9 мамыр Қазақстанда ерекше күн боп саналады. Бұл мейрамды барлық қазақстандық жақсы көреді десек, артық болмас. Өйткені, дəл осы күні барлық майдаргерлерді, соғыста қаза тапқандар мен аман қайтқандарды, майданда ерен еңбегімен жеңіске үлес қосқандарды еске алып, көзі тірі ардагерлерге ерекше құрмет көрсетіледі.
Қазіргі өскелең ұрпақ Ұлы Отан Соғысы туралы не біледі деген сұрақпен «Назарбаев Интеллектуалды мектебінің» жоғары сынып оқушыларына сауал қойдық. Қуантатыны сол, сұм соғыстың тарихын бұл оқушылар «беске» біледі екен. Олар Бауыржан Момышұлы, Əлия Молдағұлова, Талғат Бигельдинов жəне басқа да батырлардың ерен ерлігін, ержүректігін мақтан тұтып, осы бейбіт күнге жеткізген батырлықтарына басын иеді. Қазіргі болашағы жарқын елімізді келер ұрпаққа дəл осы күйінде табыстау керек екенін сезінеді, өздеріне міндет санайды. «Ешкім ұмытылмайды, ештеңе ұмытылған жоқ» деп қайталайды оқушылар.
Осы сəтте Біз жеңіске қалай жеттік атты видеоны назарларыңызға ұсынамыз.
«Сынып сабағына» қатысқан «Назарбаев Интеллектуалды мектебінің» тізімдегі оқушыларына алғыс білдіреміз: Нуржан Онашабай (11 В), Дамира Джанзакова (12 В), Улангасен Томеген (9 D), Аружан Жакапбекова (8 С), Адиль Нурмухамбетов (7 Е).

Мен оқыған университетте (А. Яссауи атын. ХҚТУ) шетелдік студенттер көп еді. Өзге де түркі тілдес ұлттардың жастарынан бөлек, Өзбекстан, Монғолия, Қытай және т.б мемлекеттерден келген қандастарымыз болды. Әзір де бар.
Монғолия мен Қытай елдерінен келген қыз-жігіттермен жақын араластым. Ондағы қазақтардың тұрмысымен таныстым. Қазақта болған, бірақ Қазақстанда ұмытылған делінетін салт-дәстүрлерді білдім. Екі елдегі қазақтардың дастарханынан дәм таттым. Дәмі аузымда қалған, таңсық ас-судың бірі: «бордама шай» деген сусын болатын.
Бордама шайының Қазақстандағы қазақтар арасында бар-жоғын білмеймін. Алғаш рет Монғолиядан келген қазақ бауырлардың қолынан іштім. Оған дейін түр-түсін көрмек түгілі, атын естімегенмін,
Кейіннен қаншама рет ішсем де қалай дайындалатынын сұрамаған екенмін. Сонымен, апта басында дайындау тәсілін сұрастырып, өзім бір әзірлемек болдым. Үш рет әрекеттендім. Сәтсіз аяқталды. Десе де, не қарекет жасағанымды көрсетейін.

Бордама шайды кейде "ұн шай" деп те атайды. Шыжғырылған құйрық майда қуырылған ұнға сүт қатқан қою шайды қосу арқылы әзірлейді. Шөлді қандыратын сусын, әрі қарын тойдыратын азықтық. Суға қайнатылған күріш, арпа не жарма қосып нәрлі тағамға айналдыруға да болады.



Қажетті заттар: Қойдың құйрық майы, жарты кесе ұн, қою қызыл шай. сүт және тұз.

Дубль-1

Алдымен, 4-5 дана төртбұрыштап кесілген құйрық майды ыдысқа салып, шыжғырамыз.


Майы шығып, түсі қоңыр тартқан сәтте үстінен ұн саламыз.


Жақсылап араластырып, ұнды қоңырқай тартқанша қуыру қажет.


Сол аралықта қызыл шайға сүт қостым.



Сүт қосып жүргенімде ыдыстағы ұн мен шұжық күйіп, қарайып кетіпті. Тастауға тура келді.


Осы аралықта сүт шайға шай қасықтың үштен бір бөлігіндей тұз салып, араластырдым.

Дубль-2

Екінші рет құйрық майды шыжғыруды тағы солай бастадым.


Бұл жолы жалын шығып, жанды. Өртенді.

Сосын не қате жібердім деп ойлана келе құйрық майды жұқа кастрюльге емес, аллюминий қазанға шыжғыру керек екендігін түсіндім. Негізі, оның алдын қалай жасалатынын сұрағанымда, "қазанда дайындаған жөн" деп айтқан. Бірақ, үйде ондай қазан жоқ еді. Жалға алынған пәтер ғой. Не ыдысының жайы келіссін. «Не де болса, дайындаймын» деп өзімді әбден қайрап алған едім. Ақыры, көрші пәтерден қазан сұрап, алып келдім.

Дубль-3

«мхм» деп қойып, қайта бастадым. Оның алдын 4-5 дана кубик құйрық май салған едім. Бұл жолы 7 данасын бірден салдым.


Не дегенмен "қазан шіркін, ыдыс біткеннің төресі ғой", жайымен шыжғырды.



Ұн салып, Қызарғанша қуырдым.


«Бісміллә» деп сүт шайды құйдым.


Сүт шайды құйған соң, жақсылап араластыру шарт. Ұн іртік-іртік болып қалмас үшін…


Обалы не керек, араластырудың бабын келтірдім. Әбден сапырдым. Бір рет бұрқ етіп қайнаса болды. Қайнатып, отын сөндіріп, басқа ыдысқа аудардым.


Расын айтқанда түрі ұнамады. Мен ішіп жүрген бордама шайлардың сипаты мұндай болмайтын.


Іштім. Дәмі өзіме ұнады, сонымен қатар ұнамады. Ұнның қуырылған дәмі басыпты. Одан бөлек, шыжғырылған құйрық майдың дәмі де қатты сезіледі. Көп қосып жіберіппін. 2-3 дана жететін еді.


Осылайша, менің бордама шай әзірлемек болған әрекетім өзіме ұнамсыз нотада аяқталды. Білетіндердің әзірлегенін көріп, үйреніп алу керек-ті.

Күріш қосылып дайындалғаны тіпті керемет. Шаршауды басады. Сіңімді. Шөлді қайтарады. Алдағы уақытта жасалу жолын білетін достарымның бірінен үйреніп аламын. Сол кезде тағы жасаймын.
Егер ішіп көрген болсаңыз, айта отырыңыз. Жақсы сусын.

Мен досымның жолдаған хабарламасы бойынша әзірледім. Whatsappта жазғаны былай еді. Пунктуациясы мен жазба қарпінің түрі сақталды.

BORDAMA WAI dep atalady. Jasalu joly: En aldymen kuiryk maidy turap kazanga salp kuyrady. Sosyn erigen maidyn wujygyna kosyp kesemen jarty kese un salady sosyn ony jaksylap kuyrady uzdiksiz kuyrady. Unnyn kyzaryp piskeni baikalganda babymen kainalgan bir wainek boiauy wykkan sutti waidy ustine kuiady. Un ilenip kesektelip kalmas uwin azdan kuiip uzdiksiz aralastyryp turady. Yagni un irtiktelip kalmau uwin jakslap uzak uakyt sapyrady. Unda waiga kosylyp suiylganwa sapyrady. Keiin azdap gana taryltyp tuz salady. Sosyn daiyn bolady mindetti turde kazanga jasaidy.

«Шай ішсем көңілім жай» дейтін қазақпыз ғой. Үйде қыздармен қып-қызыл қылып шығарып алып, сүт қатып жіберіп сораптаймыз ғой, шіркін. Шәйнек қайта-қайта қайнатылады, шай үсті-үстіне үстемеленеді. Әңгіме легі таусылмайды. Осылай отырып литр-литр шай ішеміз. Пайдалы ма, зиян ба — ұрмайды. Ағзадағы тұзымыз шайылып кетіп жатқанында шаруамыз жоқ. «Шай ішпесем басым ауырады» деп қоясың ғой тағы. Білетініміз қара шай, ары кетсе көк шай. Басқа түрлерінен аздап хабарымыз бар — ара-тұра «ғыламұр» жерлерден ішеміз. Бірақ сорты мен түріне аса мән бермейді екенбіз. «Сусын» тақырыбының арқасында өзіміз жақсы көретін шай әлеміне саяхаттап қайттық.

Бұл жұпар иісі аңқыған саяхатта құрбым екеумізге «Чайкофский» брендінің Астанадағы территориялық директоры Константин гид болды. Аталмыш компанияда қызмет етіп келе жатқанына 5 жыл болған, шайдың гурманы десе болады.

«Шайдың отаны – Қытай. Шай жасалатын бірден-бір өсімдік «камелияны» қытайлықтар 5-6 мың жыл бұрын байқаған. «Шай» сөзінің өзі қытайша «ча» иероглифінен шыққан».

Константин бізге қытай шайының категориялары туралы айтып берді. Негізі шай ферменттелуіне байланысты көк, қызыл болып бөлінеді екен. Ферменттелу – қысқаша айтқанда ауа мен ылғалдың әсерінен шайдың қышқылдануы немесе «ашуы».

Көк шай түрлері

Көк шай
Көк шай ферменттелмейді, немесе әлсіз ферменттеледі. Қытайларда көк шайдың мыңнан аса сорты бар. Оны әртүрлі жолмен термоөңдеуден өткізеді. Табаға жай қыздырылуы немесе қуырылуы да мүмкін. Өңделуіне байланысты түрлі дәмге ие болады. Құрғақ кездегі түсі жасыл, шығымы ашық жасыл. Иісінде шөптердің иісі басымдау, дәмі сәл тәттілеу. Нағыз сапалы көк шай ащы болмау керек.

Шығару әдісі:
Сүзгіге 2 шай қасық шай салып, ыдысқа батырыңыз. Үстіне 80 градустық қайнаған су құйыңыз. Шайды ыдыста 2-3 минуттан артық ұстамаңыз, шайдың дәмі ащыланып кетеді.


Сары шай
Сары шай әлсіз термоөңдеуден өтеді. Қышқылдану деңгейі 3-12 пайыз. Бұрын сары шайдың кейбір сорттары тек император ауласы үшін өндіріліп, Қытайдан басқа мемлекеттерге шығаруға тыйым салынған екен. Құрғақ күйдегі түсі ашық сары. Шығымы ашық сары түс. Бір ішкенде 3-5 рет шығарып ішуге болады.

Шығару әдісі:
200 мл ыдысқа 95 градус қайнаған су құйыңыз. Үстіне екі шай қасық шай салып, жапырақтары су бетіне қалқып шыққанша күтіңіз.

Ақ шай
Ақ шайдың қышқылдану дәрежесі 12 пайызға дейін барады. Оны дайындау үшін әлі ашылмаған шай бүршігін немесе шай жапырақтарын жай ауада қақтайды және термоөңдеуден мүлде өткізбейді. Сондықтан барлық пайдалы қасиеттері сақталады. Құрғақ күйіндегі түсі ашық сары. Жапырақтар мүлде ширатылмайтындықтан шай түйіршіктері ірі және жеңіл болады және суда жақсы ашылады. Шығымының түсі сары-жасыл, тіпті көк шайдың түсінен де қоюырақ келеді. Бір шығарғанда сегіз ретке дейін шығарып ішуге болады.

Шығару әдісі:
Су температурасы 70-77 градустан аспауы керек. Ол үшін суды қайнатып, 5-8 минут күтіңіз. Ыдысқа 2 қасық шай салып, үстіне су құйыңыз. Алғашқы шығымын төгіп тастап, кейінгілерін ішесіз. Ақ шайға сүт, қант қоспаған жөн.


Улун
Улун – жартылай ферменттелген көк шай. Оның үстіне күштірек термоөңдеуден өткізіледі. Сондықтан шайдың дәмі көк шайға да, қызыл шайға да ұқсайды. Құрғақ күйіндегі түсі қою жасыл немесе қою көк. Шығымының орта жағы ашық жасыл, ал ыдысқа жақын жиегі ашық қызыл болып келеді.

Шығару әдісі:
Ыдысқа көлемінің 5 пайызын алатындай етіп шай салыңыз. Үстіне 100 градус қайнаған су құйыңыз. Бетіндегі көбігін алып тастаңыз. Ыдыстың бетін жауып, оны ыстық су құйылған үлкендеу ыдысқа бірнеше рет батырып алыңыз.

Қызыл (қара) шайдың түрлері

Қызыл шай
Қытайда қара шай деген ұғым жоқ. Біз ішіп жүрген қара шай оларда қызыл шай деп аталады.
Қызыл шай толықтай ферменттелген шайға жатады, сондықтан қышқылдану дәрежесі көк шайдан жоғарырақ. Құрғақ күйдегі түсі қою қоңыр, қараға жақын. Шығымының түсі қою қызыл. Жұпарында гүл мен балдың исі басым келеді.
Шығару әдісі:
200 мл ыдысқа 1 шай қасық шай салыңыз. Үстіне 80-100 градус қайнаған су құйып, бірден төгіп тастаңыз. Сосын тағы су құйып 1-2 минут күтіңіз.


Пуэр
Пуэр – қытайдың ең қою шайы. Ол кәрі ағаштардың жапырақтарынан дайындалады. Жиналған шай жапырақтары ыдысқа салынып арнайы ашытқы (айран, сусындар) қосылады. Нығыздалып дайын болған соң бамбук немес күріш қағазының арасында сақталады. Бұл шайдың ерекшелігі — термооөңдеуден өткізілмейді. Пуэр – гастриті барларға ішуге болатын бірден-бір шай. Оның үстіне құрамында кофеин жоқ, соған қарамастан адамға сергектік сыйлайды. Пуэрді 15 рет шығарып ішуге болады, әр шығарған сайын иісі мен дәмі күшейе түседі. Құрғақ күйдегі түсі қараға жақын, шығымы қою қызыл. Пуэр шайы шарап секілді, сақталу уақыты ұзарған сайын қымбаттай береді. 15-20 жылдап сақталатын түрлері бар.

Шығару әдісі:
Шайдың шетінен баппен кесіп алыңыз. 3-5 грамм шайды 200 мл ыдысқа салып үстіне қатты қайнап тұрған су құйыңыз. 10-15 секунд ішінде жапырақтары ашыла бастау керек, сол кезде суын төгіп тастап, үстіне тағы құйыңыз. 30 секундтан соң сүзіп кеселерге құйыңыз.

Сұхбат соңында Константин бізге шайдың үш түрінен салып берді.

Міне сыйлық! Болмашы нәрсе болса да көңілге қуаныш ұялатады.

Үйге келе салып дәмін татуға асықтық. Ол үшін «Шай гүлдері» көк шайын таңдадық.

Ыдысқа мына бір түйір домалақты салып, үстіне температурасын 80 градусқа жобалатып су құйдық.


Вуаля!


Гүлайдын құрбым бәрімізге баптап құйып берді. Шай біразға дейін кесіле қойған жоқ.

Иәә, қарап тұрсаңыз шайлардың бағасы арзан емес. Дегенмен «шығымы жақсы шайды аз-аздан алып ішіп тұруға болады» деген қорытындыға келдім. Оның үстіне шайды шамадан көп ішу зиян

Гуглдың іздеу жолағына «алкогольді сусындар» деп терген ізденімпаз жандарға арналған — елаузында жүрген бірқатар танымал алкогольді сусындардың қыр-сыры жазылған блогымды ұсынамын...

---

Біздің жақта ашыған(ашытпа) деп аталатын сусын бар, құрамы қарапайым, дайындалуы жеңіл, денсаулыққа пайдалы, қарапайым өлі суды ауыстыра алатын, шөліңді қандыратын әрі тек қазаққа тән, көнеден келе жатқан сусын.

Генийдің қанатынан қайнатылған сорпа

«А меня уж везли зарывать.
Ну что же, в почву, так в почву,
Шла за гробом печальная мать,
Я всегда настроенье ей порчу.

А жена с моим другом под ручку,
Как на свадьбу шла улыбаясь.
Ненавижу я эту сучку!
Сказал бы, да мать стесняюсь.

Умер, так лежи спокойно,
Как подобает покойнику»
Олег Григорьев

Шөлмектің түбінде бір жұтым ғана шарап қалыпты. Арзан асхана шарабының дәмі аңқасы кеуіп оянған маған шәрбәттай болды. Бірақ, үйдің ішінен бұдан басқа осы бір жан рахатын әрі қарай жалғастыратын жарты жұтым да шарап табылмады. Бұдан жан азабы еселене түсті. Үстелдің басында ұйықтап жатқан Жораны ояттым. Ол әдеттегіше, жарты шөлмек шарапты алып қойған болып шықты. Екеуміз қырлы стақанның ортан белінен келтіріп құйдық та, қағып салдық. Маңдай жіпсіп, салқын тер шым-шымдағанымен, жағдайымыз жеңілдемеді. Бірақ, үйде Олегтің жоқ екенін аңғардық. Оны шарап іздеп келуге кеткен шығар деп ойладық. Сол себепті, күттік. Бірақ, жарты сағаттан артық күтуге шыдамымыз жетпеді. Далаға шықпақ болып, есікті ашқанымызда, дәлізде жатқан Боряны көрдік. Оятып тұрғыза алмадық. Шақыртуымызбен келген дәрігерлер, оның әлдеқашан жантәсілім еткенін хабарлады.

* * *
Олегтің жаназасында әдеттегідей ақын-жазушыларды мәңгілік сапарға шығарып салар алдындағы ұзын-сонар митинг болмады. Көп адам да келмеді. Оның оқырмандары Олег табытта жатқанда мектепке кетіп бара жатты. Бірақ, сол келген аздың ішінен біреу «Шараптты өлгенше ішіп еді, байғұс. Міне, шараптан өлді» деді. «Шараптан емес, шарапқа деген махаббаттан!» деді, Олег табыт ішінен. Бәріміз онысын үнсіз құптадық…

Монпорнас бульвары, 171

Пьер көңілді. Өте көңілді. Бүгін оның Амелиге қолы жетті. Яки, Жан Поль бәске тіккен 500 франкқа да қолы жетті. Демек, «Клозери де Лила» иесіне қарызын қайтарып, еш алаңсыз тағы бір тойлауға да қолы жетті деген сөз. Пьер Парижге келгелі кез-келген жетістігінің дәмін жақсы шараппен соза түсуді әдетке айналдырды.
Кафенің алды қашан да ығы-жығы халық. Ішінің бос емес екендігі айтпаса да, түсінікті. Бірақ, оны «Клозери де Лилада» Жан Поль мен Анре күтіп отыр. Демек, бұған қарақұрым халықтың арасынан бір орын табылары сөзсіз.
Кафенің ішіндегі у-шудың реңкі әдеттегіден бөлек көрінді Пьерге. Адамдардың дауысында таңданыс бардай. Жан Поль мен Анре оған мынаны айтты: жаңа ғана кафеден удай мас боп шығып, жол бойына ұйықтап қалған бір орыс эмигрантын күйме басып кетіпті. Алайда, әлгі орыс сол бойда оянып, орнынан атып тұрып, кафеге беттепті. Анау, жұрт қаумаламаса да, сол жаққа ауық-ауық көз тастап отырған үстел басындағы сол адам екен. Жазушы. Жан Польдың айтуынша, талантты жазушы – Константин Бальмонт. Пьер танымады. Жалпы, бұл кафені мекендеушілерді көп танымайды, ол. Жас суретші, мұнда тек шарап ішуге ғана келеді. Ал, шарапты ол тек әлдебір жетістікке жеткенде ғана ішеді. Бүгін ол жетістік Амелимен түнеп шыққандығы. Екеуінің де дәмі ұнайды. Жетістіктің де, шараптың да…

Хронограф

Орта даңғылдың бойымен жүйткіген күйме кешіп өткен шалшықтардан шашыраған тамшылардың кейбірі сәуірдің соңғы сілімтік күндерінде қаланың ең биік ғимаратының төбесіне екі елі ғана биікте төніп алатын Петербор аспанындағы бұйдалы бұлттарға тиіп кете жаздап кері құлайды. Кейбірі қанша ондықшам жақса да, ішіндегі күңгірт көлеңкелер кемімейтін Никодим шарапханасының терезелерінен сығалайды.
Шарапхана иесінің жиеншары Савелий болмаса, корчма ішіндегі елудей ер қараның бұл тамшылардың тағдырына түкіргені бар. Бірақ, Савваның ойын келгеніне екі күн болғанына қарамастан, ат та қойып, ұрсып та алған нағашысының айқайы бұзып жіберді.
— Ей, қияли қырт! Терезеге телміріп отыратын болсаң, Холмогорыңа қайтып жіберем! Кәне, жұмысқа кіріс! Бар, мына бөшкені жертөлеге апар!
Жертөлеге шараптың бос бөшкесімен бірге омақаса құлаған Савва, нағашысын бір, осы кәрі шалдың қол астына жіберген әкесін бір боқтап, үстін қаға бастағаны сол еді, нағашысының мұны шақырған қарлыққан даусы тағы естіліп, бұл Никодимнің қасына жетіп барды.
— Анау үстелге екі шиша шарап апарып бер! – деді, шал үстелді иегімен нұсқау үшін ғана назарын қолындағы әлденеден аударып. Сосын, сол үстелдің басында отырған әлдекімге қарап айқайлады: «Михайло, қалай дедің мынауыңның атауы?». «Хронограф, Кузьмич! Хронограф!» деді, үстел басындағы еркек шишаны алып, алақанын ысқылап жіберіп.

* * *
Сәулесімен өзен бетін қытықтап ойнайтын күн, Нева қатқалы тірлігінің қызығы біткендей кеш оянып, ерте ұйықтайтын болса да, Никодим шарапханасы сол баяғы қалпы – күңгірт бөлменің ішін ауық-ауық қарқ-қарқ күлкінің дауысы естілетін абыр-дабыр толтырып, соның арасынан анда-санда Савелийге ұрысқан Кузьмичтің де айқайы естіліп қояды. Нағашысының айқайына әбден бой үйретіп алған Савва шарапхана тұрған даңғылмен қиылысатын бірінші және екінші көшелердің арасында тұратын, осындағы академияда қызмет ететін Михайло деген оқымысты жазғытұры шарапқа айырбастап кеткен хронографтың жебелегін қызықтаумен уақыт өлтіретін әдет шығарып алды. Бұл – Савелийдің нағашысы сататын сусынның дәмін татып көргенімен, оған деген сүйіспеншілігі әлі ояна қоймаған уақыт еді…

Преәлгібула
Ешқандай фототехниканы да, гугл имиджен сурет ұрлауға мүмкіндік беретін жүйрік интернетті де қажет етпейтін, алайда бүкіл чарттарды жарып шығуға мүмкіндік беретін бюджеттік хит жазбаның формуласын білгіңіз келе ме? Ендеше, тассайымды іше бермей, Кәріғұл Чапектің мына шығармасын оқыңыздар.

Преәлгібула

— Осы арақ сусынға жата ма? Әйтпесе, менде бір керемет сюжет бар еді, — деді Ергеш, «Тассайдан» ұрттап қойып.
— Алкогольді сусынға жататын шығар? — дедім.
Ергеш жүресінен отырды да:
— Онда диктофоныңды қос! — деді.

Бірінің өнері бірінен асқан блогерлер сайысында маңдайыма қара тігілгендей, ешқандай байланыс ұстамайтын, спутник антеннасы арқылы интернетті бастықтан тек шектеулі уақытқа тіленіп алуға болатын жерге көшкенімді қарашы. Уақытым да барынша тығыз. Сондықтан, күніне жарты сағат болса да, блог жазуға бөліп, содан шыққанын оқырманға ұсынамын деп шештім.