті нотамен біте қайнасқан. Ал қазіргі әндер қай сапада тыңдалып жүр? Даңғыраған эстрада мен аңыраған шетел әндерінің пайдасы барма?
Бірде Әзілхан атамыз Баукеңнен қазақ әдебиетінің әскери тақырыпқа жазылған шығармаларға пікірің қандай депті. Сонда Баукең кез келген жазушы соғыста болмай-ақ, суық окопта жатпай-ақ, төбеден төнген бомбаның жаныңды суырып алардай боп шыңғырған даусын білмей-ақ, жаралы жер мен жаралы адамның ыңырсығанын естімей-ақ, дәрі мен қанның иісін иіскемей-ақ, үйде отырып шығарма жазуға болады. Ондай жазушы, жалпы білімі болғанымен, соғыста сауаты жоқ жазушы дейміз. Ал өзі сауатсыз шығарманың кейіпкері надан болып шығады. Сондықтан олар өзі бастан кешпеген ерлік пен батылдықты, үрей мен қорқынышты соғысқа қатынасқан адам сенетіндей етіп суреттей алмайды. Ондайлар тек өз оқығанымен естігендерінен шамасы жеткен мөлшерде қоспа жасайды. Міне әнде солай, оны тудырар кезде тарихына зер салмағандықтан ол даңғыраға айналады. Сазгер немесе ақын не туралы шығарып жатқанын сезінбегендіктен өтірік әндер пайда болады. Көпке топырақ шашпаймыз әрине. Бірақ кейбір әндер осы немқұрайлылықтың кесірінен болған қоспаны байқап қаламыз. Қазір ән қалай шығады әлқисса әншілер мал жинап жүріп бір ән жаздырады. Енді оған сөз керек. Ол үшін ақындарға жүгінеді. Әлгі ақын әннің ырғағына қарап, өз-өзін қинап әйтеуір бір шатпырағын жазып береді. Сезімге жүгінбеген жүректен шықпаған әнді орындаған әнші де құр айғайға басады. Ол халықтың жүрегіне жетпейді. Мүмкін бір-екі мәрте тыңдалар кейін «шаң басқан» архивтерден бір ақ шығады. Әлгі әншіні ешкім іздемейтін болады. Кейін дәл осы әдіс бойынша қайтадан ән жаздырады. Түбіне бойласаң нағыз ысырапшылдық. Тағы бір айта кетерлігі əннің тақырыбы. Продюсерлердің кінəсі ме, əлде əнді жазған ақынның білместігі ме. Соңғы кездері аты да заты да шатпырақ ақылға сыймайтын əндер шығып жүр. Мысалы Turkiss тобының «Мамасының баласы», Дəуір Сағындықовтың «Сұрағаның шанс па» əндері.
Баяғы әндер қалай еді?! Шәмшінің Ақанның әндері жүректен шығып халық арасына таралғанына міне ғасыр болды. Сонда да ол әндерді тыңдаудан халық жалыққан жоқ жалықпайды да. Оны орындаған әнші де ерекше тебіреніп айтады. Себебі ол әндердің тарихы болатын. «Тегі жақсының өзі жақсы» деген қазақ. Мысалы Ақан серінің «Балқадиша» әнін алайық. Бірде Ақан ел аралап жүріп лауазымы биік Ыбырайдың аулында болып жатқан шілдехана тойының дәл үстінен түседі. Серінің келгенін көріп халық дастархан жаяды. Алайда, Ақаның қасына отыруға жан адамының жүрегі дауаламайды. Ол кезде Ақан туралы алып-қашпа әңгімелер көп еді. Осындай жайсыздықта отырғанда, Қадиша: «Ауылымызға әйгілі сері келіп қалыпты, неге бірге қосылып ән шырқамасқа» дейді. Қадиша серінің қасына отырып қыз жігіттер ән шырқайды. Қадишаның ағалары болған жағдайды естіп, алып кеткісі келеді. Ақан оны жібергісі жоқ. Қадишада кеткісі келмеді. Осыдан кейін екуінде қимастық сезім пайда болады. Қадиша орнынан тұра бастағанда, Ақан қолына домбырасын алып осы әнді тудырған екен. Мұндай деректерді айта берсе өте көп.
Қорыта келе айтарым дәл осындай тегі бар, тарихпен шыққан әндерді таңдап оны жүрекпен сезініп айтатын болса. Ол ән сөзсіз халық арасынан орын алып, кез келген адамның жүрегінен жол тауып танымал әндер қатарына кіруіне мүмкіндігі молая түседі.
Әншілер ән таңдағанда осы кеңестерге құлақ асса екен.

Думан Кеңшілік

Кейде болады ғой баратын жеріңе көлікпен емес жаяу барғың келетін. Осы жаяу-ақ баруға болады ғой. Бір уақыт ақша үнемдейін дейсің. Сөйтіп тазалау тротуар позитивімен кетесің. Асықпаай. Қарсы ұшырасқан елдің бəріне күлімсірегің келіп. Əнебір құттай киосктің самсасын жегің келіп. Қалтаңдағы қатқан пішінайды көгершіндерге үгітіп бергің кеп. Сол кезде бұтына жасыл колготки киіп алған семіз қыз да сондай фэшн боп көрінеді. Мына маңдайын əжім торлаған апай да сондай ажарлы, құдды фильмнің кейіпкері дерсің…
Осылай мамыражай көңіл күйде келе жатқанда міндетті түрде бірдеңе шығып қалады ə? Қой такси ұстап үйге зытайын, мына долы қатын бүкіл кайфымды бұзды.
P.S. Айтпақшы көшеде көпшілік көзінше баланы ұрмаңызшы.

ЖҰМАҚҚА БИЛЕТ ЖОҚ!

Бүгінде ештеңеге таң қалуға болмайды, әлі талай еске аласыз ондайды, қысқасы, жұмаққа да, тозаққа да билет алмаған оңбайды… Былай ғой, үкімет бюджеттің бүйірін қампиту үшін о дүниедегі жұмақ пен тозаққа билет сата бастады.
Кейін шын дүниеге кеткеніңізде жұмаққа да тозаққа да сол билетіңізбен кіре қояды екенсіз. Бірақ әркімнің арына салды, күнә арқалағандар, жемқорлар, қылмыскерлер, билік дәлізіндегі улы кландар, жат діннің жетегінде кеткендер, тағысын–тағылар тозаққа билет алулары тиіс. Ал, Отаны үшін жанын пида етуге даярлар, патриоттар, халық қамын ойлаушылар, тағысын–тағылар жұмаққа билет алулары тиіс болатын. Құданың құдыреті, алғашқы аптаның өзінде ақ, жұмаққа деген билеттің бәрі сатылып кетті! Жоқ! Бәрін арам жолмен байығандар, шікірейген шенеуніктер, жемқор әкім–қаралар «оптом» сатып алып қойыпты! Шетелге қашып кеткен опасыздар да астыртын жолмен жұмаққа билет сатып алғандарын қайтерсіз? Жемқор министрлерің де тозаққа билет алғысы келмей, жұмаққа жол тартқысы келіпті… Содан, Премьер– министр таңертеңгілік жиында министрлерден:
–Тозаққа кім барады? –деп сұрады. Құлқындары жыбырлап, жұтып қойған бірді– екілі министр қол көтермеді. Тіпті, ешкім жөтелмеді.
–Бірдеңе айтайын ба? –деп қалды бір министр.
–Ия?
–Мұғалімдерге күштеп саттырайық!
–Мұғалімдер? ЭКСПО көрмесіне билет сатсақ, мұғалімдер, сайлау науқаны бола қалса, мұғалімдер, оларға обал емес пе?
–Мұғалімдер өмір тозағына үйреніп қалған дегенім ғой… Жұмақты жатырқап жүре ме деп…
Содан не керек, тозаққа деген билеттерді сатып алу қазақ мұғалімдеріне міндеттелді. Сол бейшара мұғалімнің бірі мен едім. Айлығымызды көтеріп жатқаны қуантады, тозағы несі? Мектеп директорына кірдім де:
–Кешіріңіз, мен тозаққа бармаймын! –деп салдым.
–Неге?
–Кісінің ала жібін атттаған емеспін, адал өмір сүрудемін, сотталмадым. Неге менің баруым керек?
–Сотталмасаң, сотталуыңа көмектесейік?
–Керегі жоқ!
–Тозақта отқа өртейтіні болмаса, ол жақты да көргенің жақсы ғой… Дегенмен…
–Не дегенмен?
–Тамағымды майласаң…
Қуаным кеткенім ай! Мұғалімдердің айлығын өсретін болғалы, мектепке жұмысқа қабылдау парасы екі есе өскенін білемін, ал, жұмаққа билет үшін пара алатын директорды көріп тұрғаным осы! Айлығымды қолына ұстатып, алыпсатар директордан жұмаққа билет алдым! Жұмаққа! Жылап тұрып, жұмақ билетін сүйіп сүйіп алдым!

Мынау, Алматыдағы автовокзал. Бұл жерде шеттен келген келімсек қайыршылар өріп жүреді. Қол жайып сұрағанда, жүрегің елжіреп бермесіңе болмай қалады. Сұхбат алып көрейін деп талпынып едім, ат тонын ала қашты. Құдды бəрі келісіп алғандай қастарына жолатпады.

Елден естуіміз бойынша, бұлар ауқатты тұрады екен. Бұған дəлел аузындағы мұқым тісі алтыннан. Шын мұқтаж болса сол тістерін сатып жұмыс тауып алар еді. Бірақ бұлар жеңіл жолды таңдады. Қазақтың дархандығын арқылы күн көріп жүр. Біздің жанашырлығымызды біліп жағдайларын барынша төмен көрсетеді. Жəне бұлар жəй жүрмейді. Қасына балаларын ертіп жүреді. Үлкені бар кішкентайы бар, жанынан тастамайды. Қарнына шүберек байлап алып, бала көтеріп жүргендей ұсқыны тағы бар.
Балалары осы қайыршылыққа сіңіп келеді. Олай дегенім, өткен кеткеннің қолындағы азық-түлігін көрсе жабыса жөнеледі. Оны көрген анасы тəрбие бергендей, кейіп танытып баласын соққыға алады.

Құранда садақаны алақан жайғанға емес, үйден шығуы мұң болып отырған адамға беру қажеттілігі ескертіледі. Сондықтан мұндай келімсектерді жарытқанша, садақаны да дұрыстап берген дұрыс-ау.

Шымкенттегі Ж.Шанин атындағы Облыстық драма театрда жаңа қойылым сынақтан (сдача) өтті. Оңтүстік өңірінде орналасқан мәдени ошақтарды насихаттауға бағытталған хабардың редакторы ретінде мен де көрсетілімге қатыстым (комиссия мүшесі емес, әрине). Қойылымның режиссері Асқар Алтынбеков былайша айтқанда «саяси жанр» енгізіпті. Пьеса «Көшкін» деп аталады, түрік драматургы Түнджер Джүзеноғлы жазған. Белгілі бір уақытта болмаған шартты оқиға.

Шығарма желісі – тау ішінде орналасқан бүтін бір ауылдың жүрегін мазалаған жартығасырлық үреймен ұштасады. Артық дыбыстан, адуындап келетін қар көшкінінің кесірінен адамдар өзін-өзі өлтіруге де дәті бармайды. Ал, әйелдер бала көтерген күні сол шаңырақта жауыздық орнайды. Адамнан адам оңай шыға ма?! Бір бала дүниеге келем дегенше, бүтін ауыл өлім құшады. Лажсыздан босануына 3 айдай қалған әйелді дауысы шықпас үшін, тірідей табытқа салып тастап отырған. Осылай әр жүкті әйел ажалын табыттан күтіп жүреді. Ең өкініштісі, сол үрейдің жәй ғана сандырақ екеніне бақандай елу жылдан кейін ғана көз жеткізу. Қарапайым жұртты «жұмса, жұдырықта ұстағысы» келетіндердің пиғылы дер кезінде анық болмай, ұзақ уақыт бойы көшкін қаупімен халықты қорқытып келген. Бір отбасыдағы үнсіздікке тұншыққан еркек мылтықты көріп, өзін-өзі атуға бел буады. Және әлі уақыт бар деп жүрген келіні мерзімінен бұрын босанып қояды. Содан шаңырақта белгілі деңгейде шу орнайды. Ал, ақырзаманға уәде берген көшкіннен ешқандай хабар болмай шығады.

Шығарманың әр түрлі түйіні бар шығар. Менің түсінгенім бойынша нағыз «бізге» арналған екен. Ауыз әдебиеті ұқсап жарты ғасырға созылған үрейге – халықтың сенгіштігі, немқұрайлылығы себеп. Сол 50 жыл ішінде бірде-бір рет төтенше жағдай орнамаған (сабақ алуы үшін). Бірақ, келіп қалар деген қарғыс атқыр «үмітпен» адамдар тіпті сыбырлап сөйлесуге көшіп кеткен. Бүгінде тау арасында тұрмасақ та, біз алдын ала алмай жүрген «көшкіндер» көп. Ол, ақпараттың жалғандығы мен оның тез таралуы, тіпті, ұрпаққа жалғасып кетуі. Дені осындай мәселелер көп қой, жалпы. Не оқиға болса да, соның рас-жалғандығына көз жеткізу керек.
Қойылымдағы актерлар шеберлігі. Ауылдағы ең қатты дыбыс ұйқы болып кеткені, адамдардың қимылындағы үмітсіздік бәрі айқын көрініп тұрды. Фобиясын қалай жеңеді екен деп күтіп отырасың.
Айта кетейін, «Көшкін» пьесасы сәуір айынан бастап көрерменге жол тартады. Барайық, тамашалайық!

Бүгінгі таңда еліміздің мегаполстерінде қоғамдық көлікте жүру ақсы электронды жүйеге көшті. Естеріңізде болса осыдан екі жыл бұрын Алматы қаласында «Оңай» жүйесі іске қосылған болатын. Бірақ, менің айтпағым бұл емес ;)
Наурыз меркесіне орай «Астана қаласының Жолаушылар көлігі басқармасы» мемлекеттік мекемесі арнайы киіз үй тігіп, қала тұрғындарына дастархан жайған болатын. Аталған дастарханнан біз де дәм-ауыз тидік. Отырыс барысында Басқарма басшысы Бекмырза Егембердиновпен әгіме дүкен құрдық.

Оның айтуынша «Электронды жолақысын төлеу жүйесі елордамыздың интеллектуалды көлік жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады, ол OMNIA – Астана қаласының ITS әмбебап плафтормасы аясында өзге жүйелермен біріктірілген». Жобаның негізгі мақсаты – қоғамдық көліктің тартымдылығын арттыру. Электронды жолақысын төлеу жүйесін және елорданың қоғамдық көлігінің диспетчерлеу жүйесін енгізу мына негізгі көрсеткіштерге қол жеткізуге мүмкіндік береді:
• елорданың автомобиль көлігімен жолаушыларды тасымалдау қызметтері бойынша сапаны арттыру;
• жолаушылар тасымалдау саласында қаржылық айналымның ашықтылығын қамтамасыз ету;
• тегін жол жүру құқығын пайдаланатын санатқа жататын азаматтардың тасымалын қамтамасыз етуші тасымалдаушы кәсіпорындардың шығындарын өтеу көлеміне дұрыс есеп жүргізуге мүмкіндік беретін механизмді енгізу;
• елорданың үдемелі өсіп келе жатқандығын ескеріп, тәулік уақытына байланысты жолаушылар ағынын өзгертуге шұғыл талдау жасау есебінен жолаушылар көлігін сапалы басқаруды қамтамасыз ету;
• елорданың қоғамдық бағдарларына қызмет көрсететін әр көлік құралы жұмысының келесі өлшемдері бойынша жедел талдау: қоғамдық көліктің жүру аралықтарын (кестесін), жылдамдығын (жылдамдық режимін арттыру), аялдау ұзақтығын ұстану.

Сондай-ақ төлем картасында бірнеше жеңілдіктер қарастырылған. Мәселен сіз қоғамдық көлікке мінгенде сіздің төлем картаңыздан арнайы құрылғы 90 теңге ұстап қалады. Алайда сіз бір сағат уақыт өтпей келесі көлікке мінсеңіз тегін жүресіз. Яғни бір сағатқа дейін сіздің картаңыздан ақша ұстамайды.

Сонымен қатар қоғамдық көліктерді бұрынғыдай сағаттап тоспайсыз. Қазіргі таңда елорданың әрбір аялдамасында арнайы монитор қойылған. Сол арқылы көліктердің неше уақытта аялдамаға жететінін қарап тұруға болады. Я болмаса Смартфоныңызға «astrabus» бағдарламасын жүктеп алыңыз. Ол тіпті ыңғайлы. Бағдарлама арқылы үйден шықпай-ақ көліктердің қозғалысын бақылап отыруға болады.

Сөз соңында хабарландыру: «Астана қаласының Жолаушылар көлігі басқармасы» мемлекеттік мекемесі қоғамдық көлікке жүргізушілер қабылдайды. Жынысқа шектеу жоқ. Тек жас ерекшелік 25 пен 63 аралығында болуы тиіс. Жалақысы 200.000 тг. Орын саны шектеулі. Так что асығыңыздар ;)

Киносүйер көпшіліктің біліп жүргені болса, ертең 16 наурыз күні, еліміздің кинотеатрларында «Красавица и Чудовище» (қазақ тіліндегі дубляжы шықпағандықтан, аудармасы қолданылмады) ертегі фильмінің премьерасы басталады. Лепренс Бомонның шығармасының желісі бойынша Дисней студиясы түсірген классикалық шығарманы асыға күткендер көп шығар. Диснейдің әдеттегі шедеврларының бірін көреміз деген ойда мен де жүргем.
Бірақ, бүгін BBC жаңалықтар сайтынан аталған туындының Малайзиядағы көрсетіліміне уақытша тиым салынғанын оқып қалдым. Мәселе, осы фильмдегі ер кейіпкерлер арасындағы сезімге байланысты екен, яғни басты жағымсыз герой — Гастонға (Люк Эванс) оның қасынан бір елі қалмайтын досы Лефу (Джош Гад) ынтық болады екен. Фильмнің басынан аяғына дейін досына сезімін білдіре алмай өтіп, бірақ ретін тауып құшақтап, бауырына тығылып, қыздардан қызғанып жүретін кемтардың күйі бейнеленген фильмнің, Малайзия фильм цензура орталығының талабы бойынша, ұятсыз жерлері алынып тасталғаннан кейін, 13+ категориясымен көрсетілуге рұқсат беріліпті.
АҚШтың Алабама штаты бұл фильмді өз аймағында көрсетуше тиым салынған, көрші Ресейде бұл фильмге 16 жасқа толмағандар сығалап та көре алмаса, Қазақстандық 12 жасқа толған балалар еркін отырып, қарай алатын жағдай бар екен.
Туындыларында ЛГБТ құқықтарын насихаттамайтындықтары үшін, «дамыған»қоғамның сынына ұшырап жүрген Дисней компаниясы көгілдірлерге ұнайтын бір қадам жасаған сықылды, фильм режиссері Билл Кондон өзінің «андай» екенін баяғыда жариялап қойғанын айтпасақ та болар.

Фильмді өзін көрген жоқпын, ендігі көрмейтін де шығармын. Бірақ білгім келгені қазақстандық көрерменге ертең ұсынылып отырылған ертегі лайықты сыннан өтті ме екен?

Бекзат атты мультипликатор-суретші қазақтың ұлы тұлғалары қазіргі уақытта өмір сүрсе қалай болар еді деген оймен бірнеше сурет салған екен. Қарап көрейік.

Ұлттық тест орталығының директоры Рамазан Әлімқұлов, Ұлттық бірыңғай тестті әр түлек мектепте өзі оқыған тілінде тапсырады, яғни бұрынғы ҰБТ-ға қарағанда — «Қазақ тілі» мен «Орыс тілі» пәндерін бірге міндетті түрде тапсырмайтынын айтты. Осылайша, Рамазан Әлімқұловтың сөзіне қарағанда, Ұлттық бірыңғай тестілеудің ресми бекітілген жаңа форматында «Математикалық сауаттылық», «Оқу сауаттылығы» және «Қазақстан тарихы» атты үш пән міндетті пән болып қалған және 2 бейіндік пән қосылған. Оның айтуынша, қазақ сыныптарын бітірген түлектер «қазақ тіліне» байланысты сұрақтарға «Оқу сауаттылығы» деген пәннің ішінде жауап береді. Ал, орыс сыныптарының түлектері «Оқу сауаттылығы» пәнін орыс тілінде тапсырады. Сонымен қатар, орыс сыныптарының түлектері қазақ тілін толығыменен мектептегі қорытынды аттестацияда тапсырады.

Қазақ тілін ҰБТ-ға міндетті пән ретінде кіргізуге байланысты сұраққа Білім министрлігінің өкілдері келесідей жауап берді.
«Бұрын орыс мектебін бітіргендер қазақ тілін тапсырғанымен, оның балы оқуға түсерде саналмайтын. Яғни, оларға қазақ тілі бұрын да оқуға түсуге емес, «формальді» түрде, тек мектеп деңгейіндегі білімін бағалау үшін ғана тапсырылды. Енді қазір оларға қазақ тілі мектепте тапсырылатын болғандықтан ҰБТ-ға кірмеді. Қазақ тілі орыс сыныптарының түлектеріне мектеп деңгейіндегі емтиханда қалды. Ал қазақ топтары қазақ тілін ҰБТ-да тапсырады, Сіздер сонда қазақ тілін орыс топтарына ұлттық бірыңғай тестілеуге міндетті пән ретінде қосылғанын қалайсыздар ма? Жарайды, орыс топтарына қазір біз қазақ тілін тестке міндетті пән етіп енгізейік. Сонда, ол орыс топтарындағы қазақ тілінің меңгеру сапасына әсер етеді деп ойлайсыздар ма? Әсер етпейді… Қазақ тілін оқыту идеологиясын дұрыстау керек, мектепте оқыған жылдар бойы қазақ тілін дұрыстап оқу керек. Оқушының білімін дұрыс бағалап шынайы бағасын қою керек. Оқыту әдістемесін жетілдіру қажет. Егер бесінші кластан бастап оқитын бала қазақ тілін білмесе, тек 11 сыныпта тестке кіргізу арқылы ғана қазақ тілін меңгеру деңгейінің сапасын арттырамыз дегендеріңіз шындыққа сәйкес келмейді.»,-деді Білім министрлігі Жоғары және жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім беру департаментінің директоры Дархан Ахмед-Заки.

«Қазір орыс мектебінде қазақ тілі, қазақ мектебінде орыс тілі оқытылады. Қорытынды аттестацияда бұл екі пән де қалды. Бұрын да Бірыңғай ұлттық тестілеуде орыс сынаптарының түлектеріне қазақ тілінің балы саналмайтын. Енді жаңа форматта аттестат алуға тапсырылатын бес емтиханның ішінде бар. Эссені үш сағат жазады. Орыс тілінде оқыса — қазақ тілін тест түрінде таспырады… Қазір біздің мемлекетімізде 82 пайыздан астамы қазақ мектептері. Тіпті орыс мектептері жоқ аймақтар бар. Соны дұрыс түсініңіздер. Аттестатта қалдырдық қой, оның орташа бағасы да ықпал етеді…»,-дейді Білім және ғылым министрлігі мектепке дейінгі және орта білім департаментінің директоры Жаңыл Жонтаева.