Отырар — Орталық Азиядағы ең көне қалалардың бірі. Араб жазбаларында бұл қаланы Фараб деп атаған. Отырар жеріндегі алғашқы қоныстар VIII ғасырда пайда болған. Жібек жолының бас тармақтарының бірінде орналасқандықтан қала дамып, тез арада көркейе бастады. ХІІ жылға қарай Отырар қаласы шеберлер мен өнерпаздар шоғырланған үлкен сауда орталығына айналды. Бұл жерде сарайлар, керуен сарайлары мен қала көшелері пайда болды.



Шығыстан Батысқа жол жүрген барлық ортағасырлық саяхаттанушылар міндетті түрде Отырар қаласына ат басын бұрған. Осы себепті, қаланың орнында қираған үйінділер қалса да, ортағасырлық Отырар қаласының бұрынғы мәртебесіне куә бола аламыз. Саяхаттанушылар Отырарды үлкен сарайлар, мешіттер мен өзге де алып ғимараттар орналасқан, керуен жолдары қиылысқан үлкен сауда орталығы ретінде сипаттаған. Сондай-ақ, бұл қала Шығыстың ең танымал әрі ұлы ғұламаларының бірі Әбу-Насыр әл-Фарабидің атымен тығыз байланысты. Себебі, ұлы философ Отырар қаласында туып-өскен. Оның танымал шығармаларының ішінде Аристотель туындыларының аудармалары мен мінсіз қала туралы трактат бар.



Отырар қаласы 2 мыңға жуық жыл болған. ХІХ ғасырда құрғақшылықтың кесірінен адамдар қаланы тастап кетеді. Осылайша қала біртіндеп босап, кейін бұзылады. Қаланың қираған үйінділері ұзақ уақыт ешкімге белгісіз болады.



Кейін 1969 жылы бұл жерде археологиялық зерттеулер басталады. Көптеген құрылыстар мәңгілікке құм астында көміліп, жоқ болып кетсе де, археологтар кейбір мешіттердің, сарайлар мен моншалардың кескінін келтіре алды.



Осылайша археологиялық зерттеулердің арқасында Отырар қаласының мықты қамалы мен үш қақпасы болғаны анықталған. Аталмыш қақпалар аспалы көпірлермен жабдықталған. Бұл қақпалар арқылы өзге жақтан жол жүріп келген кісілер қаланың орталығына кіре алған. Сондай-ақ, қолөнер, ағаш шеберлері мен ұсталардың болуы, қаланың ішінде су құбырлары мен канализация жүйесінің орналасуы Отырар қаласының жоғары маңызға ие қалалардың бірі болғанын көрсетеді.



Отырарда суландыру жүйесі белсенді пайдаланылған. Бізге дейін жеткен жазба деректеріне сүйенсек, Отырар қаласының тұрғындары күріш, тары, бидай секілді азықтық дақылдарды еккен, сонымен қатар, мақта, жүзіммен қатар, өзге де жеміс-жидектерді өсірген. Осылайша өздерінің ауқымды бау-бақшалары болған.



Аталмыш деректерді археологиялық зерттеулерде дәлелдейді.



Отырар ІХ-Х ғасырларда гүлденген ірі қала және ғылымның орталығына айналды. Бұл қалада сәулетті сарайлар, ірі медреселер, мешіттер болған. Ежелгі Отырар қорғанын жаулап аламын деушілердің бірі Шыңғыс хан болды. Ол Қытайды жеңіп, Отанына оралған соң, қазақ даласын жаулап алуды ойлады. Бұл мақсатын іске асыру үшін осы елдерге үш мұсылман бастаған елші аттандырды.Мұхаммед шах оларды Бұхара қаласында қабылдап, шығыс пен батыстың арасын жалғастырып жатқан Жібек жолын моңғол керуені үшін ашып қоюға уәде байласып, келісім шартқа қол қояды. Елшілер оралған соң, Шыңғыс хан тағы тыныш жатпайды. Хорезм елінің күшін, сауда-саясатын біле түсу мақсатымен тыңшы қосып, екінші рет елшілік аттандырады. Мұны сезген қала әміршісі оларды тұтқынға алып, Мұхаммед шах әмірімен тыңшыларды жазалайды. Осылай Шыңғыс ханның үлкен мемлекетке шабуыл жасауына себеп табылады.



1219 жылы қыркүйекте моңғолдар Отырар қаласын қоршады. Халық жаулап алушыларға қарсы ерлікпен 6 ай бойы күресті. Жақсы бекінген, ерекше қарсылық көрсеткен Отырар қаласын Қайырхан әскерімен бірге қорғайды. Қаланы биік дуалмен қоршап, жан-жағын айналдыра ор қазып тастаған. Қалаға кіріп-шығу үшін, қақпа салған.Қайыр хан Шыңғыс ханның көрші мемлекеттерді қалай жаулап алғанын жақсы білді. Сондықтан қаланы қорғау үшін барлық даярлықты жасады. Жаяу және атты әскерлерді қақпа алдына қойды. Ал өзі қамал қабырғасына шығып, қала сыртына қарағанда көз жетер жердің барлығында әскер тұрды. Шыңғыс ханның жауынгерлері қамалдың айналасында бірнеше қатар болып, шеңбер құрып орналасқан болатын. Отырар қаласын еркектермен бірге әйелдер де, балалар да ерлікпен қорғады. Монғолдар қаланы жермен-жексен етеді. Талай ғасыр бойы гүлденген Отырар қаласы қиратылып, өртелді.Қала халқы қырылды, тірі қалғандарын Моңғолияға айдап әкетеді.Отырар-қаһарман қала, оны қорғаушылар — ерліктің үлгісі.



Отырар 1219 жылғы шапқыншылықтан кейін қайта жанданады. Отырар Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Моңғолия мен Қытайға баратын маңызды сауда қаласы болды. Отырар шамамен XVIII ғасырдың басына шейін өмір сүрген.



Ежелгі Отырар қаласының орнында Фараб немесе Бәрәб атты үлкен қоныс болған. «Бәрәб» — ежегі түрік сөзі. Ол «сулы қоныс» деген мағынаны білдіреді, себебі шаһар Арыс пен Сырдария өзендерінің қосылған тұсында орналасқан. Ежелгі Отырар немесе Фараб қаласының орны Оңтүстік Қазақстан облысының түстік батысында, темір жол бойында болған.

Арыстанбаб кесенесі — көне Отырар жеріндегі сәулет өнері ескерткіші.



Кесене 12-ғасырда өмір сүрген діни қайраткер, уағызшы Арыстан баб қабірі үстінен тұрғызылған. Аңыз бойынша ол 33 дін негіздерін білген екен. Арыстан баб Қожа Ахмет Яссауиге 16 жыл ұстаздық етті. Қожа Ахмет Яссауи өз «Хикметтерінде» Арыстанбабты ұстаз ретінде аса құрметпен атайды. Аңыз бойынша Арыстан баб Қожа Ахмет Яссауиге Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбардан қалған құрманы жеткізген екен. Қожа Ахмет Яссауи 23 жасқа толғанда ұстазы Арыстан баб дүние салып, Отырар іргесінде жерленді. Ескерткіш бірнеше мәрте құлап, қайта тұрғызылды, күрделі өзгерістер мен жөндеулерді басынан өткерді. 1909 жылы байырғы кесене орнына жаңа мешіт пен кесенеден тұратын құрылыс салынды.



Арыстанбаб кесенесі – Қожа Ахмет Яссауидің ұстазы мен руһани тәлімгері, діни дәруіш және уағызшы Арыстанбабтың бейітінде орнатылған, ХІІ-ХІV ғасырлар сәулетінің қызықты ескерткіші. Отырар қалашығынан және Шәуілдір ауылынан 2 км, Шымкент қаласынан 150 қашықтықта орналасқан. Ескерткіш өңір мұсылмандарының басты ғибадат ету орындарының бірі.



Уағызшы Арыстанбаб ХІІ ғасырда Отырар маңында өмір сүрген. Арыстан есімі қазақ тілінен аударғанда «арыстандай батыл» мағынасын береді. Сопылық фәлсафада арыстан деп Жол Адамын атағын. Дүние жүзін шарлаған Арыстанбаб көп саяхаттаған. Ол түрлі діни ағымдарды зерттеген. Исламды қабылдағаннан кейін қалған өмірін сопылық мағынадағы исламды уағыздауға арнайды.



Арыстан уағыздаған қызмет пен идеялар туралы Ахмет Яссауи өзінің «Диуани Хикмет» кітабында жазады. Өлең жолдарында Арыстанбаб оның руһани ұстазы, тәлімгері болғаны туралы айтылады. Алғаш рет Яссауи онымен 7 жасында танысады. Ұстаз жас Яссауиге зұлымдық пен зорлықтан алшақ болып, адамсүйгіштік пен құдайға махаббат танытуды үйретті. Аңыздың бір нұсқасы бойынша Арыстанбаб 400 жыл өмір сүріп Мұхаммед Пайғамбардың серіктесі болған. Пайғамбар 400 жылдан кейін Ахмет есімді мұсылман дүниеге келетіні және аманат ретінде оған оның табағынан құрманы беру қажеттілігі жайлы айтып кеткен. Арыстанбаб аманатты орындауға өзі тіленіп шығады да «Егер Алладан 400 жыл ғұмыр сұрап берсеңіз, мен құрманы апарып берем» деген екен. Ол уәдесін орындайды, өлімінің алдында Ахмет Яссауиге құрманың сүйегін тапсырады.



Бастапқы кезде бейіттегі кесене ол қайтыс болғаннан кейін XII ғасырда салынған болатын. Уақыт өте, монғолдардың қатысуымен ол қиратылады. XIV ғасырда Темірдің бұйрығымен қиратылған ғимараттың орнына жаңа имарат тұрғызылады. Бүгінгі күні бұл құрылыстан тек айванның қашалған ағаш бағаналары ғана қалған.



XVIII ғасырда жер сілкінісі салдарынан қирап қалған көне мазардың орнына айваны бар екі күмбезді құрылыс салынады. Ол қайта талқандалып 1909 жылы қалпына келтіріледі. 1971 жылы апатты жағдайға жеткізген жер асты суларының үлкен деңгейі салдарынан мешіт ысырылып жаңадан салынады.



Қазіргі кезде Арыстанбаб мазарының үстінде алаңы 35х12 метр кесене тұр. Ол күйдірілген кірпіштен қаланған. Ғимарат үлкен күмбезді дәлізбен біріктірілген екі камералы қабірден (гурхандар) және бата оқитын мешіттен тұрады.

Жалпы, кесене көпкамералы кешен. Гурханның орталығы – Арыстанбабтың сәулетті құлпытасы, ал көрші орын-жайларда оның шәкірттері мен ізбасарлары — Хермет-Азыра, Қарға баба, Лашын бабалардың құлпытастары орнатылған.



Кесене бастапқы орын-жайларға түрлі құрылыс элементтерін кезең-кезеңмен қосу арқылы салынған. Гурхана мен бата оқитын мешіт бас қасбеттің ортақ тұтас қабырғасымен біріктірілген. Ғимараттың қасбетін екі мұнара аяқтайды, олар мүсінді кірпіш қалауымен безендірілген.



Бүгінгі күні кесене Орталық Азиядағы мұсылмандық аруақты жерлердің бірі саналады 1982 жылдан бері Арыстанбаб кесене-мешіті мемлекеттің қорғауында.



Ахмет Иассауидің алғашқы ұстазы, жүгінер пірі болған Арыстанбаб есімі Отырар, Сайрам, Иассы өңіріндегі сопылардың рухани жолбасшысы ретінде кеңінен жайылған. Ел арасында (Арыстанбабқа түне, Қожа Ахметтен тіле» деген ұлағатты сөз бар.



Арыстанбаб кесенесі ХХ ғасырдың басында жергілікті халықтың қаражатымен, күйдірілген кірпіштен, ауданы-35х12 метр, биіктігі 12 метр, бұрынғы Меккеге қараған есігі Түркістанға Әзірет Сұлтанға бағытталған, солтүстік жағы кесене, оңтүстік жағы мешіт есебіне қайт жөнделді, дәліз қақпа маңдайшасына хижра бойынша соңғы құрлыс жүрген уақыт 1327 жыл деп таңбаланбаған мәрмәр тақта қаланған.



«Арыстан баб» кітапханасы
Кітапхананың бұрынғы қоры XX ғасырдың 30-жылдары «қызылдардың қырғыны» кезінде «пролетарлық атеизм» әсерінен аяусыз талқандалып, 60-жылдары «Қызыл бұрыш» болып қайта ашылып, маркстік-лениндік әдебиеттермен толықтырылған. Кітапхана қорында XVIII-XX ғасырларда Дели, Мысыр, Стамбул, Қазан, Ташкент қалаларында басылып шыққан, көшірілген Тафсир әл-Құран, Құран Кәрім (Хусейн түсіндірмесімен 1312/1894 жылы «Мұхамедия» баспасында жарық көрген, «Мың бір хадис» (1915 жылы Қазан қаласындағы «Миллият» баспасында жарық көрген), «Дор ал-Мухтар».2, 3, 4 томдар «Пайғамбарлар тарихы» (XIX ғ.), «Физули ғазалдары» (XIX ғ.), «Сопы Аллаяр» (1901), «Хафиз өлеңдері» (XIX ғ.), «Қожа Ахмет Яссауи хазіреттің даналық сөздері» (XIX ғ.), т.б. араб, парсы, түркі тілдеріндегі жүздеген қолжазбалар, кітаптар болған. Кітаптардың көпшілігіне «Арысланбабқа» деп атап жазылып, «Мулла Фахриддин Сидик б.» деген жазулы мөрмен куәландырылған. Көне қолжазба, кітаптардың бір парасын Бұхара медресесінің түлегі Оңғарбайұлы Әбусейіт сақтаған. Ал қалған бөлігі Арыстанбаб кесене-мешітін 1907-1909 жылдары қайта қалаған ұста Қалмырза Мүсәпірұлы сақтап қалған. Оңғарбайұлы Әбусейіт сақтаған қолжазба кітаптарды немересі Серікбаев Қазыхан Руханият – Әбу Насір әл-Фараби мұражайына тапсырған. Ал, Қалмырза Мүсәпірұлы сақтаған қолжазба, кітаптар оның өз өсиеті бойынша қабіріне қоса көмілген.



Арыстан баб кесенесі жанында емдеу қасиеттері бар өте тұзды сулы құдық бар.