1-тур сұрақтары by asaubota

Бой қыздыру сұрақтары:

— Оқиғалар тізбегінен құралған танымал ертегі атаулары түрлі болғанымен бірнеше халықта бірдей сюжетпен айтылады. Барлығында да көңілді кейіпкерді ертегі соңында аяусыз өлім күтеді. Ертегінің қазақша атын атаңыз.
— Олимпиада ойындары және Футболдан Әлем чемпионатынан кейін ең ірі халықаралық іс-шара болып саналатын бұл шара бүгінге дейін 60 рет өткен. 61-нің девизін атаңыз.

1. Ламборджини автокөлігінің бір жарнамалық постерінде “Жоғары жылдамдығы 112 км/сағ” деген жазу жұлдызшамен белгіленген. Постердің төменгі жағында жұлдызшаға қандай түсініктеме берілген?

2. Жапония мен Кореяда 14 ақпан күні тек қыздар ғана жігіттерге сыйлық жасайды, Шоко күні деп те аталатын бұл күні көбіне шоколад сыйланады. Бір айдан кейін 14 наурыз жапондардың ұсынысымен Жауап күні немесе Ақ күн атанып кетті де, бұл күні тек жігіттер қыздарға сыйлық жасайтын болды. Ал кәрістердің ұсынысымен 14 сәуір Қара күн кімдерге арналған?

3. Қытай мен Тибет шекарасында өмір сүретін мосо атты халықты әйелдер басқарады. Мосоларда неке жоқ, үй қожайыны әйелдер өз туған үйлерінде тұра береді. Еркектер қалаған әйелімен бірге түнеп, таңертең өз үйлеріне қайтады. Балаларын бағуға да құқығы жоқ. Мосо еркектері тек қандай балаларды баға алады?

4. Балаларға арналған тамақ өнімдерімен танымал Nestle компаниясының логосында бастапқыда ұядағы балапан саны 3 еді. Бір ғасырдан астам өзгермеген бұл сурет 1988 жылғы ребрендинг кезінде өзгеріп, 3 балапанның біреуі кеміді. Ұядағы балапан санының не себепті өзгергенін табыңыз?

5. Ирландияның символдарының бірі жасыл үшқұлақты Әулие Патрик христиандықпен қалай байланыстырды? Мағынасын табыңыз.

6. Поло жейдесін алғаш киген поло ойыншысы емес, алаңда жыртқыштығымен танымал, бірнеше дүркін чемпион француз теннисші еді. Бұл жейде түрі осы спортшы арқылы танылды, спорттық карьерасынан кейін жеке брендіне айналды. Француз теннисшінің фамилиясын атаңыз.

7. 2009 жылы бір ІТ журнал танымал компанияның жаңа өнімі туралы мақалада компания логотипін сәл өзгертіп иллюстрация жасайды. Логотиптің сол жақ төменгі бөлігін, оң жақ бөлігінің астына қояды. Бұл өнімнің атауын нақты атаңыз.

8. 2016-ның хит әндерінің бірінің қайырмасында көпшілік ойлағандай есірткі туралы емес, жігіттің сүйікті қызына арналған бір теңеу сөзі айтылады. Румын тіліндегі бұл сөзді аударып көріңіз.

9. Соңғы, бітіруші соққыларымен танымал волейболшы Гамоваға канадалық журналистердің қойған лақап атын атаңыз.

2-тур сұрақтары by RaymbekEgemberdiev

Сергіту сұрағы:
— Өзбектерде белгілі бір жағдайларда қыздарға Фатима және Зухра есімдерін беру дәстүрі бар. Қандай сирек кездесетін жағдайларда олар қыздарға Назира және Надима деген есімдер береді?

Сұрақтар:

1. Жақында танымал журналдардың бірінің мұқабасы көпшіліктің назарын аударды. Егер ол жерде кейбір жазылған сөздерді қысқартсақ, яғни, абревиатураға айналдырсақ, «DSA» деген абревиатура шығар еді. Бұл өте нәзік әзілмен қатар, шынымен де саяси жағдайдың көрінісі. Сұрақ, журналдың мұқабасында кім бейнеленген?

2. 1985 жылы ойлап шығарылған нәрсені Википедия I, J, L, O, S, T, Z латын әріптерімен байланыстырады. Бұл не нәрсе?

3. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң сицилиялықтар арал Италия құрамында қалуына қарсы болды. Өздерінің армандарында олар арал болашағын 49 санымен байланыстырды, бірақ олардың бұл армандары орындалмайтын еді. Егер біздің уақытымызда сицилиялықтар осы арманына қайта оралса, олар басқа санды таңдар еді. Қандай?

4. Жыл сайын шамамен 2500 адам 16-хромосомы рецессивті болуына қарамай, 16-хромосомы доминантты ген болатын адамдарға арналған құралдарды пайдалану кезінде жазатайымнан қайтыс болады. Біз мұндай адамдарды қалай атаймыз?

5. Кейбіреулер, бұл марканың кез-келген өнімі басқа фирмалар үшін нормаға, ережеге, канонға айналып кетеді деп есептейді. Егер сіздер бұл компанияның атақты ұранын таба алсаңыздар, марканы да таба аласыздар деп ойлаймын. Бұл қай марка?

6. Ежелгі Рим құдайы Помона тек өзінің ғажайып бақшасымен әуре болды және тұрмыс құру туралы мүлдем ойламады. Бірақ, құдай Вертум өжеттік көрсетіп оның алдына әр түрлі кейіппен қайта-қайта келе берді. Төртінші рет келгенінде Помона ақыры оның жары болуға келісім берді. Вертум қандай табиғи құбылыстың құдайы еді?

7. Бірнеше жыл алдын Байқоңырдағы бір ғимарат қайта жабдықталды. Жабдықтардың қатарында ескі кесілген газ баллондары да бар еді. Олар сол ғимарат қызметкерлері тарапынан күн сайын пайдаланылады. Қызметкерлерді немесе бұл қандай ғимарат екенін атаңыз.

8. Лондонда тұрғызылған ғимарат қарама-қарсы тұрған машиналарға зақым тигізе бастайды. Осы оқиға туралы жазылған мақалада белгілі бір аңыз еске алынып, қандай ғалым туралы айтылады?

9. Осы жылы жазда Қазақстан сайттарының бірінде мақала жарияланды. Мақалада, 1847, 1848, 1852 деген сандар кездеседі, автордың пікірінше (яғни менің) бұл тізімде 2016 да болуы керек еді. Мақаланың тақырыбы “Олар Қазақстанға оралды”, сұрақ: мен “олар” сөзімен қандай сөзді алмастырып тұрмын?

Қосымша қойылған сұрақтар:

— 1971 жылы шығарылған автомобиль модельдерінің бірі көз тартатын қызыл түске боялды, брэнд атауы да соған байланысты қойылды, логотипі де соған қатысты. Осы автомобильді шығарған компанияны атаңыз.

— Бір топтың мүшелері екінші дүниежүзілік соғыстан қалған орларға әрдайым түсетін еді. Алыстан қараған адамға, бұл процесс жер астына кіріп бара жатқандай, топыраққа көміліп жатқандай болып көрінетін еді. Ал шын мәнінде жай ғана музыканттар репетиция жасап жатқан болатын. Бірнеше жыл өткен соң бұл топ қалай атала бастады?

— Энштейн 1929 жылы өзінің елу жылдық мерейтойында көптеген құттықтаулар қатарында X-тан хат алды. Бұл хатта X Энштейнді Sie Glucklicher" [зи глЮклихер] — «бақытты адам» деп атайды. Энштейннің оны неге бұлай атап тұрғанын сұраған жауап хатына X, Энштейннің теориясын түсінбейтін адамдар оны талқылауға дәттері бармайды, ал бірақ X теориясын кім көрінген талқылайды деп жауап берген. X-тің фамилиясын атаңыз.

«Анаға апарар жол» толық нұсқасы

Дүниежүзілік экономикалық форумның Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік индексінің жыл сайынғы қорытындысында Қазақстан ғылым саласында жұмыстарын белсенді жүргізуде деген тұжырым жасалыпты.

«Ғылыми-зерттеу ұйымдарының сапасы» көрсеткіші бойынша Қазақстан 2015 жылы 81-орында болса, биыл 63-орынға көтерілген. «Жоғары оқу орындары мен бизнестің ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардағы әріптестігі» көрсеткіші бойынша республикамыз 66-орынға шыққан (2015 жылы 88-орында болатын). «Инженерлер мен ғалымдардың қолжетімділігі» көрсеткіші бойынша біздің еліміз 8 орынды артқа тастап, 64-орынға табан тіреді.

Еліміздің білім беру жүйесінің басқа параметрлері бойынша да даму байқалады. Мәселен, «Орта біліммен қамтылу» көрсеткіші бойынша Қазақстан 138 елдің ішінен 21-орынға шықты (2015 жылы 42-орында еді). Мектептерде интернетке қолжетімділік те жақсарған – былтыр осы позиция бойынша 71 орында болсақ, биыл 29-орынға бір-ақ шықтық. Сарапшылар математика және жаратылыстану пәні бойынша білім сапасының жақсарғанын да атап өтуде. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан екі пунктке көтерілді, былтырғы 71-орыннан 69 орынға шықты.

Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік индексі (The Global Competitiveness Index) — бұл Дүниежүзілік экономикалық форум (World Economic Forum) нұсқасы бойынша экономикалық бәсекеге қабілеттілік көрсеткішнің әлем елдері арасындағы рейтингі және ғаламдық ауқымдағы зерттеу.

Бұл индекс Дүниежүзілік экономикалық форумның (World Economic Forum) әріптес ұйымдар желісімен, яғни танымал зерттеу институттармен және осы саладағы көшбасшы ұйымдармен бірлесе терең талдау жасай отырып жүргізілетін жыл сайынғы ауқымды зерттеу нәтижесінде есептеледі. Бұл ауқымды зерттеу әлем бойынша әртүрлі компаниялар басшыларының ғаламдық сауалнамасының нәтижелеріне және жалпыға қолжетімді статистикалық деректерге негізделеді. Ал, индекстегі білім беру жүйесінің сапасы нақты 12 көрсеткіш бойынша анықталады.

Бұл зерттеу 2004 жылдан бері жүргізіліп келеді және қазіргі таңда дүниежүзінің түрлі елдер бойынша бәсекеге қабілеттілік көрсеткішінің ең толыққанды кешені болып саналады.

2016 жылдың 12 желтоқсаны сағат 12.00-де Қарағанды қаласының «ТАИР» сауда үйінің 2-ші қабатында «САРЫАРҚА» күйін орындауымен домбырашылардың флэшмобы өтеді.

Атылмыш іс-шара ҚР Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған 25 жұлдызды күндер аясында "Ұлы дала Елі — Тәуелсіздігінің 25 негізі" атты іс-шаралар жоспарын орындау мақсатында өткізіледі.

КЕЛІҢІЗДЕР! КӨРІҢІЗДЕР!

Болгарлық авторлар Надежда Георгиева (NAD) және Яна Бурер Таваниердің «МЕН ШЕШІМ ҚАБЫЛДАЙМЫН = МЕН ӨМІР СҮРЕМІН» көрмесі Сорос-Қазақстан Қорының қолдауымен Болгарияның Коммерциялық емес Құқық Орталығының (BCNL) «Келесі қадам» бағдарламасы аясында өтеді.

Астана қаласының «Bolognese» (Абай даңғылы 27) мейрамханасында 2016 жылғы 9 — 27 желтоқсан аралығында өтетін «Мен шешім қабылдаймын = Мен өмір сүремін» көрмесінің атауы Декарттың атақты «Cogito ergo sum», яғни «Мен ойлаймын, нәтижесінде, өмір сүремін» өрнегіне сайып келеді. Қоғамның дамуы мен жаңа гуманистік идеялар адамдар қарым-қатынасына өзіндік өзгертулер енгізді. Көрменің мақсатын түсіну үшін өмірлік оқиғалары арқау болған көрме кейіпкерлерінің сөзіне жүгінейік:
«Қамқоршылықтың ескі жүйесі мүмкіндігі шектеулі немесе психикалық проблемалары бар адамдардың өміріне билікті өзгелердің қолына беріп қояды. Қамқоршы адамның өмірін, оның көңіл-күйі мен бостандығын, сондай-ақ мүлкі мен қаражатын бақылауда ұстайды.
Қамқоршылық — құқықтан айырумен тең.
Құқықтан айыру — әлеуметтік өліммен тең.
Қамқоршылыққа алынған адамдар өз өміріне билік жүргізе алмайды. Олардың дауыстары, тілектері мен ойлары заң алдында құнсыз. Көбісін жабық мекемелерде ұстайды. Ол жерден шығу үшін заң аясында өз бетімен күресу мүмкін емес.
Әдетте, қамқоршыны табу жеңіл, алайда оның қамқорлығынан шығу мүмкін емес. Бұл — мәңгілікке.
БҰҰ мүгедектердің құқықтары туралы Конвенциясында қарастырылған балама ретінде «шешім қабылдауда қолдау» болып табылады.
Бұл көрме өзгерістер уақыты келгенін баяндайды».

«МЕН ШЕШІМ ҚАБЫЛДАЙМЫН = МЕН ӨМІР СҮРЕМІН» көрмесі көптеген елдерде көрсетілді, бірақ, әр қоғамның идеяны қабылдау дайындығына және экспозициялық кеңістіктің мүмкіндіктеріне байланысты әр түрлі қырынан танылды. Мәселен, Алматы қаласында мүмкіндігі шектеулі адамдардың кіріп-шығуына қолайлы мұражайлар мен көрме залдары жоқ болып шықты.
Болгарияда тұрып, әрі жұмыс істейтін суретші Надежда Георгиева мен журналист Яна Бурер Таваниердің туындысы болып табылатын Art Lane-дегі көрме, вербалды және визуалды бейнелердің теңесуі қағидасында ұсынылған. Картиналарға қосарланған мәтіндер Н.Георгиеваның бейнелеуіндегі туындыларды тереңдетеді және ауқымын кеңейтеді. Романтикалық және ашық көк түсті фонда, ала жейдедегі қаһарманның, мағына беру үшін байланған қолдары астында жазылған мәтіндік сипаттама, қарапайым адамның өзіндік ерекшелігін көрсетіп, суретке прозалық нәр беріп тұрғандай: «Иванға жеңіл үлпек крем мен теңіз ұнайды». Авторлардың баяндаулары жекеден көпшілікке жол тартады – 16 визуалды-мәтіндік туындыларда, бақытты жаңаша сипаттайтын, әлеуметтік өлімді жеңу туралы ой көрсетілген.
Бейнелер мен мәтіндердің үйлесімі, проблеманы терең түсінуде қосымша реңк береді. Сол «Бақытты жаңаша сипаттауда», Надежда қаһарманын жабылған шыны ішінде, «балалық» стилдегі манерада бейнелейді. Онық бостандығы, тек өзге каһарман шыныны балғамен ұрғанда ғана жүзеге асады. Бұл бейнеде суретші масштабын ұлғайтып көрсеткен маңызды фрагмент – бұл құрылысқа арналған балға емес, бұл соттың балғасы. Сондықтан да сипаттау мәтінде бюрократиялық тіл қолданылған: «Қолдау көрсету ұйымның көмегімен Митько кіммен және қайда өмір сүретінін шешті, еңбек шарты мен тұрғын үйді жалға алу келісім-шартына қол қойды, сонымен ол бақыттың жаңаша сипатын тапқандай».

Осылайша, контрастар мен үйлесім стильдерін, қиялдың ұшқырлығы мен көркем тәсілдерді біріктіру арқылы авторлар көрермендердің назарын қазіргі қоғамда қажетті гуманизм идеясына, әлеуметтік жауапкершілік және төзімділікке бағыттауға тырысты.

Қараша айында аталмыш көрме Алматы қаласында өтіп, қалың көпшіліктің қызығушылығына бөленді.

www.facebook.com/events/1834714046750105/

Қазақстан футбол Федерациясының кезектен тыс өткен сайлау Конференциясында қатысушылар Сейілда Байшақовты ҚФФ президенті ретінде сайлап алғаннан кейін жаңа тағайындауларды іске асырды.
Іс-шараға Қазақстанның барлық аймағынан келген 43 қатысушы мен УЕФА өкілі Жак Бондаллаз қатысты.

«Жаңа президент – Қазақстан футболының жарық жұлдызы. Ол Кеңес Одағы құрамасында және Кеңес одағының ең мықты лигасында 7 жыл қатарынан өнер көрсеткен болатын. Кезінде «Қайраттың» менеджері және ҚФФ вице-президенті болды. Ол өте сыйлы маман. Қазақстан футбол федерациясына құрама және клубтың деңгейлерінде де футзалда жеткен сәтті нәтжелерді тілеймін»-, деді Жак Бондаллаз.
Жаңа сайланған президент Сейілда Байшақов конференцияға қатысушыларға алғысын білдірді.
«Маған көрсеткен ыстық лебіз бен жоғары бағаларыңызға рақмет. Өз тарапымнан еліміздегі футболды дамытуға барлық күш-жігерімнді саламын. Биік шыңдармен мен қойған жоғары мақсаттарға жету үшін алға қойған барлық мақсаттарды лайықты орындаймыз деп сенемін», — деді С.Байшақов.
Атап кетсек, кезектен тыс XIV сайлау Конференция ашық өтті. Өңірлерден келген делегаттар өз пікірлерін және ұсыныстарын айтты. Сонымен қоса, қатысушылар ҚФФ жарғысының барлық тарауларын талқыға салды.
Конференцияда Атқарушы комитеттің жаңа құрамы бекітілді. Оған Николай Мещеряков, Сейілда Байшақов, Қаныш Әубәкіров, Олжас Абраев, Азамат Айтқожин, Рафаэль Гарибян, Әміржан Түсіпбеков, Дархан Кәлетаев, Елсияр Қанағатов, Бауыржан Әбдубайытов, Қайрат Оразбеков, Бақберген Әміреқұлов және Игорь Утробин кірді.

28 қарашада Астанада Қазақстан футбол федерациясының XIV кезектен тыс сайлау конференциясы өтті. Күн тәртібінде ҚФФ президентін сайлау мәселесі көтерілді. Конференцияның жұмысына федерация мүшелері және Атқарушы комитеттің мүшелері, ҚФФ аппараты, аймақтық футбол федерацияларының делегаттары, БАҚ өкілдері қатысты.
Шара шеңберінде делегаттар Сейілда Байшақовтың кандидатурасы үшін дауыс берді. Дауыс берудің қорытындысы бойынша Сейілда Байшақов 2020 жылдың 28 қарашасына дейінгі мерзімге Қазақстан футбол федерациясының президенті болып сайланды.
Федерацияның жаңадан сайланған президенті Сейілдә Байшақов ҚФФ конференциясына қатысушыларға өзіне көрсетілген зор сенім мен қолдау үшін алғыс айтты.
«Сіздердің сенімдеріңіз бен жоғары бағаларыңызды шын жүректен бағалаймын. Өз тарапымнен, елімізде футболдың жан-жақты дамуына бар күш-жігерімді саламын. Алға қойылған міндеттерді лайықты орындап, биік мақсаттарға жетіп, жаңа шыңдарды бағындыру үшін футболды сапалық жаңа деңгейге көтеретінімізге сенімдімін», – деп атап көрсетті Сейілда Байшақов.

18 қараша күні Қазақстан футбол федерациясының міндетін атқарушы Сейілда Байшақов Панфилов ауылындағы ҚР Қорғаныс Министрлігінің Орталық әскерилер спорт клубының оқу-жаттығу орталығының оқушыларымен кездесті. Жас футболшылар мәртебелі мейманның алдында өздерінің шеберліктерін көрсетті.
Сейілда Икрамұлы мектептің ғимараты мен жаттығу базасын қарап шығып, балалар футболына баса назар аударылатынын атап өтті:
— Футбол ауыл балалары үшін «әлеуметтік саты» болуы мүмкін екенін барлығы түсінуі қажет. Біздің міндетіміз ауылдарда футболды дамытып, бұқаралық футболдың деңгейін көтеру. Сол арқылы ғана осы тамаша ойында өзіміздің «жұлдыздарымызды» тәрбиелей аламыз. Балалар футболы — біздің басым бағыттарымыздың бірі. Федерация оны дамытуға көп көңіл бөледі.
Сонымен қатар, Сейілда Байшақов мектеп жетекшілерімен кездесу өткізіп, аудандағы футболды дамытуға қатысты өзекті мәселелерді талқылады. Айта кетейік, Асхат Қадырқұлов, Дмитрий Бяков, Евгений Тарасов, Данияр Кенжеханов, Асхат Борантаев және басқа да белгілі ойыншылар оқу-жаттығу орталығының түлектері саналалы.
Орталық жетекшісі Константин Муратидидің айтуынша, оқу-жаттығу орталығын Қорғаныс министрі Сәкен Жанұзақов пен ҚФФ президенті міндетін атқарушы Сейілда Байшақов аралағаннан кейін әскери-патриоттық тәрбие беру мақсатында біздің балалар және жасөспірімдер базасында спортты, оның ішінде ауыл футболын дамыту шешімі қабылданды. Біз қазір ауылдағы балаларды жинап, жұмысты бастауға дайынбыз. Болашақта орталықта 300-ге тарта бала дайындалмақ.
Кездесу соңында Сейілда Байшақов осындай кездесудің аудандар мен ауылдарда жиі өтетіне тоқталды.

Талғарда ұлттық құраманың базасында қазақ футболының ардагерлері мен журналистер жолдастық матч өткізді. Берік Арғымбаев, Сергей Климов және Вахид Масудов соққан голдар кейін ардагелер командасы жеңіске жетті. Ал, бұқаралық ақпарат өкілдері сапынан Артем Кравченко мергендік танытты.

— Бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдерімен жиі футбол ойнаймыз. Олар футбол ережесін жақсы біледі. Футбол туралы да жақсы жазады, — дейді Қазақстан футбол федерациясы президенті міндетін атқарушы Сейілда Байшақов.
Ардагерлер мен журналистер арасында жолдастық матч алғаш рет жиі ұйымдастырылады. Шараның мақсаты ел футболына назар аудару, балалар футболына көңіл бөлу. Жолдастық матч алдында «Coca-Cola Былғары доп» турнирінің жаңа маусымына арналған баспасөз мәслихаты өтті.

Арабтар VII ғасырдың орта тұсында көрші елдерге қырғидай тиіп, басқыншылық жорық жасай бастады. 150 жылға жуық уақыт бойы жаугер халықтың жолы болды. Осы аралықта арабтар бірталай мемлекеттерді өздеріне бағындырып, жаңа жерлерді басып алды. IX ғасырдың басында Таяу және Орта Шығыс, Солтүстік Африка мен Батыс Еуропа елдерін қол астына қаратқан. Арабтар осындай кең байтақ патшалығын Араб халифаты деп атады.
Араб халифаты біртұтас мықты мемлекет болып қалыптасты. Дегенмен де ел арасында астыртын бүліктер мен шайқастар шығып, Араб халифаты бір ғасырдай өмір сүріп, аяғында құлаған-ды. Оның ішінде саяси күші жоқ ұсақ-ұсақ мемлекеттер мен жеке бөлініп кетті. Сонымен қатар көптеген қалалар бұрынғысынша жоғары мәдениет орталығы болған күйінде қалды. Яғни уақыт өте келе бұл өз нәтижесін берді. Осының бәрі есімі бүкіл әлемге әйгілі ғұлама ғалым, философ әрі ақын, Шығыс халықтары Екінші Ұстаз атанған Әбу-Насыр әл-Фарабидің философиялық көзқарастарында көрініс тапты.
Ежелгі Ұлы Жібек жолында, кең арналы Сырдария өзенінің жағасында бой көтерген осы Отырар қаласы бағзы замандарда Фараб атауымен әйгілі болған. Осы бір құтты мекенде әл-Фараби жарық дүниеге келіп, жастық шағын өткізген.
Нақтырақ айтқанда, Әбу-Насыр Мұхаммед әл-Фараби Фарабтың өзінде емес, соның маңындағы Весиж қалашығында дүниеге келген. Алайда қазіргі оқырман қауымы Весижді ешкім біле бермейді. Ал Фарабтың атақ-даңқы сол кездің өзінде асқақ еді. Бұл да уақыт өте келе Весиж ұмытылып, асқан ой иесінің Отаны Фараб қаласы саналып кетті.
Хижраның 260 жылы осындай тәтті түндердің бірінде Весиж қаласында Мұхаммед Тарқан ибн Узлағ ат-Түркінің шаңырағында көптен күткен ер бала дүниеге келді. Оның атын әкесінің құрметіне Мұхаммед қойды.
Кішкентай Мұхаммед жасынан өте пысық, сергек, қағілез әрі сезімтал болды. Ол айналасындағы көзге көрінгеннің бәрін білсем деген білімқұмарлығымен ерекшеленгені болмаса, өзі құралпы басқа балалармен бірдей өсіп жатты. Жердің шаңын бұрқырата, топ баланың ортасында аяғы-аяғына жұқпай құлдыраңдай жүгіріп, ертеден қара кешке дейін сілесі құрып, құмары қанғанша ойнайтын. Алайда ойынның қызған шағында кенет шөптің арасынан кесірткені не болмаса қарағаштың бұтағына қонған құсты көзі шалып қалса, лезде бар ынтасы соған ауып кететін. Ол мұндай өзіне беймағлұм тіршілік иелерін көргенде бар дүниені ұмытып, әрбір қимылын бағып, қаққан қазықтай қатып қалатын. Сонда ойыңды жалғастырғысы келген достары Мұхаммедті қарату үшін:
— Әй, Мұхаммед! Сен не, ұйықтап қалдың ба? – деп, айғайлап, тіпті одан қалса олай-бұлай жұлқылап, ақ жейдесінің жеңінен тартқылап жататын. Мұаммед сонда да селт етпейтін. Ондай да оны орнынан қозғалту мүмкін емес. Тек манағы кесіртке шөптің арасына сіңіп, көзден ғайып болса немесе бұтақта мұның өзіне таңырқай қараған сұр құс пыр етіп ұшып кетсе ғана Мұхаммед ойынның қызығына қайта кіріп кететін.
— Шынымен де, кесірткелер неліктен жорғалап жүреді екен, ал құстар неліктен ауада ұшады, олар неге жерге құламайды. Ал, бүркіт қырандар ше? Олар тіпті адам аяғы баспайтын шырқау биіктерде өмір сүреді. Осылайша сан сауалдың астында қиялына ерік берген бала Мұхаммед тәтті ұйқыға ене береді.
Аристотель әл-Фарабидің өмірінде үлкен рөл атқарады, үнемі дұрыс жол сілтейтін темірқазықтай болды. Бұның бәрі тегін емес еді. Әл-Фараби ықты соңынан ертіп, жаңа, бақытты өмірге бір рет жетелеп көру үшін өмірлік тәжірибе де, бай білім де жинады. Ұзақты күндер бойы бақшаның бұрышындағы зәулім ағаштың көлеңкесінде күн сәулесінен жасырынып, «Ізгілікті қаланың тұрғындарының көзқарасы туралы ғақлия» атты тамаша туындысын жазды.

Адамзаттық бақыттың мәні де? Осы бір сұрақ бір сәтке дейін ойыннан шықпапты. Жылдардан соң жылдар, онжылдықтардан соң онжылдықтар жылжып өтіп, оның жауабын өмірдің өзі өзгертіп, өңдеп, толықтырып берді. Ол бәрін түсінді, өз сұрағының шешімін тапты. Бақыт дегеннің не екенін білді. Мұхаммед енді осы жаңалығын адамдардың санасына жеткізуге асықты. Иә, бақыт деген байлық емес, атақ-даңқ емес! Мұның бәрі шөл далада алыстан бұлдырап көрініп, жолаушыны адастыратын сағым сияқты алдамшы жолдар…
Бақытты алтынмен, байлықпен еш байланыстыруға болмайды. Бақытты адамдар өзі үшін іздейді. Бұл адамның жетілгендігі деп түсіндіреді… Кез келген адамның өзін бақытты сезінуден асқан бақыт жоқ! Алайда оған жету үшін ең алдымен әлемнің үйлесімділігіне, оның сұлулығына қол жеткізе отырып, асықпай, біртіндеп жоғары көтерілу керек.
Осының бәрі оның жүрегінде сайрап тұрды. Енді соны оқыған әрбір адам көзі ашылғанына қуанатындай етіп, анық әрі түсінікті етіп, қағазға түсіруі тиіс.
Сонымен қатар әл-Фараби өмірді бақылап, байыптап, талдап отырып, маңызды қорытынды шығарды: ізгілікті қасиеттер мен әдеттерге бай адамдар өз әрекеттері арқылы айналасындағы елдің бақытты болуына ықпал етуі тиіс. Бақытты болуға кедергі келтіретін әрекеттер, әрине, кемшіліктерден, білімсіздіктен, көргенсіздіктен туындайды.
Өз бақылағандарын, логикалық пайымдауларын сараптай келе, әл-Фараби тағы да бір тұжырым жасайды: егер бақыт адамға жеткізбесе, егер бақыт адамзаттық әрекеттердің күтілген нәтижесі болып шықпаса, онда адамның соған ұмтылысының, сол жолдағы іс-әрекетінің тамаша болмағаны. Ізгіліктілік қасиетті ол қиялында қала деп алады да, оның тұрғындары «нағыз бақытқа жеткізетін әрекеттерде өзара көмек көрсетуді» мақсат етіп алуы тиіс деп түсіндіреді. Қоғамды да осы тұрғыдан қарастырады. «Сөйтіп егер жер бетінде тұратын халықтар өздерін бақытты сезінуі үшін бір-біріне көмектерін ұсынса, бүкіл жер жүзі ізгілікті болады» дейді.
Дегенменде әл-Фарабидің адамдарға «бақыт елін» тауып беруге бар күшін салуын діндарлар жақтырмаған-ды. Ғұлама ғалым философияны ғана қамтымай, музыка әлемі жөнінде де өз жинақтарын қалдырған.
Әбу Насыр әл-Фарабидің «Музыка туралы үлкен кітабы» музыкалық мәдениет тарихында музыка мен музыкалық өнер туралы білімдердің энциклопедиялық жинағы ретінде танымал болған. Ол өз бойына музыка туралы тарихи жинақталған теориялық материалды ғана емес, музыкалық аспаптар және оларда құйқылжыта ойнау туралы практикалық білімдерді де енгізген. Онда әл-Фараби музыка феноменін зерттеудің теориялық және практикалық мәселелері және өзіндік вокальдық болсын, мейлі аспаптық болсын орындаушылық шеберліктің өзін де, оның рөлі мен маңызын да сіңіретін музыкалық өнердің мәні мен мағынасын түсіну жөніндегі өз ұстанымын баяндайды.
«Музыкалық практика өзінің дамыған формаларын жеткен кезде», — деп түйіндейді әл-Фараби, музыкалық теория пайда болады. Әл-Фараби үшін теория мен практика бірлікте өмір сүреді, «музыканың теориясы мен практикасы бірін-бірі толықтырады, ал олардың қосылған жиынтығы музыка туралы ілімді құрайды».
Әл-Фарабидің «Азаматтық саясаты», «Бақытқа жету туралы», «Бақытқа жетелер жолдың көрсеткіші» және «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары жайлы» трактаттарының мазмұнынан біздің аңғаратын бұл контекст музыка туралы трактаттағы әл-Фарабидің ойларын толығымен растайды және ұштай түседі. Бұл трактаттарда әл-Фараби шынайы бақыт туралы айтады және оны надан қалалардың тұрғындары басшылыққа алатын жалған бақыттан айырмашылығын көрсетеді.
Музыкалық аспаптар тарихында ол өзінің негізгі ұстанымы –жіктеуді ұсынады. Музыкалық аспаптарды қарапайым және күрделі ұстындары бойынша жіктей отырып, Әбу Насыр әл-Фараби практикалық музыкалық мәдениетті қалыптастырудың тарихи ұстынын ашады. Әл-Фараби музыкалық өнердегі дәстүрлер тасымалының өте маңызды рөлін атап көрсетеді. «Өнер ғасырлар бойы ұрпақтар ұрпаққа, халықтан халыққа беріліп отырды». Ғалымның бұл сөзінен оның өз зерттеулеріндегі музыкалық мәдениеттің рецепциясы туралы идеясы және музыканың түрі өзгергендігі, жанрлардың өзгергендігі туралы, сондықтан әрбір дәуірдің музыкасы өзіндің музыкалық құмарлықтары мен мұраттарын енгізгендігі туралы идеясы түйінделіп отыр.
Әбу Насыр әл-Фараби музыкалық аспаптардың пайда болу тарихын адамның рухани-практикалық әрекеттерімен байланыста сипаттайды. Ол музыканың адам психологиясына, оның этикалық қылықтарына ықпалы өте зор деп санайды. Әл-Фараби музыка әртүрлі адамдарды жақындастырады деп жазды, ол әлемге деген қатынастың әмбебеп тәсілі болып табылады.Ең бастысы әл-Фарабидің музыка туралы трактаты Батыс Еуропадағы музыкалық-эстетикалық теориялардың жасақталуына да түрткі болды. Мысалы, Род жэр Бэкон өзінің музыкалық өнер теориясына арналған «Opus tertium»еңбегін жатқыза аламыз. Қазақстанда әл-Фарабидің мұрасын халыққа ұсыну ретінде шыққан алғаш музыка жанрындағы кітабы 2008 жылы «Лотос-Астана» деген баспаханадан шығарылды. Бұл ктіап жинағының атауы: «Музыканың үлкен кітабы» деп аталады.
Әбу Насыр әл-Фараби өзінің философия көзқарастарында басты үш бағытты анық қалдырды: ол дүниенің мәңгілігін мойындады, танымның болмысқа тәуелділігін растады, ақыл-парасат туралы ілімді саралады. Мәңгілік пен тәуелділік бастауларын құдіретті Алладан, аспан әлеміндегі құбылыстардың мәніне, ақыл-парасаттан, адамның жан-дүниесінен, түр мен материя арақатынасынан іздеді.
Ғұлама сезім мен ойлау, тәрбие мен іс-әрекет жүйесін жетілдіру мәселесіне қайта айналып, соғып отырған. Білімсіз адамгершілік молаймайды, білімсіз адам өзгенің абзал қасиеттерін тани алмайды. Жан-дүниені тәрбиелемей үлкен жетістікке жету жоқ. Ғылым мен тәрбие ұштасса ғана рухани салауаттылыққа жол ашылмақ. Мінез-құлқын түзей алмаған адамның ақиқат ғылымға қолы жетпейді деп ескертеді. Әбу Насыр әл-Фараби ілімі шығыс ойшылдарына, Аристотельдің және жаңа платоншылдық көзқарастарға сүйенеді, оларға жаңа сипат береді. Ол өзінің «Философияны үйрену үшін қажетті шарттар жайлы трактат» атты еңбегінде Аристотельдің философиясын меңгеруге қажет болатын тоғыз шарт жайлы өз пікірлерін ортаға салып, бұл туралы былай дейді:
Бірінші шарт — философиялық ағымдарды тану (аты-жөнін білу) жеті нәрседен тұрады:
1. философиялық бағытқа (ағымға) бас болған ұстаздың аты-жөні;
оның шыққан қаласы;
2. философияға мекен (медресе) болған орынның аты;
3. философиялық ағымды тудырған басты себеп;
4. философиялық талдауға түскен мәселелер;
5. философияның алға қойған мақсаты туралы;
6. философияның практикалық мәні, нәтижесі.
Оның пікірінше, тұңғыш рет философиялық бағыттың алғаш негізін салушы — грек философы Пифагор, яғни пифагоршылар мектебі. Бұл жерде Фараби ежелгі Грециядағы негізгі ғылыми философиялық мектептерге шолу жасап, өз пікірлерін ортаға салады.
Екінші шарт — өткендегі ірі философтардың еңбектеріндегі негізгі ойларын, мақсаттарын тану. Мұнда Фараби ежелгі гректерден қалған логикалық шығармалардың яғни, формальдық дәлел (логика); силлогизм; аналитикалық мазмұн мен оқу ретін қысқаша айтып өтеді.
Үшінші шарт — философ болу үшін қажетті ғылымдарды тани білу.
Төртінші шарт – философия ғылымын үйретудегі мақсатты түсіну, философия ғылымын үйренуде оның күттіретін мақсатын тану. Ол мақсат – жаратқан иені тану. Ол өзі ауыспайтын, өзгермейтін жалғыз зат ретінде. Бүкіл дүниені, барлық нәрселерді барлыққа, болмысқа шығарған жаратушы. Барлық философ ғалымдардың істеген еңбектері өздерінің шамасынша сол жаратқанға ұқсап бағу. Әрине, бұл жерде біз әл-Фарабидің өз заманының перзенті болғандығын дұрыс түсінуіміз қажет, өйткені заман талабын аттап өте алмау қай кезде болсын тарихи табиғи нәрсе.
Бесінші шарт – философия ғылымына кірісудің төте жолын тану. Бұл жерде Фараби білім, ғылымға жетудің ең бір дұрыс жолы аянбай еңбек ету дейді. Сонымен қатар философияның тек жаратылыстану ғылымдары арқылы ғана танып білуге болады деген пікірлер айтады.
Алтыншы шарт –Аристотель еңбектеріндегі қолданылған ғылыми ұғымдарды талдай білу.
Жетінші шарт – Аристотельдің өзінің еңбектерін оқыған адамнан терең жұмбақ сырларды шешуді талап етуінің себебін білу. Аристотель еңбектерінде жұмбақ түрінде айтылған түсініктердің сырын ашу. Оның кейбір ғылыми түсініктерді терең жұмбақ түрінде келтіруінің үш түрлі себебі бар. Бірінші, оқушының табиғи қабілетін сынап, үйретуге тұратынын немесе тұрмайтынын айыру. Екінші, философия ғылымын көрінген адамның бәріне бірдей рәсуа қылмай, оны алып жүретіндерге ғана пайдаландыру. Үшінші, ғылым іздеу оны алып адам бейнеттеніп, ой пікірін шынықтыру керек. Осы үш себептен Аристотель еңбектерінде жұмбақ (аллегория) қолданылады.
Сегізінші шарт – философ адамның міндеті мен тіршілік ережесін және қалпын түсіну.
Тоғызыншы шарт – Аристотель ілімін үйрену үшін нендей нәрселер қажет білу. Фараби бұл жерде Аристотельдің логика ғылымын, шығармаларын оқу тәртібін келтіріп, оны жоғары бағалайды. Бұл орайда түйіндеп айта келгенде Фараби философияны үйрену үшін ежелгі грек ойшылдарынан бастап өзіне дейінгі ғалымдардың ой-пікірлерін сарапқа салады да, соңында өз ойларын айтады. Адамы болу үшін Фарабидің пікірінше, ғылым мен философия адамы болу үшін қойылатын ең бірінші талап –ол адамның жан тазалығы, ар тазалығы, бүкіл адамға, өз халқына деген таза махаббаты, ғылым мен білімге деген қалтқысыз құштарлығы мен берілгендігі. Бұл шарт орындалмаған күнде адам философияны үйрене алмайды, үйрете алмайды, үйрете де алмайды деп көрсетеді Фараби.
Аристотельдің «Никомахтың этикасында» келтірген схемасын негізге ала отырып, әл-Фараби философияны өзгермейтін, өткінші емес заттарды, практикалық философия өзгертуге немесе жазуға болатын заттарды зерттейді. Философия, Әбу Насыр әл-Фарабидің білуінше, адамда ғана болатын «ең ерекше» игілік –ақыл, парасат арқылы меңгеріледі. Ақыл, парасаттың қызметі қалай болса, солай бет-алды жүргізілмеуге тиіс, онда мақсаттылық сипат алады. Оның негізін логика қарастыратын ойлаудың дұрыс әдістері құрады. Әл-Фарабидің атап көрсетуінше, адам бақытқа жету жолын логикадан бастаған жөн екендігін айтқан.
Әл-Фараби өз халқына, келешек ұрпақтарға, бүкіл адамзатқа өткен ғасырлардың ақыл-ойының асылын теріп, жинаған баға жетпес қолжазбалар қалдырды. Ол өмірді, ондағы адамның алатын орнын түсіну үшін және оны адамдарға жеткізу үшін қажымай, талмай, көп ізденді.
Ол өз өмірінде тағы бір маңызды шындықты түсінді: ақыл-ой –адамзаттық мәселелерді шеше алатын ұлы күш.
Әл-Фарабидің ғақлиялары көптеген адамдарға рухани азық берді. Олар басқа тілдерге де аударыла бастады. Оның даңқы шартарапқа тарап, әлемге «Екінші Ұстаз» деген атпен танымал болды.
Оспанова Шынар Сабитовна
Жылуфизика және техникалық физика кафедрасының аға оқытушысы, PhD