Айымның ауылға келуі біреулер үшін елеулі өзгеріс, біреулер үшін қызғаныш болды, біреулер үшін шыбынның қонғанындай да әсер қалдырмады. Жасы отызға таяп қалса да әлі балғын қыздай көрінетін Айым қызғаншақ әйелдердің ұйқысын ұрлады, тыныштығын бұзды. Нәпсісі әлсіздеу ер адамдардың көңіліне құрт түсірді. Оның ақкөңілділігін, жайдарлылығын әркім өзінше түсінді. Көрген адамға жымия бас изеп амандасып, танымаса да үй-жайын, амандығын сұрап қалбалақтап қалатын ақжарқын Айымның бұл мінезін әркім өзінше түсінді — әйелдер: «Зымиян, көзбен арбауын қарашы. Қаладан әбден бұзылып келген сайқал ғой» деп тілдеді, ер адамдардың әрқайсысы іштей: «Жанымдағы еркектерге қарағанда менің артықтау сымбатым мен қайратымды айтпай-ақ сезіп тұр ғой мынауың, менде көңілі бар-ау осы. Әйтпесе, жылы жүз танытпас еді» деп пікір түйді. Ал, өзгелердің өзі жайлы қалай ойлайтыны туралы Айымның қаперіне де кірмеді, ауыл адамдары адалдықтың бейнесіндей көрінді. Сәлемін алып, күлімдеп тұратын ерін де, әйелін де өзі туралы теріс ойлайды деп күмәнданбаған. Жалғыз өзі тұратын нағашы әжесінің қараша үйін қоңыр әуенге тұндыратын кешкілік. Қолына гитарасын алып, мұңлы әуенге басқанда үнемі күлімдеген көздерін ауыр мұң торлайтын. Алысқа қарап, біреуді сағынғандай ауыр күрсінетін. Екі үйдің ортасын сарғыш-жасыл мүк басқан, саусағыңды тигізсең шытынап кетердей болып күнге әбден тозған аласа шифер бөліп тұратын. Әуен шыға бастаса болды сол шиферге артылып алып, көрші үйдің шарбағына қарап тұрамын. Бірде-бір артық дақ түспеген аппақ бетін көлейгелеген қоңыр шашын иығынан асыра сілкіп тастап, әнін жалғастыра беретін. Әжесі көршілер не ойлайды дегендей қипақтап, Айымның дауысы қаттырақ шығып кетсе шарбақтың есігін жаба түсіп, әбігерге түсетін. Бұлай әбігерге түсуінің де өз себебі бар: қарапайым әңгімеге не өсекке, айқай мен сыбырға ғана құлақтары үйренген алақандай ғана қарапайым ауылдың тұрғындары жанды дауыстағы әнді тосырқап жүрді. «Перілермен байланысы бар, дуаны осылай жасайтын болса керек» деп жүрді ойы ең озық, ерекшелеу ойлайды деген көзі ашық білімді әйелдер. Жел сөз біздің үйдің іргесіне де жетсе керек, анам: «Әй, қыз, жаныңды шығарам, бері кел!» деп мені ол үйге жолатпайтын.
Шарбаққа артылып, кезекті бір әуенді тыңдап тұрған кезімде Айым әнін кілт үзіп: «Көркемім, кел бері, ән айтамыз» деді. Мен үйден апам шығып қала ма деп жалтақтап тұра бердім.
-Апаң ұрысса өзім шақырдым деп айтамын, қорықпай кел бері,-деді жылы жымиып. Шынымен де әйелдер түрлендіріп айтып жүрген сиқырдың бары анық, жымиса да жүрегіңді елжіретіп, өзіне тарта түсетін бір жұмбақ күші бар еді. Ашуы қатты апамның айқайы жайына қалды да, жанына жетіп бардым.
— Ән айта аласың ба?
Басымды шайқадым.
— Кел үйретемін, ән айтқан жақсы, ауырмайсың,-деді. Әннің ауруға қарсы тұратын күші туралы түсінбесем де, қайталап сұрауға бата алмадым. Өзімді топас етіп көрсеткім келмеген шығар мүмкін.
Мен Айымға үйірсек болып алдым. Кеш болса болды жанынан шықпаймын. Ән айтқанда мұң торлайтын жүзінде көзінен тамып түскен мөп-мөлдір жас сырғанайтын кейде. Себебін сұрауға тағы да бата алмадым. Бұл жолы топастығымды білдіріп алам деп емес, «Біреудің жеке ісіне араласу-мәдениетсіздік» дегенді бір кітаптан оқығам, төмен деңгей көрсеткім келмегендіктен үндеген жоқпын.
— Олар мені түсінбеді. Жақсы көретін адамдардың сатып кеткені қиын,-деді. Өзімше бәрін ұққан адамдай артық сұрақ қоймадым.
Әдемі әуен әлсіздерді жаулап та үлгерді. Әсіресе ер адамдардың тамсанбасына қоймады. Адуын әйелінің қасы мен қабағын бағып жүретін ер адамдар үшін Ақзер кемпірдің шарбағында көктем бардай көрінетін. Әйелдерінің сұрғылт жүздерінен таба алмаған жылулықты Айымнан көретін еді. Іштей кезіксе екен, сәлемдессе екен, жымиса екен тағы деп тілегенмен, әйелдерінің шайпау мінезінен қаймығып: «Ақзер кемпірдің үйіндегі жиені жынды ма бірдеме ғой өзі, ыржалақтап күле береді. Есі дұрыс емес, жындыханадан шыққан болуы керек. Беті де аппақ қудай, дәрі сорып тастаған ба тіпті!» деп екіленіп отыратын. Ауылға әдемілік келгелі мазасы қашқан әйелдердің бұл сөзден кейін уайымы сейіліп, құмандағы шайын кері ысытып жіберіп, қызылынан баптай құятын. Әншейін де мән бермейтін күйеуіне мейірлене қарап: «Жағаң кірлепті ғой, көйлегіңді тасташы жууға» дейтін. Бар мейірім, ықылас осымен ғана шектелетін.
Ауылда той анда-санда ғана өтетін. Соның біріне Айым барды. Оның жаны одан сайын әдемілене түсті. Жүзі балбұл жайнады. Өзі де әдемі, дауысы да әдемі, жаны да әдемі деп ойлайтын едім, енді оның әр қимылы да әдемі деген тағы ұғым қалыптастырдым. Денесінің әр буыны әуеннен тұратындай, әуен ойнаған сайын мың бұралады, жоқ, денесі мың бұралған сайын әуен ойнайды. Жасқаншақтау ер адамдар өз-өзін әштей әлсін-әлсін қамшылап: «Билеймін, осында билемегенде қайда билеймін. Өзі қиылып қарап тұр ғой маған» деп жігерін жиғанмен, жанындағы қабағы қатулы әйелінің шу шығармай, тыныш отыруын би бақытынан артықтау бағалап, отырғышынан тұрып кете алмады. Ал, шынына келгенде Айым ешбір еркекке тесіліп қараған емес, тіпті арнайы көз тоқтатып та қарамайтын, тек әдемі ғана жымиятын, адамның бәрін жақсы көріп, құшақтағысы келіп тұратын. Ал, батылы жеткен бір-екі батырлау жігіт ортаға шығып биледі Айыммен. Олардың әйелдеріне көзім түсіп кетті, күлгені жылайтын адамның бейнесіне ұқсап, бейшара күйге түскен. От тастауға құмар өзге әйелдер оларға сыбырлап әлденені айтып жатты. Не айтып жатқандарын естімесем де болжадым.
-Әй, оңбаған!
Залды жасындай жарып өткен ащы дауыс жалт еткізді бәрін. Әйгілі адуын Гүлбарша екен. Алда үлкен соғыс болатынын сезіп те үлгердім, Айымды жетектеп алып-ақ кеткім келген. Бірақ, оның жанына баруға да жүрегім дауаламады. Мына болғалы тұрған шайқастың бір оғы маған да дәл тиетінін білдім. Орнымнан қозғала алмадым.
-Қаланың бар еркегін тауысып, енді мында келдің бе? Жөніңе кет, бұзылған қатын!
Тойдың думаны кілт үзілді. Өзге де ауыр сөздер айтылып жатты, Айым бетін басқан күйі далаға жүгіріп кетті. Артынан шығып кетуге батылым жетпеді, мына ызғарлы жанарлардың байлауынан босана алмадым. Үйге келгеннен кейін көз ілмедім. Айым қандай күйде екен? Ол бәрімізді де жақсы көретін: әйел-еркек, ұл-қыз деп бөлген емес. Ауылды ерекше тамсанып отырып мақтайтын, адамдарын өз бауырындай көретінін де айтқан. Жақсы жігіт табылса ауылда қалам деп әзілдеуші еді кейде. Бірақ қанша ойланғанмен Айымға тең келер жігіт таба алмағам, ауылда қалған бойдақ төрт-бес жігітті іштей ойлап көрсем де, ішінен іліп алары жоқ еді. Айымның ойын, жанын түсінбейтіні белгілі. Әркімге бір жымиғанынан-ақ қызғанышқа бой алдырып, жұдырықтарын ала жүгіретіні анық. Сырласы, жұбанышы сиқырлы гитарасын да қақ бөліп, отқа жағып жіберіп «Қызуы керемет,ә!» деп ыржалаңдап отырулары да ғажап емес.
Таңертең көзімді аша сала апамның абыржыған түрінен шошыдым.
— Ақзердің…
— Не болды?
— Әлгі әнші қыз…
Апамның оны әнші қыз дегенін естіп таң қалдым. Бұрын «пері қыз», «заржақ» деуші еді.
-Таңда қалаға кетем деп…
-Кетіп қалды ма?
— Паромнан жалғыз өтемін деп…
Жүрегім дір етті… Бір жайсыздықтың болғанын ішім сезді. Жаңа ғана қалаға кетіп қалды ма деп өкініп тұрған мен енді қалаға кетіп қалса екен, әйтеуір аман болса екен деп тілей бердім іштей.
— Гитарасы су бетіне бірден қалқып шығыпты… Өзін жарты сағат өткеннен кейін тауыпты.
— Сендер өлтірген, сендер!-деп бақырып жылай бердім. Әсемділікті, нәзіктікті бағалай алмаған ауылыма ызам келді, адамдарынан өш алғым келіп өкіріп жыладым.
Ақзер кемпір екі есеге қартайып кеткен екен. Бір жыл бұрын жол апатынан қаза тапқан жалғыз қызы, артында қалған бір түйір ғана жиені де шынайы жалғыздық дегенді ұқтырған күйі кете барды.
Үйдің маңайы адамдарға толы, біреулері мал сойып, біреулері ошақ құрып, әбігерге түскен. Жаулықтарын шарт байлаған әйелдер көздерін бір-бір сығып алып ас қамына кіріскен. Кеше ғана атарға оғы болмай жүрген әйелдер бүгін ерекше нәзік болып көрінгендей: жанарларына мөлдір шық тола бастаған. Мөлдір деймін-ау? Түк те мөлдір емес, үй шатырының бар кірін шайып келіп ағатын жауынның лас тамшысы! Иә, осындай теңеу табу арқылы оларды аяусыз жазалағым келді.
Құран оқылып, бауырсақтар желіне бастады.
— Жарықтықтың мінезі жайлы екен, кеше таңғы дауылдан ешбір белгі қалмағандай бүгін күн жайдарлы, ә?- деді адуын Гүлбарша өзін ақтағысы келгендей.
Отырғандар қипақтап, әңгіменің ауанын өзгерте бастады:
— Бауырсағың жақсы шығыпты ғой, майды әбден қайнатып барып пісіргенсің-ау?
— Марқұм Бауыржанның қадесіндегі бауырсақ шикі болып шығып, масқара болды ғой.
— Иә, келіндері салақтау ма бірдеме, тым сылбыр екен.
Жаңа ғана тістеген бір үзім бауырсақ тамағыма тұрып қалды. Жүрегім айнып далаға атып шықтым. Ошақ басынан бауырсақтың иісі әлі кетпепті. Әйелдер мақтап жатқан бауырсақтан кермек дәм татиды екен. Өкініш пе?

Сәлем, Астана! Және "Қазақстан" арнасының көрермендері!
Осылай, командалар сияқты бастайын ба?

Біраз болыпты.
Ленин бабам туған күні Жайдарманның жайдары сайыстары жалғасқан кез еді.

Солай, уа, жама'ат! Ұзақтығы жөнінен анау-мынау ИП «Бердімұратова Гүлсина Қасымқызының» діңкесін құртатын, есі дұрыс ахуйн арқасы қозып кетіп, дастан жазуы тиіс бұл — титандар шайқасы, бұл — бітпестей көрінген хай-тек жәрмеңкесі, бұл — кезінде жауын көзіне тура қарап тұрып өлтірген қатал генералдардың өзінің жігерін құм қылған аңыз, жоқ — сага — ақыры аяқталды!

Бұл әнім арналады жүрекжұтқандарға
Рухын жықпай, өмір мәнін ұққандарға
Өзімді көптің бірі санамаймын
Құлақтарыңды түріңдер ей адамдар
Бар дауысыммен айғайлаймын:

Бұл менің өмірім!
Санаулы бес күнде
Берілмеймін ешкімге!
Жүрегім тоқтағанша
Бұл менің өмірім
Түн артынан күн келсе
Өмір жолыңды күнде өлше
Тәнім жер қойнына кіргенше
Бұл менің өмірім!

Оңайлықпен берілмейтіндерге арнадым
Өл-тірілсе де орындай білетін арманын
Өмір шыңдай береді төзе білсең
Ешқашан шегінбе, тек өзіңе сен!

Бұл сенің өмірің!
Қиындықтардан қашпасаң,
Дәл қазір немесе ешқашан!
Жүрегің тоқтағанша,
Бұл сенің өмірің!
Бұйырса ұзақ жасайсың,
Әр кірпішіңді өзің қашайсың
Тәніңді жерге тапсырғанша
Бұл сенің өмірің!

Арыңды ешқашан кірлетпе,
Бұл әлем аядай жүректе!

Бұл менің өмірім!
Санаулы бес күнде
Берілмеймін ешкімге!
Жүрегім тоқтағанша
Бұл менің өмірім
Түн артынан күн келсе
Өмір жолыңды күнде өлше
Тәнім жер қойнына кіргенше
Бұл менің өмірім!

Ол келді… Келетініне сенімді болсам да, көбіне керісінше орындалатын тілектерімнің бірі шығар деген күдік те қылаң беріп, күні бойы мазамды қашырып еді. Есіктің қоңырауын үзіп-үзіп екі рет басты. Оныңда бойында да күмән мен күдік араласқан сенімсіздік пен үміттің әдемі арпалысы болып жатқанын сездім. Қоңырау соғысынан-ақ. Есікті қалай ашатынымды, оны қалай қарсы алатынымды күні бойы көз алдыма миллион рет елестетіп, бір нәрсе жетіспей тұрғандай болып, көз алдымдағы көріністі миллион рет өзгерттім. Енді миллион бірінші көрініс шынымен жүзеге асқалы тұр. Есікті аштым, ол кірді:
-Мазаңды алған жоқпын ба?- деді. Сәлемдесуді абыржып тұрып, ұмытса керек.
-Ұйықтағалы жатыр едім…
(Қайдағы ұйқы… 1 аптадан бері күттірген кеш емес пе еді.)
-Алдымен хабарласып алуым керек еді, ыңғайсыз болды-ау. Қолындағы жылтыр қағазды пакетін қолыма ұстата салды. Аяқ киімінің бауын шешуге ыңғайланды. Осыншама бәлсініп тұрғаныма енді өзім өкіне бастадым:
-Қош келдің, төрлет.
Жүзіне нұр жүгіріп жымиды да, есік алдынан төрге қарай озды. Екі адам қатар тұра алмайтын тар дәлізбен өтіп бара жатып қабырғаға тіреліп тұрған мені жанай өтті. Үстіне сеуіп алған жағымды иіссуына араласқан аз ғана мөлшерде ішілген шараптың иісі бойыма құмарлық пен құштарлық отының әлсіз ғана шоғын тастап үлгерді. Шарапты батылдық үшін ішкеніне сенімдімін. Жұқа жібек көйлекшең тұрған менің кеудемді иығы жанап оның да қандай сезіммен өтіп бара жатқанын білгім келіп кетті.
-Жаңа жолдас жігіттермен отырып қалып едім.
Тым көп күттіріп қойғанына кінәлі адамдай жымиды. Төргі бөлмеге кіріп отырғанымен үйге күнде келіп жүрген адамдай жан-жағына назар аудармады. Екі күннен бері бөлменің түсқағазы мен жердегі кілемдерді ауыстырып, әншейінде гүл өсіруге желкем жібермейтін мен ең әдемі деген гүлдерді сатып әкеліп жасаған еңбегімнің біреуіне де мән беріп қарамай отыра берді. Қорқынышқа ұқсас құштарлық пен ынтызарлық сезіммен бірге осыншама тыраштанудың қажеті де жоқ екен ғой деген ой миымда жылт ете қалды. Бөлмеге өсіруге лайықты емес болса да әдемілікті еселеу үшін әкелініп қойылған, құмыраға отырғызылған раушангүлге қарап мырс етіп жымидым. «Раушангүл, мұңаймашы...»
Екеуміз де үнсізбіз… Ұзақ қарап отырып, әдемі жымиды:
-Ұйықтағалы жатырсаң да әдемісің…
Бетімнің өрті шығып, қызарып кеттім. Ұйықтағалы жатыр едім деп бәлсінгенім қалай, ерніме алқызыл далап жағым алғаным қалай? Дегбірсіздене күткенімді сезіп отыр. Иығымнан сенімсіздеу құшақтап өзіне қарай ақырын тартты. Өзіне қарай ақырын тартты дегенім де артықтау, тіпті білінбейтін күшпен ғана тартқан сияқты, мүмкін жай ғана иығыма қолын салды. Ал мен өзіне қарай тартты деп шартты рефлекспен ойласам керек, иығына басымды қойдым. Тап-таза, ұқыпты үтіктелген жейдесіне басымды қойып жатып, былтырғы тойда кездескендегі жанында отырған толықша келген ақсары жүзді жұбайы көз алдыма елестеп кетті. Ұқыпты әйел болса керек.
-Отыздан асқанша тұрмысқа шықпай жүрген қыздардың өз есебі бар. Олар қоғамға қауіпті,- деген пәлсапасына:
-Қоғамға ма немесе күйеуін қызғыштай қоритын әйелдерге ме?-дедім қиқарланып.
-Күйеуін қоритын әйелдерге ешқандай қауіп жоқ, үйін шаттыққа бөлеп отырған әйелін ешбір еркек уақытпен текетіресіп, қартаймауға бар жанын салып, қарабасының қамы үшін ғана жүрген отыздан асқан қыздарға айырбастай алмайды, ал қоғамға қауіпті. Не демографияға үлесі жоқ, не ер адамның жағдайын жасауға атсалыспайды, жасаған істерінде еш болашақ жоқ, — деді нық сеніммен. Әңгіменің нүктесін қойдым дегендей, айналасына маңғаздана қарады. Мойнына тағылған алтын алқаның ұсақ жылтыр көздері де ресторанның шамдарына шағылысып, менің алдымдағы оның жеңісін одан әрі қолпаштағандай жалт-жұлт етті.
-Тым сенімдісіз ғой,- бар айтқаным осы еді. Себебі өзеуреп сөз таластыру жеңіс емес деп түйіндедім. Жанындағы күйеуіне қарадым. Сұңғақ бойлы, қара торы келген жігіт. Біздің әйелдерге тән әңгімемізді естігенімен, барынша мән бермеуге тырысып, жанындағы жігітке машиналардың қосалқы бөлшектері туралы ақылдасып жатты. Жаңағы әйелге деген іштей пайда болған қарсылығыма қоса, күйеуінің мына ұсақ әңгімелерге назар аудармаған әрекеті жағымды пікір қалыптастырып, ойыма адами қасиетке жатпайтын азғындыққа ұқсастау ой тастап та үлгерді. Мен оны аңди бастадым. Бағанадан бері қалай назар аудармағанмын?! Кең маңдайы – кең пейілділігін, қоңырқай жүзі мен қалың қабағы – нағыз еркекке тән айбатты, қыры шыққан мұрыны – сымбаттылығын, жымиғанда бірге күлімдейтін қоңыр көзі – ақкөңілділігін ешкім айтпаса да ұқтырып тұрғандай. Қадалып қарағаным әйеліне күмән тудырып, одан сайын менімен тәжікелесе ме деген оймен көзімді тайдырып әкеттім. Оны тану үшін 4-5 секунд қана жетті. Барлап, іштей ол жайлы пікір қалыптастырып та үлгердім. Ал, оған қараған осыншалықты қысқа ғана секундтар ішінде әйелдік қырағы көздер сезіп те үлгерді. Мен оның күйеуін барлап, ал әйелі менің көзқарасымнан менің ойымды да оқып үлгерді. Ән айтылды. Баяу ырғақ басталысымен жаңағы ақсары жүзді әйелді оң жақ жанында отырған ер адам жұп-жұмыр білектерінен ұстап, биге алып кетті. Ооо, енді қарап қалмау керек.
-Билеп қайтсақ дау шыға қоймас,- дедім жымиып. Ол күтпесе керек, абыржып күліп, басын изей берді.
Жұқа капрон көйлегімнен қолдарының ып-ыстық табы сезіліп тұрды. Суық тиіп ауырғанда әжемнің беліме, аяғыма, ішіме басатын, жаныма жайлылық орнататын ыстық бұлауы есіме түсіп кетті. Менің де дірілдей шыққан ып-ыстық демім оған мейлінше жақын сезіліп тұрған еді. Жанында уақытша тәттілік сыйлап тұрғанын да сезіндім. Билей жүріп, жұмысым жайлы,өзім жайлы, жағдайымды сұрады. Шығармашылықтың адамы екенімді біліп, қызығушылығы арта түсті. Не жайлы жазатынымды сұрады, ерекше тақырыпқа ауысқым келетінін, тың ойлар әкелгім келетінін, көп ешкім айта қоймайтын тыйым салынған тақырыптарда ашық ой қозғағым келетінін білген ол 4 минуттық би уақытының аздық ететінін ұғынды. Оның қызығушылығы артып, ары қарайғы ойымды білгісі келе түсетініне сенімді едім. Қолы тигенде жұмыс жағыма соғып кететінін де айтты. Ызғарлы көз сыртымнан дәлденіп тұрғанын, қарамасам да сездім, қызғаныш пен шамалы уақыттың ішінде ғана пайда болған ерегес отының да табын сездім. Енді қалудың реті келмейтінін біліп, той иелерімен қоштасып шығып кеттім.
Бұл кездесудің қалай басталғаны да есімнен шыға бастаған екен. Иығына басымды қойып жатып, жейдесінің жағасынан саусақтарымның ұшымен ғана аялай сипадым. «Сен тазалап, үтіктеген жейдені дәл қазір мен иеленіп отырмын!» Бұл әйел затының ең осал тұсы болса керек, өзге ойларға жол берілмейтін қатты қуанышта да, өте ауыр қайғыда да, ең жауапты сәттерде де өзіне тән жымысқы ойларынан ешқашан ажыраған емес. Есі шығып қатты қуанып жатып та, жанындағыларды көзімен бір сүзіп шығып, қуанышына ортақтасып тұрған әйелдерді барлап шығуы мүмкін. Риясыз күліп тұрған құрбысының ерніне жағылған помаданың тісіне жұғып қалғанын көріп, мысқыл ой пайда болуы мүмкін. Әнебір шетте зорлана жымиып тұрған тағы бір құрбысының қатты күлсе бетінде пайда болатын ұсақ әжімдерінен ыңғайсызданып тұратынын да ұғып қалуы мүмкін. Әйтпесе, дәл қазір ерегес ойларға жол беретін сәт емес еді. Көптен аңсап жүрген бақты уысыма түсіргендей, рахаттана көзімді жұмдым. Сұқ саусағына салынған неке жүзігі бөлменің шамына шағылысып, бетіме түскен шашымнан сипап ысырды. Шамға шағылысқан неке жүзігі «Бәрі де уақытша ғой, есіңді жисаңшы...» деп, ортамызға жік салғысы келгенмен, мен уақытша бақтың болса да дәмін сезінгім келгендей, аяулы сәттен ажырап қалғым келмей оның құшағына тығыла түстім.
-Не үшін шақырдың?
-Ұнаттым, мені де ұнататыныңды сездім.
Маңдайымнан сүйді.Ұшы қиыры жоқ сахараны кезіп келіп, әбден шөліркеген ерін мен таңдай бір тамшы ғана мөлдір суды көрсе қалай ынтығатыны белгілі ғой. Мүлгіген тыныштықты дамылсыз дүрсілдеп тұрған менің жүрегімнің үні ғана бұзып тұрғандай болды. Ернімнен сүйгенше ғасыр уақыт өтіп кеткендей болды, маңдайымнан кейін ернімнен сүйетінін алдын ала сезіп, күтіп отырсам керек. Жауырынымнан қапсыра ұстаған ып-ыстық алақандары, денемді күйдіріп бара жатыр, күйдіргені былай тұрсын күл қылып өртеп жіберсе де көнуші едім. Әлсіз сезілетін шараптың иісіне көміліп, мен де мас адамдай мең-зең едім. Оның әрбір қимылын, тіпті қарашықтарын қалай қозғалтқанына дейін есімде сақтап қалуға тырыстым. Өзіне қарай қапсыра құшақтағанда оның бар денесін өзімнің тәніммен, жаныммен сезінгім келді, сездім де. Жейдесінің түймелерін ағыта бастадым, тар көздерінен өтпей тұрған әлде сүйір тырнақтарыма ыңғайсыз келіп шешілмей тұрып алған бір-екі түймесіне іштей «өшігіп» алдым. Тіпті, түймелерге дейін үйіндегі қожайынның тілеуін тілейтіндей, маған қарсылық көрсетіп тұрғандай әсер қалдырып кетті. Сиқырға толы рахатты сезініп тұрып, мынадай ұсақ ойға жол берген мені «әйел» демей көріңіз. Көйлегімнің сырмасын ағыта бастап еді, дәл жанымда тұрған шамның түймесін басып өшіре салдым. Ортадағы дәліздің шамы бөлмеге әлсіз ғана жарық сыйлап тұр еді. Мойыныман, иығымнан сүйгендері бойымды сиқырға бөлегендей, біртіндеп өз күшімнен ажырап бар жаттым. Иығынан қапсыра құшақтаған да, кеудесін өртей сүйген де, шешілген көйлегімді кейінге қарай ысырған да, оның жейдесін шешкен де мен емес секілдімін. Өң мен түстің ортасындағы тәтті кездей өтті. Құшағынан шығып кетсем, мына ертегіге ұқсас күйден ажырап қалып, сұп-сұр ортада аңырап отырып қалатын Күлше қыздың күйін кешкендей болатынымды ұқтым. Ол жинақтала бастады. Уақытша бақыттың баянсыздығына өкпелеп тұрғанымды сезгендей, жұбатқысы келіп, қапсыра құшақтап, құшырлана сүйді:
-Көреміз ғой әлі…
Мен басымды изедім. Бірақ кейін қайталанатын кездесулер дәл осындай толғандырып, дәл осындай сезімге ие болатынына сенімді емес едім.
-Жарайды, сау бол…
Есіктен шығарып сала, жаңағы тәп-тәтті уақыттың әрбір қас-қағым сәтін жоғалтып алуға қимайтын ең аяулы затымдай ойыма кері қалықтатқым келіп, жастыққа басымды қойдым.
… Таңертең құмыраға отырғызылған раушангүлдің бозғылт тартқан түрін көріп, кеуде тұсым шымыр етті. Жұбатқым келіп күлтесін аялай сипап едім, қауызынан бөлінген бір тамшы сөл жапырағына қарай тамып бара жатты… Даланың, жердің табиғи топырағына жаратылған оның тағдыры құмыраға бәрібір телінбейтін еді… Жылап тұрған раушангүлді емес, өзімді аядым…

Ақынның, хершірерсіздер, ендігәрі — ахуйн десек дәлірек болар, ішкеніне үшінші апта. Әйелінің өтінішімен — онымен бірге ішіп, өмірге құштарлығын арттыруға кіріп шықпаққа әлгі жерімді будым.

Ішімнен сыбап келе жатырмын. «Дарабоз ахуйнымыз!», «ауданымыздан шыққан жалғыз қасқа!» деген атақ пен ат-шапанға малданып, облыс орталығына көшті де кетті. Дос ретінде лібәдқа бірнеше рет ескерттім:

Бiрiншi Дүниежүзiлiк соғыс қарсаңында 1915- 1916 жылдары түрік халқының Чанаккале жерiнде болған азаттық соғысы түрiктер үшiн ғана емес, бүкiл адамзат үшiн маңызы зор. Алаш ақыны Мағжан Жұмабаевтың әйгiлi “Алыстағы бауырыма” атты өлеңi де, отты жылдары қан майданда жан алысып, жан беріскен алыста азап шеккен туыстас бауырларға арналып жазылған туынды болатын.

Түркияның Радио және Телевизия Жоғары Кеңесінің (RTÜK) ұйымдастыруымен, TRT avaz телеарнасымен, Чанаккале 18 март университеті (ÇÖMÜ), Чанакале қаласының әкімдігі, Түркия Республикасының Байланыс және Ақпарат Министрлігінің қолдауымен Чанаккале жеңiсiнiң 100 жылдығына арналған кезектi «VII.Келешекпен байланыс» 3 күндiк медиа семинарынына қатысып қайттық. Бұл жылғы тақырып «Өңірлік ынтымақтастықты дамытуда БАҚ-тың рөлі». Әлемнің қырық елінен 123 адам қатысты. Оның ішінде медиа алаңында білім алып жатқан студенттер мен кәсіби мамандар бар.

Конференция барысында газет, графика, видео болып үш топқа бөлініп, іс-шара соңында, осы салада білім алып жатқан студенттер Чанакале рухы жайында көрген, сезінгендері бойынша өз сезімдерін мақала, репортаж, өлең ретінде жазып, ашықхаттар жасап, таспаға видео түсірді. Жұмсалған еңбек нәтижесінде газет пен ашық хаттар, шағын Чанаккале жайында фильмдерін жұртшылыққа ұсынды.

Конференция аясында Чанаккале жерінде болған әйгілі соғыстың орнын өз көзімізбен көріп, рухын сезінуге мүмкіндік алдық. Бұл қалада нендей сыр жатыр? Жол нұсқаушы маманның берген ақпараттарынан көп мәлімет алдым. Сіздермен де сол көрген-білгендеріммен бөліскенді жөн көрдім.

Измирге жақын орналасқанын білсем де, Чанаккалеге бұрын соңды барып көрген жерім емес. Түскі он екі жарымда шығып, кешкі алты жарымда мәремізге жетіп жығылдық. Жол бойы таң қалумен болдым. Түркияның ең жасыл аймағы Қаратеңіз өңірі деп жиі естігем. Алла-ай, бұл аймақтың өзі жап-жасыл қалың орман, көк жайлау. Қаратеңізі қандай болды екен?!

Түрік тарихында бұл соғыс Гелиболу деп аталса, ағылшын, француз, австралия, жаңа зеландия қайнақтарында Галликоли соғысы деп аталады. Мұндан жүз жыл бұрын дүниенің ең қанды шайқасы осы жерде болған. Чанаккаледе аты айтып тұрғандай түрлі қорған, бекіністер орналасқан. 16 қорған бар. Мұның сегізі бұғаз бойында орналасқан. Әр түрлі падишахтар мен ел басқарушылар тарапынан бой көтерген. Төрті Анадолы жағасында, қалған төрті Гелиболу аралында орналасқан. Ертеден Анадолының жүрегіболған Стамбулдың қауіпсіздігі, осы мекенден бастау алған. Бұл дегеніміз, ежелден бері маңызы зор аймақ екенін көрсетеді. Яғни әскери горнизондар орналасқан.

Бұл аймақта ежелден маңызды стратегиялық мәнге ие болып келген су жолы бар. Ордағы Дарданелл бұғазы Еуропамен Азияны бөліп жатыр. Измирге қарай баратын Егей теңізі мен Стамбулға шығатын Мәрмара теңізі жалғасып жатыр.

Дарданелл бұғазының азиялық жағалауында Түркияның Гелиболу ( грекше Галликоли), Еуропа жағалауында Чанаккале порттары орналасқан. Дарданелл бұғазының экономикалық әрі стратегиялық маңызы зор екенін жоғарыда атап өттік. Бұл күндері де бұғаз арқылы Қазақстаннан тауар (мұнай, астық, түсті металдар, т.б.) тиеген кемелер әлемнің бірқатар елдеріне сапар шегеді.
480 жылы Ксеркс патша өзінің әскерін бұғаздың Еуропа жақ бетіне өткізу мақсатымен сол тұстан екі көпір тартуға әмір еткен. Ал, әйгілі македон билеушісі Ескендр Зұлқарнай Шығыс елдеріне жорыққа шығарда бергі жағалауға дәл сол жерден өткен.

Чанаккале шайқасы Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында болған. 1914-1918 жылдардағы бұл соғысқа 38 мемлекет араласып, 74 миллион адам әскерге алынса, соның 10 миллионы өліп, 20 миллионы жарақат алған.

Соғыс неден басталды?

Осман империясы 2 тамыз1914 жылы Германиямен одақтастық туралы шартқа қол қойғанымен, баста бейтараптқ танытып, уақытша құпия сақталған болатын.
Ол замандар Балқан соғысынан шыққан Осман мемлекетінің әлсіреген тұсы болатын. Соғыс кемелеріне мұқтаждықтары бар. Соғыс басталмастан бұрын Осман елі Ұлыбританияға ақшасы нақты төленген екі соғыс кемесіне тапсырыс береді. Тапсырыс берген кеменің уақыты келіп, түріктер кеменің қолға тигенін күтіп отырған болатын. Осман пашалары кемелерді қабылдап алуға барғанда, кеменің берілмейтінін және ақысы да қайтарылмайтынын естіртеді.

Сол уақыттарда екі неміс кемесі ағылшын және француз әскерлерінің әскери кемесінен қашып теңіз жолымен Түркиядан көмек сұрайды. Осман елінің соғыс министрі Энвер паша бері өтуіне рұқсат етеді. Алмания Түркияға соғыс әскерін өздерінен сатып алуды ұсынады. Түркия да немістерден екі соғыс кемесін сатып алады. Осы оқиғадан кейін түріктердің ағылшындарға деген өкпесі, немістерге деген бір жақындағы пайда болады.

Ағылшындарға өкпелеген түріктер екі неміс әскерін бұғаздан бері өткізеді. Бұл хабар Англия, Франция мен Ресейдің құлағына жетіп, әсіресе ағылшындарды қатты ашуландырады. Бұл кемелер үшін, 500.000 алтын түрік лирасы төленгені, кеме атауын «Явуз», «Мидилли» деп ауыстырғанын және ол кемелер енді Осман еліне тиесілі екенін естиді. Мармара арқылы Стамбулға жеткен екі неміс әскері, 16 тамызда Осман мемлекетінің офицер шеніндегі әскери киімін киіп, кемелерін де Осман елінің байрағымен ауыстырады. Бұл жағдайдан соң 45 күннен кейін неміс әскері адмирал Сушон Османлы теңіз әскери флотының капитаны болып сайланады. Император Кайзер Вильгельмнен келген нұсқау бойынша адмирал Сушон, 14 қыркүйек 1914 ж. уақыттан бастап Османлы әскери теңіз флотының Қаратеңізге тәжірибе мақсатында шығып көруіне, түріктержағын барынша күш салып көндіруге тырысып бағады. Балқан соғысынан енді шыққан түріктер бұған келіспейді. 20 қыркүйекте Османлы үкіметі бұл шешімге қарсы шығады. Алайда, сол күні Энвер паша бір күнге тәжірибе мақсатында Қаратеңізге кемелердің шығуына рұқсат береді. Дәл сол күні де Саит Халим паша бұл жағдайға қарсы шығып, кемелер қайта кері шақырылады. Қарсылыққа қарамастан 27 қыркүйек 1914 жылы неміс адмиралы Сушон бастаған 9 кеме Қаратеңіз жаққа шығып орыстардың Севастополь, Одесса, Новороссийск порттарын бомбалайды. 2 қазанда Ресей, 5 қазанда Ұлыбритания Османлы Империясына қарсы соғыс ашады.

Осылайша, Анадолы жерін анталаған дұшпан қоршауға алады. Ал, Түркия болса, олардың ластанған саяси ойынының құрбанына айналып, Бірінші Дүнижүзілік соғысқа ойламаған жерден араласып кетеді.
Жау тарапы Осман империясын ыдыратып, Анадолы жерін өз араларында теңдей бөлісіп алмақшы болады. Дәл ол замандары Осман империясы әлсіреп, басынан бағы тайған уақыт болатын. Батыс елдері түрік елін әбден әлсіреп, дымы құрыған, «ауру» деп санаған еді. Олардың ойынша, елді бөліп алуға уақыттың ең оңтайлы сол сәт болып, бұл істі оңай көреді…

Осы кезде әскери-теңіз министрі, ағылшын флотын басқарған әйгілі Уинстон Черчилль «Осынау зілзалада даудан басы арылмаған, қирап, әлсірген, қалтасы тесік Түркияның күні енді не болар екен?» деп күле қарап, соғыста ойсыра жеңетініне сенімді болған еді. Алайда Дарданел бұғазындағы шайқаста масқара болып жеңіліске ұшырайды. Уинстон Черчиллдің операцияның бастамашысы ретінде отставкаға кетіп, министр портфелінен айырылып қалған кезі де, дәл осы сәт болатын.
Соғыс туралы егжей-тегжей әңгімелеп жатпай-ақ қояйын. Өзім әсерленген кейбір оқиғаларды айтып өтейін тек.
Сүңгі соғысы
«Нағыз ер – қиындықта сыналады» демекші, тұралап, титықтап тұрған түрік әскерлері ерліктің нағыз үлгісін осы Чанаккале шайқасында көрсетеді.
Мұстафа Кемал Ататүрік– түрік армиясы тарихында подполковник шенімен дивизия басқарған бірінші адам. Оның жұлдызының жарқырауы осы сәттен басталған болатын. Оқ-дәрілері таусылып, әбден әлсіреген түрік әскерлеріне сүңгі-пышақтарымен жауға соғысуға, сондай-ақ, Ататүрік өз командирлеріне «Мен сендерге шабуылға шығыңдар деп бұйырмаймын, мен сендерге шайқаста жан тапсырыңдар деп бұйырамын!» деп әмір еткен. Бұл сөзімен, «Біз бәріміз өліп болғанша біраз уақыт өтеді, оған дейін біздің орнымызға басқа әскерлер келіп үлгереді» деп түсіндірген. Бұйрық орындалып, 57-ші полктегі түрік әскерлері қасық қандары қалғанша соғысып, соғыста түгелмен шеһит болады. Оқ-дәрісіз қала тұра түріктердің қарсы шапқанын көрген дұшпан әскері артқа шегінеді. Осылайша, түрік әскері уақыттан ұта тұрғанша артқы жақтан қосымша күш келіп жетеді.

Соғыс барысында Мұстафа Кемал Ататүрік жүрек тұсынан ауыр жарақат алады. Жүрек тұсындағы сағаты төртке қақ айырлып паршаланып сынған екен. Мынау ескерткіш сағаттың төртке паршаланғанын білдіретін домалақ ескерткіш тастар.
Чанаккале соғысы қаһармандарының бірі – Сейіт Али Чабук. Қатардағы жауынгер бұғаз бойындағы артиллерияда расчетта болған. Ауыр артиллериялық снарядтарды көтеретін тетік бұзылып қалып, 240 миллиметрлік, 276 кг ауыр салмақтағы үш снарядты көтеріп тасып, жауға қарсы оқ атып ерлікпен көзге түскен. Бұл сандар ауызбен оңай айтыла салатын сандар емес. Қазіргі заманда арнайы жаттыққан спортшылардың өзі, мұндай салмақты оңайлықпен көтере бермейді.
Стамбул университетінің мыңдаған студенттері өз еріктерімен соғысқа қатысып, оның он мыңы ерлікпен қаза тапқан. Осылайша Түркияның ең алғашқы университеті болған білдей бір оқу орны оқушысыз қаңырап қалады.
Сұм соғыс жас талғамады. Жасы 13-ке жаңа толған, салмағы 45 килоға жетсе болды, ондай өрімдей бозбалаларды майданға аттандыра берген.
ШаҺиндере ауруханасы.
Бұл жер аурухана деп аталғанмен, соғыс кезінде ең комфортты деген аурухана табылған әр бір ағаштың көлеңкесі болған. Соғыс уақытында көлік болмағандықтан, әскерлер өз күштерімен, ат арбаларымен тасыған. Әрбір төрт әскердің үшеуі өмірлерімен жол үстінде қоштасқан. Ағаш көлеңкелері жаралылары әрі күннен, әрі жаңбырдан қорғаған.
Соғыс жағдайында жейтін астарына шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа жабысып тыным таптырмаған. Солардың әсерінен көптеген әскерлерге жұқпалы эпидемия жаппай жайылып, сүзек ауруынан қайтыс болған. Осман мемлекетінде «шейіт» сөзінің мағынасы жоғары болғандықтан, соғыс уақытында аурудан қайтыс болған әскерлерге шейіт атауы берілмеген.

Дәрігерлерге берілген әмір мынадай еді; әуелі жедел жәрдем көрсетілетін адамдардың кезегінде ауыр жарақат алғандарды бірінші кезекте емдейтін болса, бұл шайқаста керсінше болады. Бірінші жеңіл жарақат алған әскерлерге алғашқы жәрдем көрсетіліп, әскер санының аздығынан соғыс алаңдарына қайта жіберіп отырған.

Өте ауыр жарақат алған, аяғын кесуге тура келген жаралылар, өз өтініштерімен соғысқа қайта баруға тілек берген. Ауру басатын дәрі-дәрмектер жеткіліксіз болғандықтан, ауырсынуды басу үшін, тістерінің арасына ақ киізді тістетіп жанын шыдаттырып аяқтарын кесуге тура келген.
Сондай шарттары ауыр, қиын-қыстау күндердің бірінде дала ауруханасында жәрдем көрсетіп жүрген дәрігер Салих бей, өз естелігінде мына бір хикаяны баяндап берген екен. «Ешқашан ұмытпаймын, қарны бинтпен оралған өте ауыр жаралы бір әскер әкелінді. Ішек-қарны ақтарылып кеткен.Жүзі қаннан көрінбейді. Жаралыны жаныма тастап кетті.Жаралы әскер дәрігерге қайта-қайта әлсіз ыңырсынған бар даусымен «Әке» деп шақырады.» Басында өлер аузында жатқан әскерлердің ата-аналарын еске алып жатқан даусы шығар деп мән бермейді. Қайта-қайта бірнеше рет «Әке» деп шыққан жаққа бұрылып, қолындағы бинтпен қанды жүзін сүртсе, жаралы әскер, өзінің Стамбул университетіне енді оқуға түскен мектеп жасындағы ұлы болып шығады. Соғысты естісімен өз еріктермен майданға аттанған екен. Сол арада түр-түсі бұзылып кеткен дәрігер: «Бұл менің ұлым, бірақ, ұлым болса да кезегін күтсін! Кезегі келгенінде мен оны қайта қараймын» дейді. Осылайша қан майданда әке мен ұлы осындай жағдайда ұшырасады. Осылайша аурухананың жеке бөлмесі деп есептелген басқа бір ағаштың түбіне орналастырады. Кейін ұлының кезегі келіп, жатқан жеріне барса, ол жаралыны ұлыны көре алмайды.
Маңайындағылардан сұрастырса, ұлының шейіт болып кеткенін естиді…

Белгісіз әскер

Менің тұла бойымды тітіреткен оқиғаның бірі мына бір хикая. Соғыс кезінде Жаңа Зеландиялық бір әскер соғыстан қашып бара жатып, шейіт болған бір түрік әскерінің басын кесіп алып, сөмкесіне салып еліне алып кетеді. Мумиялап, сандық түбінде 90 жыл бойы сақтайды.Достарына, жақындарына бұл «ерлігін» мақтаныш етіп көрсетіп жүрген. Ойлап қараңызшы, сұм соғыстың адамдарды не хәлге түсіргенін?! Ол адам дүние салғаннан кейін, үй ішіндегі өлі бас сүйек әсерінен немерелерінің әбден мазалары, тынышы кете бастайды. Австралия үкіметіне хабар беріп, Автралия үкіметі Түркия үкіметіне хабарлайды. Шейіт болған бас сүйектің көз үсті мен басының артқы жағында бірнеше қорғасын оқ өткен тесіктер табылған. 18 Mart 2003 жылында Түркия әкеліп ресми рәсіммен шехиттерге арналған бақшағы қайта арулап жерленеді. Ең соңғы болып топырағына қауышқан шейіт.

Жалғасы бар…
Чанакале,
1915-2015 жж.

Қоңырау дыбысынан оянып кеттім. Жақындап келіп, «Кімсің?» деп сұрамастан есікке ақырын құлағымды тостым. Мұрынын жиі-жиі қорқылдатып тарта беретін тынысынан-ақ таныдым: пәтердің қожайыны. Кезекті сылтау іздей бастап едім, миыма жөнді ой да келе қоймады. Өтірікке адам еріксіз бой алдырады екен: алғашында өтірік айтқанда ұялып, шындығы білініп қала ма деп, бетім қызарып, көзім жасаурап әбден әбігерге түсетін едім. Ал, қазір бәрібір: «Өтірігіңнен-ақ шаршадым» деп тұрған адамды да сендіруге тырысып, сенбесе де әйтеуір өз тарапымнан ақталу үшін құрастырып алған өтіріктерімнің қисыны келмесе де бетім бүлк етпейтін болыпты.
— Аш есікті! Қашанғы шықпаймын деп ойлайсың? – тарғылданып шыққан дауыстың соңын кеңсірігінен жылжып бара жатқан сұйықты кері орнына қайтару үшін қорқ етіп тартылған жағымсыз дыбыс іліп әкетті.
Елуді еңсеріп қалған толық әйел адам алғашқыда, дәлірек айтқанда пәтердің ақысын тұрақты төлеп жүрген кезімде сүйкімді көрінген. Толық денесі кең пейілін білдіргендей, ал май басқан жып-жылмағай беті үнемі күлімдеп тұрғандай көрінетін. Мұрынын жиі-жиі тартатын әдеті де балауса кіп-кішкентай қызға тән бір адалдықты байқататындай еді. Жұмыссыз қалған соңғы 4 ай уақытымда мен жиіркенетін адамдар мен құбылыстар, әрекеттер көбейе бастады, оның ішінде осы пәтердің қожайыны да бар. Есікті аштым:
-Ертең төлеймін…
-Қарағым, тезірек босатшы. Басқа ештеме де сұрамайын.
-Ертеңге дейін уақыт беріңіз…
-Күлкімді келтірмеш, «айналайын».
Бала күнімде әжемнің басымнан сипап «айналайын» деген ең жылы, ең мейірімді есітлетін еді, уақыт өте келе сөздердің де қолданылу мағынасы өзгереді екен. Дәл қазіргі айтылғаннан «айналайыннан» артық мысқыл сөз жоқ еді.
-Ертең…
-Ертең? Ертең лотореядан ұтыс шығу керек пе еді?
-Жоқ, ә…
Аздап жымиғандай болып едім, бірақ түрім жылаған адамға көбірек ұқсап кетті. Тағы бір кезекті рақымшылық күткен адамдай жалынышты көзбен қарадым. Әр әрекетімді айна алдында тұрғандай көз алдыма елестету бала күннен қалған әдет. Дәл қазіргі өзімнің осы түрімді көріп ол түгілі өзім де аяған жоқпын, жиіркендім. Пәтер иесі де аяудың орынына жиіркенген шығар:
-Ертең «мілитсиәмен» келем!- деп көмейін жағымсыз сұйыққа толтырып қорқ еткізіп тағы бір тартты да кетіп қалды. Менің мына түріммен салыстырғанда, танау дыбысы әлдеқайда сүйкімділеу шығар.
Осыншама дәрменсіздігіме, ештемеге ебім жоқтығына күйіндім. Жазудан басқа қолымнан түк келмейді екен. Тіпті еден жууға да жарамай қалдым. Әйтпесе мені жұмыс іздемеді дейсіз бе? Кеше таңертеңнен бері нәр сызбаған асқазан да шыдамсызданып кетті. Телефонның үні әлдеқашан өшкен, тек банктегі несиемнің пайызы өсіп бара жатқанын хабарлап, банк қызметкерлері ғана хабарласады. «Ақша табу керек. Бірақ қалай?». Үйде сататын да ештеме қалмаған. Соңғы құрбандыққа талай ойлар мен тұщымды дүниелер жазылған компьютер кеткен болатын. Көзімнің қарашығындай сақтап келген жазбаларымның бір күнде мәні кетіп, тіпті көшіріп алу да ойыма келмей сатып жібергем. Бар ойым жағамнан алған жоқшылықтан құтылу. Адамның санасын аштық билегенде айуанға айналады деген шындық шығар. Сатуға лайықты көзіме ештеме іліне қоймады. Отыздың ортасына келгенше жинаған байлығым — бір қабырғаны сірестіре жинаған кітаптар ғана бар еді. Кезінде ат басындай алтын берсе де айырбастамауға бекінген байлықтарымды сатам деп шештім. Елдің түкпірінен сұратып алып оқып жүрген кітаптардың бағасын іштей болжап та қойдым: ең аз дегенде пәтердің қарызы мен бір айға жетер қаражат болуы мүмкін.
… Екі ала дорбаға салынған кітаптарымды сүйреп орталық базарға келдім. Алдымен «Кітап аласыз ба?» деп жанымнан өтіп бара жатқан бір-екі адамнан сұрадым. «Кітап?» деп таңырқап тұрды да, бағасын сұрады. Өз ойымша бағалап алған құнды естігеннен кейін күлімдеп бастарын шайқайды. Күлімдеудің де түрі бар: біреулер мейірленіп, біреулер ызамен, біреулер қуанып, біреулер ұялып, біреулер мысқылдап, біреулер армандап, біреулер еріксіз… Мына күлімдеулер басқаша: аяушылыққа да, таңырқауға да, мысқылға да ұқсамайды – есі дұрыс емес адамның әрекетін көргенде кейде күлу әбестік екенін біліп тұрып, еріксіз ұяла жымиясың ғой. Міне, соған ұқсас. Демек, қоғам үшін есім дұрыс емес екен. Кітапты байлыққа балап, сатып қаражатқа айырбастаймын деп ойлаған менің есім дұрыс емес. «Есі дұрыстарға» кітап керек емес. Көзілдірігі өзінің мұрынынан шыққан демімен қырауланып қалған ер адамға екі-үш күндікке жететін тамақтың бағасына айырбастадым кетіп қалдым. Тіпті, өкініш те болған жоқ. Керісінше ауыр дорбаларды үйге кері сүйреуден құтылғаныма қуанғандай кетіп бара жаттым.
… Телефоным шырылдады. Банк қызметкерлері шығар деген оймен қарай қоймағам, артынша хабарлама келді. «Қайдасың? Хабарлас?» Нөмір иесін де таныдым. «Ұнайсың..» деген сөзінен-ақ түпкі пиғылын сезе қойып, адамды ұялтатындай ауыр сөздер айтып кеткенмін. Әйтпесе, пайғамбар жасына келген адамның менен не үміті болуы мүмкін? Шынымен, жаны жомарт деп бағалап жүрген адамның өз есебі бар екенін білген күні-ақ сырт айналдым. Мен намыс деген атауды осылайша түсіндім, ол басқаша түсінді. Намысы оянды, қаршадай біреуден ауыр сөз есту оңайға түспеді. Көкірегінде оянған сезім намыстан гөрі кекке ұқсас еді. Аз ғана уақыттың ішінде ортадан аласталып, жұмыссыз, ешкімсіз қалдым. Дос дегендерім алғашында мені қолдап жігер беріп жүргенмен, уақыт өте келе алыстай берді. Құрғақ сөз қашанғы азық болсын…
Ойланып қалдым. Бас имей кеткен күн үшін мені ешкім марапаттамады, арқамнан қақпады. Арым таза ғой деп жұбаттым алғашында, бірақ ардың тазалығын бағалар кім бар? Жұмыс сұрап қағар есіктің алдында тұрып, алдымен «Жолымды оңғарса екен...» деп Алладан тілегем. Бірақ қолынан жазудан басқа ешқандай тірлік келмейтін мен сияқты бейшараның үні Аллаға жетпей, жарты жолда қалатын болса керек.
Телефонды көтердім. Қарлығыңқырап шығатын дауыс: «Жоғалып кеттің ғой...» деді. Соңғы айларда көрген қиянатым әбден шегіне жетсе керек, еңіреп жылап жібердім. Жылаған дауысымды ол кешірім сұрап отыр деп қабылдады: «Жарайды, жылама, енді! Тентектігіңді қойдың ба?» деп жұбатып жатты. Сабасына түсірдім-ау деген мысқылмен күліп тұрғандай көрінді.
Таршылық келіп қыспаққа алса, кеудесі көк тіреген небір алыпты да морт сындырып, екі бүктеп тынады екен. Жарты жыл бұрынғы ойларым тіптен басқаша еді, ондай ойларды ойлаған да мен емес секілді. Әлемді аппақ күйінде елестетіп, адамдардан да тазалықты күтетін едім. Ал қазір ше? Күлімдеген көздер, мейірлене жымиған жүздер бәрі жасанды сияқты көрінеді.
Мені мына қоршаудан құтқарар жан табылғандай қуанып, тез-тез киіне бастадым. Бұрын өртеген намыстың әншейін ғана қамыстың өртіндей ғана болғаны ғой, лап етіп жанды да, кейін шоғы қалмастан жоғалып кетті.
Шақырған жеріне асыға жеттім. Есікті өзі ашты. Ел алдында аталы сөз сөйлеп, абыройдың асқақ үлгісіндей болып жүрген азаматтың да көлеңкелі тұстары болуы шарттты секілді, бұл жолы еш таңғалмадым. Менің алдымда жас болып көрінгісі келді ме, әлде өзіне солай ыңғайлы ма білмедім, денесіне жабысып тұрған спорт киімін киіп алыпты. Құшағына қысты, иіс суының иісі студент інімдікіне ұқсас, өз жасына сәйкес мүлдем сәйкес емес еді. Өзіне сүйкімді көрініп тұрғаны болар, ал мен үшін күлкілі еді.
-Сені кітап сатып жүрген жеріңнен көргендер бар екен…
Бұдан артық қорлау керек емес еді… Бірақ, бұл жолы ешқандай да ашуланбадым, керісінше бәріне көндіккен адамдай отыра бердім.
-Қатты өзгеріпсің…
Даланы ғана иелік етіп, аспанға шапшитын асау жылқыны қалай үйреткенін көргем… Ауыздығын тартқанда езуінен қанды көбік атып, көзі алақтап шыңғыра кісінеген Ақторының халі аянышты еді. Көнгісі келмей көкке қанша шапшыса да, ақыры өн-бойынан тер саулап, ентігіп барып басылып еді. Кейін Ақторыдан артық жуас ат болмады. Жанына жан жуытпайтын асау Ақторының үсітіне көршінің бар баласы кезектесіп мініп, қызығын көріп еді… Ақторыны аяғанмын сонда…
Осыған дейін көрген қиындық түк емес екен, ең сорақысы алдымда тұр еді… Еті қашқан білегімен белімнен орай құшақтағанда қайтерімді білмедім. Сытылып шықсам, бұрынғы күйіме кері ораламын. Ертең полиция қызметкерлерін ертіп келіп, мені үйден қуатын пәтер иесі түсті есіме. Көзімді жұмдым… Ойыма осыдан бір жыл бұрын кездескен музыкант жігіт келді. Өн бойы тұнған дарын еді, сөйлегенінің өзі әуен. Жаныма жұмбақ сыр қалдырған. Іштей денемнің бір бөлшегіне айналғанын қанша қалап тұрсам да өз сезіміме сараңдық танытып, алыстан ғана сыйласып шығарып салғанмын. Жанының жақындығын тәнімен сезінгісі келіп қанша қиылса да, сезімді тұсаулап бақтым. Ол кетіп қалғаннан кейін, қатты өкіндім. Енді көрмейтінімді ойлап, сағынсам да қолым жетпейтінін біліп өзегім өртенген. Адамдардың арасындағы жақындық, шынайы сүйіспеншілік жынысқа бағынбайды деп қалыптастырып алған ойымның құр әншейін ғана ұстаным екенін білгем сол күні. Қоштасарда бетімнен сүйген еріннің табы өртеп жіберердей көп уақыт есімнен шықпай қойды.
Көптен ойламай кеткен екенмін оны. Есіме түсе салысымен жүректе қалып қойған сағыныш, түнімен маза бермей өкіндірген құштарлық қайтып оянды. Белімді орай құшақтаған еті қашқан кәрі білек емес, тамырлары бұлаудай көрініп тұратын музыканттың қайратты білегі… Бетімнен сүйген де жасанды тістерді көмкеріп тұратын көкшіл тартқан ерін емес, сөйлеген сайын әуен естілетін сыйқырға толы оның ыстық еріні… Өзім жасап алған бейнемді жоғалтып алмау үшін, көзімді ашуға қорықтым…
Көзімді аштым… Ақ жастықта бурыл тартқан шаш… Шындық осы…
...Қарыздарымнан құтылып, жұмысыма кері оралдым. Сұп-сұр күндер қызылды-жасылды думанға айналды. Іздейтін достар да көбейді, мен де кек сақтамадым. Қуана қауышқан адамдай сыр бермедім. Тіпті іштей де ренжіген жоқпын. Бәрін заңды құбылыстай қабылдадым.
Есігімді жау шапқандай тарсылдататын пәтердің иесі де ерекше мейірімге малынып жүрді. Мұрынын жиі-жиі пысылдатып тартып қойып, кешкісін ыстық сорпа құйылған қазанын көтере келеді. «Күн суық, ішіп ал» деп қояр да қоймай тамақтандырады. Өкпе мен наланың бәрі ұмытылған.
Жұмыстан келе жаттым. Көгершіндерге деп шашылған нанның қиқымына келген торғай алыстан аңдып отырған мысықты байқамады. Жер бауырлап ақырын жылжып келе жатқан ажалдың иісін сезді де пыр етіп ұшып, бірақ алысқа ұзамай қайта қонды. Жақындап барып нанның бір қиқымын алды да, кері кетті. Нанның дәмінен алыстай алмай ұзақ тұрды, жақындаса бір қатердің төнетінін де сезеді. Ұшып кетсе, мына байлықты кімге тастамақ. Мүмкін тағы біреуінің дәмін көрермін деп кері қонып, енді енді шоқи бергені сол еді, аш көздері қанталаған мысық тырнағын батырып, шап беріп ұстап алды. Мысықты таспен бір атып, аузындағы торғайды босатып жіберу қолымнан келер еді… Бірақ мен жемтіктің ақырын көргім келді. Бір қанаты дір-дір қаққан торғайды қысып, жан-жағына қызғана қараған мысық үйдің артына зып берді.
Таңертең шығып келе жатып, үйдің артына бұрылдым. Қардың үстіне қызыл қанның дақтары тамыпты. Әрбір жерде шашылған торғайдың мамықтары…

Әңгіме

… Ақтөс «әуп» етті…
***

— Қап, әкеңңң… Қорлығы өтті-ау мынаның!
Шопан үнемі артын айналып, отардан бөлініп жайылғыш көк саулықты шықпыртып сабап әкеп ортаға тығып жатып Ақтөсті ойлады.
«Осы әкеңнің Ақтөс болса өстіп қанымды ішер ме еді...»

— Құдайдан, тозақтан қорықпайсың. Жамандық жасаудан не тежейді?
— Инстинкт. Ешкім қоғамнан шетте қалғысы келмейді. Ал кейбір нәрселер үшін, мысалы адам өлтірген үшін, ұрлық жасаған үшін адамдар қудалайды. Сыртқа тебеді. Адам жалпы қоғамдық жануар ғой. Сол жалғыздықтың қорқынышы бізді ұстайды. Адам өлтіруден, ұрылықтан, девиациядан қорғайды. Құдай емес.
— Сауап жинаймын деп әуре болмайсың, сонда да жақсылық жасайсың ба ?
— Альтруизм. Мысалы мен адаммын. Мен басқа адамдардың өмір сүруіне мүдделімін. Себебі эволюция солай жұмыс істейді. Сондықтан да менің ішімде сондай альтруистік, мынау менің бауырым деген инстинкт бар. Құдай үшін жасамаймын, адамзат өмір сүру үшін жасаймын.
-Сеніңше өлімнен кейін өмір жоқ па?
— Жоқ.
— Рух қайда кетеді?
— Рух жоқ. Рух дегеніміз мына адамның миындағы нейрондар. Адам өлеген кезде нейрондар да өледі. Рух жоғалып кетеді.
Дін өмірді жеңілдетпейді, ойланған адамға. Үнемі ананы, мынаны ойлай бересің. Ислам дінінде «Би ля қаиф» сұрақ қойма, деген нәрсе бар. Сұрақпен тергей бергенде «Би ля қаиф», сұрақ қойма, деп айтады. Сонда ғана сен нағыз мұсылман бола аласың, дейді. Мен сол жерін жек көремін. Себебі ешқандай да нәрседе сұрақ қойма, деп айтуға болмайды адамға.
— Осындай пікір қалыптастыруыңа қандай факторлар әсер етті?
— Оқыған кітаптарым, көрген киноларым, сөйлескен адамдарым. Осының бәрі.
— Ал нақты қайсы?
— Жоқ, енді мен айта алмаймын дәл осы кітаптың осы сөйлемін оқи қалдым да әрі қарай Құдайға сенбей қалдым деп. Белгілі-бір мезетте ойлана бастайсың неге?, деп. Мен бұл өмірде бар болғаны бір 70 жыл өмір сүремін. Соның ішінде түкке тұрмайтын күнәлар жасаймын. Неге мен сол үшін мәңгі бақи тозақта жануым керек? Немесе, егер менің тағдырымда мұның бәрі жазылып қойған болса, осындай күнәлар жасайтыным. Онда неге мен оған жауап беруім керек? Содан тереңдеп-тереңдеп әрі қарай белгілі бір мезетте шешімі жоқ сұрақтар тым көп болып кетеді. Содан кейін бәрін тастауға тура келеді.

— «Дінтану» мамандығында оқитындар арасында сауалнама жасалды. Сонда қазақ группасында оқитындардың бәрі Құдайға сенген, дінді берік ұстанған болып шықты. Ал орыс тобында оқитындардың дені атеистер. Сондағысы анау да, мынау да қазақ. Философияға тереңдегендер сенбейді. Сондықтан Исламда философиямен айналысуға болмайды. Тыйым салынған. Өйткені философияға тереңдеген адам Құдайға күмән келтіре бастайды.
— Әль-Фараби ше?
— Әль-Фарабиді бүкіл мұсылман қауымы сыртқа тепкен. «Сен шын мұсылман емессің», деп қудалаған. Ол «Құдай мен жаратылыс бір. Құдай жаратылысты жаратқан кезде өзін-өзі жаратты. Сонда белгілі бір мезетте Құдай басталды. Оған дейін Құдай болған жоқ», дегенді ұстанған. Бірақ Исламда Құдай мәңгі ғой. Оның басы жоқ, соңы жоқ. Негізі дінтанушылардың барлығы атеист болу керек. Өйткені діннің бәріне объективті түрде қарау керек.
— Үміт, жақсылыққа сенім қайдан келеді саған?
— Үміт жоспарлардан келеді. Жақсылыққа сенім жақсы адамдардан келеді.
— Өмірдің мәні неде?
— Мәні жоқ. Ғаламда секунд сайын болып жатқан кездейсоқтықтардың біреуінің нәтижесінде дүниеге келеміз. Басқа бір кездейсоқтықтан өлеміз. Сол екі аралықта, сол кездейсоқтықтардың сұлулығын түсіне білсе, өмір қызықты өтеді.

P.S. Атеист десе қанішер қылмыскер, безбашенный образ жизнимен өмір сүретін, айналасына үнемі қиянат келтіретін адам елестейтін. Сөйтсем пәлсапалық, ғылыми кітаптарды көп оқып қойған адам атеист болып кетеді екен ғой. Кітап оқыған қауіпті ма, деп қалдым) «Құдайдан қорықпағаннан қорық», дейді ғой данышпандар. Бірақ олар құбыжық емес сияқты))

Мынандай парақша бар екен vk.com/ateizmiotvetislama

Беседа құрған Жалғас Ертай емес) Единомышленники екен, ә?))