Преәлгібула

— Осы арақ сусынға жата ма? Әйтпесе, менде бір керемет сюжет бар еді, — деді Ергеш, «Тассайдан» ұрттап қойып.
— Алкогольді сусынға жататын шығар? — дедім.
Ергеш жүресінен отырды да:
— Онда диктофоныңды қос! — деді.

7 мамыр күні өткен әскери шеруден кейін фотоаппаратыма ілінген суреттер.
Әскери шерудің өзін мына жерден көре аласыз. ---->>>

Басқа-басқа өзімнің «Сусын» деп есептейтін сусындарымның ішінде қатып қалып, басқасын жиып қойып, талғап жүріп ішетін сусыным жоқ екен. Әйтеуір спиртті ішімдік болмаса болды. Сусынның қадірін алыс жолға шыққанда білесің. Шіліңгір шілдеде, болмаса тамылжыған тамызда қаларалық автобусқа сусынсыз міну өз-өзіңді азапты өлімге қиюмен тең дүниенің бірі. Бұндайда мөлшерсіз көп сусынды да ала алмайсың. Көліктің келесі тоқтайтын нүктесіне дейін жететін сусын алып алып, соны ептеп ұртап отыруды әдетте айналдырғанмын. Менің қалааралық автобусқа сирек те болса мініп тұрған кездерде баратын екі нүктем бар. Бірі Балқаш, екіншісі Жаңаарқа. Біріншісі Қарғанадыдан 400 шақырымдай жерде, екіншісі 200 шақырым мұғдарында. Жолға шығарда әрбір ұсақ-үйекке мән беріп, «Ананы ұмытқан жоқсың ба, салып қойдың ба ?» деп келіншегін мазалай беретін жанның бірімін. Жолдан бір күн бұрын ұйықтай алмаймын. Жолда ұйықтағанды ұнатамын. Бейтаныс жерге бара жатпаған соң жолды басқаша қалай қысқартасың?!
Құлағыма «Емпүшімнің» құлақтығын тағып алып ойға шомамын. Иә, иә, жаңылыс оқыған жоқсыздар. Музыка тыңдай отырып ойға шомамын. Қаланың кранынан тамған суды ішіп отырып, жайлаудағы Тасбұлақтың суын армандайтын мен, алыс жолдарға арнайы музыкалар жазып аламын…
… Саржайлауым менің,
Жан жайлауым менің,
Ән – жайлауым менің.
Беу-беу, Сарыарқа!
Аққу аңсап қонған
Ақ маңдай көлдер.
Сал самалы саумалдай болған
Мақпалдай белдер.
Бал бұлағы есіліп аққан-оу, Сарыарқа,
Арғымағы көсіліп шапқан-оу,
Аңыз дала, Абыз дала,
Қобыз дала, Сарыарқа!..-Бекболат ағамның орындауындағы Ақселеу атамыздың осыбір әнімен сусындап отырып әрнені ойлап кетемін. Өзімнің балалығым қалған Сарыарқаның бір пұшпағы Жаңаарқаның Қарасу жайлауында өткен балалығым көз алдымнан зуылдап өтеді. Расымен де мен осы жайлаудың төсіндегі әр бұлақтың суына сусындап өстім. Суын ұрттасаң миыңды аузыңа түсірер тастай суы бар, таудың етек жағындағы тастардың арасынан ағып жатқан Тасбұлақтың, қанша ұртасаңда шөлің қанбайтын, таңдайыңа сіңіп кете беретін әнебір төскейдегі Төсбұлақтың, болмаса Қарасу бойындағы құдықтағы қара суды сіміріп ішер ме еді… Арғымақпен көсіліп шапқанда тұяқ астында дөңгелеп, артыңда бұлдырап қала беретін белдерге тағы бір мәрте барып, дәл солай көсіліп шапқың келіп кетеді… Бірақ, автобус бір ыршып секірген кезде өзіңнің қалааралық автобуста келе жатқаныңды, қолыңда бұлақтың емес, қайдан құйылып алынғалы белгісіз газсыз сусыныңның бар екені есіңе еріксіз түседі. Ол кезде өзімнің «Блогиадаға» қатысатынымнан хабарым жоқ, сондай-ақ әйтеуір бір турдың тақырыбы «Сусын» болатынынан да бейхабар болсам да бүйірінде «Tassay» деп жазылған сусынымнан бір ұртап қойып, шөлімді бір басып алып, халық әндерінен сусындауды әрі қарай жалғастырып кетемін…
… Айбозым, айхай бозым, даңғыл бозым,
Ел шалғай, жүре алмадым, жалғыз өзім- деп Біржан шау тартқан кезінде бір егілген екен. Осыбір әнді бала кезімде атамның қара радиосынан сан рет тыңдадым. Мағынасын жете түсіне алмаған едім. Түсінгенім автордың атымен сырласып отырғаны ғана. Менің балалығым өткен жайлауда свет, тоқ деген атымен жоқ. Өзім құралпылас балалар да жоқ. Мен де астыма мінген атыма «Тайбуырылым менің, қазір ауылға шауып барып келе қойсақ ешкім біліп қоймайды ма? Сенің неге ертегідегідей «Астыңғы ернің қыбырламайды, үстіңгі ернің неге жыбырламайды? Кластастарымның не істеп жатқанын бірге көріп келе алар ма едік?» деп өзімше сырымды айтып жүретінмін. Қызық. Қой, әділқазылар сусын туралы жазба емес деп жүрер, осы жерде «Тассайдан» тағы бір мәрте ұрттап алайық. «Тассайдың» жақсы суысын екені рас, бірақ, ішкен сайын кезенем кебе береді ме қызық…
… Бір жағы Алматының Талғар, Түрген
Сыйласып жақсы емес пе бірге жүрген, бүлдірген
Қандай жақсы құрбылармен бір жүрген...-әнді орындаушы Нартуева Әйгеріммен таныстығым бар. 2009 жылы Жүсіпбек Елебеков атындағы дәстүрлі әндерді орындаушылар конкурсына келген еді. Әрбір әріпін анық айтатын, құлағыңның құрышын қандыра орындайтын әнші. Осындай әншілердің орындауындағы әндерді жалықпай тыңдай беруге болады. Өзі күйеуге тиді ме екен? Әйгерім жайлы ойлағандікі ме, әлде, күннің аптабынан ба, әйтеуір аузымның кеуіп кеткенін аңғардым. Сусыннан тағы бүр ұрттауға тура келді…
«Сусын» тақырыбындағы жазбам сіздердің сусындарыңызды қандырар, қандырмасынан хабарым жоқ. Осы жазбамды Қайрат ағамыздың орындауындағы «Бір келіншек» әнінің орындалуы кезінде аяқтаппын. Ия, қазылар не дер екен, қазылар алқасындағы бір келіншек не дер екен…

Қазіргі Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстанның территорияларын қамтитын ортақ бiр мемлекет болғанын қалар ма едің?

«Биткоин» сөзін алғаш рет осыдан 1 ай уақыт бұрын білдім. Сайттарда «Apple өзінің App Store-сінен соңғы биткоин-әмиянды алып тастады» деген жаңалық шықты. «Алпауыт компанияның мұндай шешіміне ілініп қалған не әмиян екен» деген қызығушылықтың жетегімен биткоин туралы іздендім. Биткоинның қызметі өзгеше болып шықты. Өзіндік бір әлем дерсің… Бақылауға көнбейтін, өзін-өзі реттейтін, инфляция түсінігімен мүлдем қабыспайтын биткоин деген не екен, сонымен…

Биткоин. Бұл не?
Биткоин (Bitcoin, BTC) — орталықсыздандырылған виртуальды валюта. Транзакциясы шифрленетін және қолдану аясы анонимді түрде болғандықтан биткоинды «криптовалюта» деп те атайды. Биткоин төлемдерінің желісі толықтай дерлік орталықсыздандырылғандықтан қадағалаушысы болмайды. Жүйенің қызметі мен қорғанысын қамтамасыз ету үшін криптографиялық әдістер қолданылады.
Сонымен, биткоин — виртуальды криптовалюта. Биткоинды төлем құралы ретінде пайдалану арқылы тауар сатып алуға, телефон байланысы, не хостинг ақысын төлеуге және тағы басқа төлемдер жасауға болады. Open source негізіндегі ашық код түрінде болғанымен анонимді, әрі сенімді төлем жүйесі ретінде танымал
Биткоиндерді сақтау, қабылдау және жіберу үшін жария идентификатор (мекенжай), қажетті баланс пен жасырын кілтсөзден тұратын әмиян қажет. Аударым жасау үшін қабылдаушының идентификаторы ғана сұралады. Идентификатор күрделі мәнді сандар мен әріптер жиынтығынан тұрады. Мысалы: 19noTg4T9TeFpT4ZTASvQxf7a1LYLSJa38.

Жеке әмиянда биткоиндер мен жеке жасырын кілтсөз болуы керек. Идентификатор мен кілтсөзді кәдімгі өзіміз қолданып жүретін логин және құпия сөзбен салыстыруға болады. Логинді өзгелермен бөлісіп, құпия сөзді жасыратынымыз сияқты, мұнда да идентификаторды жариялауға болады. Ал кілтсөз мұқият қорғалуы шарт. Ұмыт болса, қайта қалпына келтірілмейді.
Әрбір қолданушы өз қалауынша әмияндар құруына болады. Шектеу жоқ. Бастысы, биткоиндері бар болса, болғаны. Әмиян құрү үшін интернетке қосылып қажет емес. Интернет байланысы транзакция жасағанда қажет.

Транзакциялардың анонимділігі
Биткоинды көп ретте анонимді төлем жасау құралы деп атайды. Әйтсе де әмиянды биткоинмен толтыру операциясы — символдық валютаны биткоинға айырбастау қызметтері, не биржа арқылы орындалса, онда әмиян иесінің IP мекенжайы жазылып қалуы бек мүмкін. Ондай жағдайда сол IP мекенжайды тінтіп, барлық жасалған аударымдар тізбегін анықтауға болады. Сондықтан да арнайы «миксер» қызметін ұсынатын сервистер жасалған. Бұл сервистер анонимді түрде жұмыс істейді. Есепшотқа пайдаланушылардан келіп түскен ақшаны араластырып, биткоинға алмастырып, сәйкес қолданушының жаңа әмиянына аударады. Осылайша, биткоинды алушының түбірін анықтау ісі қиындатылады.

Мәліметтер қайда сақталады?
Биткоин — орталықсыздандырылған тармақты жүйе. Демек, желіде бірыңғай басқарушы орталығы жоқ. Баланс туралы ақпарат пен транзакцияларды сақтайтын біртұтас база болмайды. Әр мәлімет биткоин иелерінің компьютерінде сақталады.
Әмиян-бағдарламаны компьютерге орнатқаннан кейін, ол басқа қолданушылардың компьютерінен тұтас мәліметтер базасын өзіне жүктейді. Сондықтан да қандай да бір дата-орталықты ешкім де бұза алмайды. Өйткені дата-орталығы жоқ. Дата-орталығы болмағандықтан ақпаратты жою, не өзгерту мүмкін емес. Айтпақшы, әмиян-бағдарламаны жүктемей-ақ, онлайн-әмияндардың бірін пайдалануға болады. Онда жасырын кілтсөз сақталады.

Биткоиндердің саны қанша?
Биткоиндердің кәдімгі ақшадан басты айырмашылығы — бірыңғай ақша жасаушы орталығының жоқтығы. Мысалы, АҚШ долларын кез-келген мөлшерде жасай беруге болады. АҚШ доллары ештеңеге байланбаған. Бұрын долларды алтын қорымен кепілдендірген еді. Алайда, 1933 жылы Алтын стандарты доғарылып, долларды алтынмен кепілдендіру 1971 жылы жойылды. Қазір доллардың халықаралық валюта ретіндегі мәртебесі АҚШ-тың әлемдік нарықтағы беделіне ғана байланысты сақталып отыр.
Міне, биткоиндер мен дәстүрлі валюталар арасындағы негізгі айырмашылық осыдан анық көрінеді. Биткоиндердің саны алгоритмді түрде 21 000 000 данамен шектелген. Одан асырылмайды. Бұдан келіп: «биткоиндер жетпей қалады екен?» деп алаңдауға да әсте болмайды. Өйткені, әр биткоинды 100 000 000 үлеске дейін бөлуге болады. Әр бөлшегі 1 Сатоши (Satoshi) деп аталады. Бұл атау — биткоиндерді жасаған адамның есімі, не адамдар тобының атауы құрметіне қойылған. Биткоиның құны — биткоиндерді төлем құралы ретінде қабылдайтын адамдар мен компаниялар тарапынан және биржалардағы сұраныс пен ұсыныс балансының деңгейіне байланысты белгіленеді. Мұндай биржалардың ең үлкені — Mt.Gox биржасы.
Дәл қазіргі таңда айналымға 12 млн данадан сәл-ақ асатын биткоин шығарылған. Биткоиндерді шығарып біту — 2140 жылы аяқталады деп болжанған. Өйткені, айналымдағы биткоиндер саны артып, биткоин арқылы жасалатын транзакциялар мөлшері көбейген сайын биткоиндерді шығару қиындай түседі. Сәйкесінше, жаңадан жасалатын биткоиндердің саны күннен-күнге азаяды.

Биткоиндер танымал болғаннан кейін ішіне жария және жасырын кілтсөз сақталған металл монеталар құйыла бастады. Осы себепті көптеген бұқаралық ақпарат құралдарында B қарпі бейнеленген металл монеталардың суреті жарияланады. Мұндай монеталарды eBay интернет-дүкенінен сатып алуға болады.

Биткоиндер қалай жасалады немесе майнинг дегеніміз не?
Биткоиндерді шығару процессі «майнинг» деп аталады. Майнинг — криптовалюталарды алудың жалғыз тәсілі. Майнинг процессі — компьютерлердің күрделі математикалық есептердің шешімін табуына негізделген.
Майнингтің мәні — Жердің әр нүктесіндегі компьютерлердің математикалық есептерді шешуіне және сол шешімдердің нәтижесінде биткоиндердің пайда болуында жатыр. Биткоиндерді жасау процессі — бірыңғай шығарушы орталық тарапынан қадағаланбайды. Ал оның тарамдалып орналасуы қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.
Барлық биткоин-аударымдар жалпыға қолжетімді транзакциялар логінде жазылады. Тізбек арқылы майнерлерге беріледі. Майнерлер миллиондаған комбинациялардың арасынан бір ғана дара хэшті таңдап алады. Дара хэш — барлық жасалған транзакциялар мен құпия кілтсөздерге сәйкес келуі шарт. Алғаш болып тапқан майнерге 25 биткоин беріледі. Сондықтан да майнерлер бірінші болуға таласады. Дара хэш табылған сәтте барлық транзакциялардың блогы жабылып, биткоин жасау қайта басталады.
Майнерлердің іздейтін хэші — алдыңға блоктағы хэштен, соңғы 10 минут ішінде орындалған транзакциялар хэштерінің қосындысынан және кездейсоқ саннан құралады. Қорытынды хэш жүйенің шарттарын қанағаттандырған кезде барып қана шешімі табылады. Сондықтан да жүйе шарттарының өзгеруі хэштің табылу күрделілігін анықтайды. Шарттар — әрбір 2016 блок жабылған сайын бір рет өзгеріп отырады. 2016 блоктың есептелуі — екі апта мерзімге созылады.
Майнерлерді жабық торрент-трекерде файлды тарататындармен салыстыруға болады. Олар желінің p2p негізінде жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Осылайша өзгелердің фильм немесе ән жинақ жүктеуі арқылы рейтинг жинауына мүмкіндік жасайды.
Биткоинға келсек, «таратушының» рөлін ойнайтын майнерлер қаржы жүйесінің жұмысын демеп отырады: транзакциялар өткізіп, барлық желілердің бірыңғай «келісімін» сақтайды. Өз ресурстарын сарп еткені үшін шын ақшаға оңай айырбасталатын биткоиндер жасайды.

Биткоин-фермалар
Жасалған биткоиндер саны көбейіп, транзакциялардың мөлшері артқан сайын майнингке жұмсалатын күш те ұлғайып, математикалық есептер күрделеніп барады. Алғашында майнинг үшін қарапайым үй компьютері пайдаланылса, кейіннен «цифрлы кеніштер» озық бейнекарталарды пайдалануға көшті. Кейіннен арнайы жасалған құрылғылар қолданысқа енді. Бағдарламаланған чиптер іске жаратылып, бертінде оның орнын ASIS атты интегральды схемалар басты. Бұл схемалар хэш есептеуді жоғары жылдамдықта жүргізуімен және электр қуатын аз тұтынуымен ерекшеленеді.
Мысалы, Radeon HD 7990 бейнекартасының қуаты секундына 1,2 гигахэшті құрап, бірнеше ватт электр тұтынса, 125 доллар тұратын заманауи Red Fury атты ASIS-жүйесі 2,5 гигахэшті қорытып, секундына 2,5 электр қуатын тұтынады. Майнингке Nvidia бейнекарталары жарамайды. Бүгінде майнингпен айналысатындардың барлығы ASIS-ті пайдаланады.
Соңғы уақытта арнайы мамандандырылған биткоин-фермалар пайда болғаны жөнінде айтыла бастады. Ондай фермалардың ең ірісі Гонконгте орналасқан. Мұнда секундына 35 терахэшті қорытатын фабрика ашылған. Бұл фабрика тәулігіне 26 биткоин өндіреді.
Жаңа блок жасаудың сыйақысы жылдан-жылға азайып барады. 2013 жылдың басында 50 биткоин болса, бүгінде 25 биткоинға кеміген. 2017 жылға қарай 12,5 биткоинға дейін төмендейді.
Қайтарылмайтын транзакциялар
Биткоиндер транзакциясы кері қайтарылмайды. Сондықтан да биткоиндерді Paypal немесе несие карталары көмегімен сатып алуға болмайды. Көптеген адамдар биткоиндерді төңкерілген пирамида немесе ақша көпіршігі деп есептейді. Алайда, олай емес. Өйткені, биткоиндердің орталықтандырылған қадағалаушы органы жоқ.

Майнингпен айналысу тиімді ме?
Дәл қазіргі таңда кәсіби құрал-жабдықтар болмаса майнингпен айналысудан пайда жоқ. Биткоиндерді жасау шығыны — биткоинның құнынан асып кеткенімен қоймай, көп уақыт пен электр қуаты молынан жұмсалады. Қарапайым процессорлардың қазіргі жүйе талаптарын орындауға шамасы жетпейді.

Биткоиндерді қайдан сатып алуға болады?
Араларыңызда биткоиндерді сатып алуға ниеттілер болса, онда криптовалютаны сатып алудың ең қарапайым үш тәсілі бар.
Биткоин сатып алардан бұрын валютаны сақтайтын әмиян құру қажет. Әмиян құрудың ең сенімді тәсілі — күрделі ресми қосымшаны орнату. Әмиянға арналған ресми қосымшалардың күрделі болуына олардың сервермен үнемі синхронизацияны талап етуі себеп. Алайда, көптеген пайдаланушылар қарапайым әрі ұғынықты онлайн-сервистерді қолданады. Онлайн-сервистердің қауіптілігі сол, хакерлер тарапынан сервис қызметі бұзылса, қолданушылардың әмиянындағы барлық ақша өзгенің қолында кетеді.
Онлайн-сервистердің танымалдары: Blockchain, Coinbase, Strongcoin. Жария және жасырын кілтсөзді қағазға басып шығарып, сейфте, не банк ұяшығында сақтауға немесе Multibit альтернативті қосымшасын компьютерге орнатып, соны қолдануға болады.
Multibitті ноутбугіме орнатып көрдім. Биткоин сатып алатын қаражатым болмағандықтан қоржынымдағы биткоин саны 0-ді көрсетіп тұр. Бұл қосымшаның ерекшелігі сол, сервермен үнемі синхронизацияда болуды қажет етпейді.


Биткоин сатып алудың үш тәсілі:

1. БИРЖАЛАР
Биржа — биткоиндер және басқа валюталарды саудалауға арналған алаң. Биржаның әр қатысушысы өзінің ішкі есепшотын толтыру, валютаның белгілі бір мөлшерін белгіленген бағада сату, не сатып алуға ұсыныс жасау мүмкіндігіне ие.
Қолданушылардың биткоиндерді сату немесе сатып алу кезінде келіскен құны -биткоин бағамын құрайды. Биткоин бағамы көптеген факторларға байланысты өзгеріп отырады. Тіпті криптовалюта әмияны қызметін ұсынатын сервистің бұзылғаны жөнінде айтылған қалжыңның шеті шықса, биткоинның бағамын жүздеген долларға құлдырап шыға келеді.
Биткоиндерді биржадан сатып алу үшін алдымен ақшаны биржаға салу керек. Биржадағы баланста ақша пайда болғаннан кейін саудаласуға қатысу қажет. Ол үшін сол уақыттағы биткоин бағамына қарап, биткоинның бағасын қоямыз. Егер сіздің қойған баға қабылданса, ішкі есепшотқа сатып алынған биткоиндер келіп түседі.

2. АЙЫРБАСТАУ СЕРВИСТЕРІ
Айырбастау сервистері биткоиндерді ақшаға және керісінше алмастыруға мүмкіндік жасайды. Биткоин бағасы ішкі курс бойынша есептеледі. Бұл тәсілдің биржадан артықшылығы — қарапайымдылығында.

3. ТІКЕЛЕЙ САТЫП АЛУ
Бұл үшін алдымен биткоинын сатуға құлықты сатушыны табу керек. Табылғаннан кейін сатушымен биткоин курсын келісіп, оның есепшотына ақша аударылады. Қайтарым ретінде ол сәйкес эквиваленттегі биткоиндерді жібереді. Биткоиндер жіберілмесе, демек сатушының алаяқ болып шыққаны. Сондықтан да сатушының репутациясын тексеріп алған жөн.

Tor дегеніміз не тағы?

Tor — бұл анонимді желілік байланыс орнатуға жағдай жасайтын прокси-серверлер жүйесі. Torдың жасырын сервистері арқылы мекенжайы құпия сайттар жасалады. Өзінің IP мекенжайын анонимді түрде қалдырғысы келген қолданушылар .onion-сайттарға Tor бағдарламалық жабдықтауы арқылы енеді. Болмаса, кәдуілгі сайтттарға кіргенде өзінің IP мекенжайы жария етілмегенін қаласа, онда Tor желісін пайдаланады. Torдың ерекшелігі сол, мұнда анонимділік деген ұғым техникалық тұрғыдан қамтамасыз етіледі.
Torдың осыбір ерекшелігі заңның шеңберіне сыймайтын түрлі сайттардыы жасауға алып келді. Заңға қарсы әрекеттерді қаржыландыруда биткоинның таптырмас төлем құралы бола алады. Биткоинның бұл қасиеті — Tor мен биткоиндердің бірін-бірі толықтырушы ретіндегі рөлін арттырды.
Tor желісінің көмегімен әдеттегі браузерлерден ашылмайтын сайттарға кіруге болады. Мысалы, әдеттегі браузерлер арқылы .onion доменіндегі сайттарға ену мүмкін емес.
Демек, анонимділік деген ұғым алдыңғы қатарға шығып, аноним боп қалуға тырысқан қолданушылардың артуы — анонимділікті сақтау құралдарының артуына алып келді. Сұранысты қанағаттандыруға негізделген ұсыныстың ақыры Tor мен Bitcoinдердің әлеуетін арттыра түсті.

Bitcoin жүйесінің Torшылар ортасында танымал болуына не себеп? Tor желілеріндегі сайттардың ауқымы тарылмай, керісінше қанат жая түсуіне биткоиндердің сіңірген еңбегі қандай?

Silk Road онлайн-дүкені — есірткі ошағы

Бұл сұрақтарға американың федеральдық тергеу бюросы тарапынан жабылған Silk Road онлайн-дүкені мысалында жауап беруге болады. Есірткі сатумен айналысатын бұл интернет-дүкенінің атауы да қызық. «Жібек жолы» деген мағына береді. Осындай кең шеңбердегі атауды иемденген интернет-дүкеннің саудасы биткоин төлемі арқылы жүргізілді. Silk Roadтың сөресінде психотропты заттардан (марихуана, есірткі) бөлек, электроника, порнографиялық материалдар мен таратуға тыйым салынған кітаптар да бар болатын-ды. Тұтынушылар бұл сайтқа тек Tor желісі арқылы кіретін. Іздеу жүйелеріне шықпайтын сайттың негізін салушы — Росс Уильям Ульбрихт. Өткен жылдың қазан айында Silk Road сайты жабылып, иесі тұтқындалды. Сайттың серверінен мыңдаған биткоиндер табылды. Онда сақталған биткоиндердің саны 30 мың данаға дейін жетіп, сол уақыттағы долларға шаққандағы бағамы 25 млн АҚШ долларын құрады. Осыдан кейін Silk Roadқа аналог сайттардың қарасы көбейді. Қазірдің өзінде Silk Road2 атты интернет-дүкен жұмыс істейді. Ондағы тауар түрлері алдыңғысына пара-пар болмаса да, өз тұтынушыларының қажетін қанағаттандыруға әрекеттеніп келеді. Төлемдердің дені биткоиндермен жасалады.

Assasination Market — кісі өлтіруге тапсырыс қабылдайды

2013 жылдың күзінде Tor желісінде тағы бір сайт іске қосылды. Assasination Market деген атаумен еніп келген бұл сайттың ұсынатын қызметі де адамдардың жасырын қалауларын қанағаттандыруға бағытталған. Assasination Market белгілі қоғам және саясат қайраткерлерін өлтіру қызметін ұсынады. Кісі өлтірушінің ақысын өтеу үшін сайтқа келушілерден сайттың биткоин-әмиянына биткоиндер жіберуді сұрайды. Тапсырыс орындалса, төленген қаржының 1%-ын өзіне алып қалады. Тапсырыс беруші мен тапсырысты орындаушы арасындағы делдал іспеттес.
Бұл биткоиннің Tor желісіндегі сайттарды жойылып кетуден аман сақтап, алға жылжытып отырғанын көрсетеді. Демек, Tor әлемі биткоиндермен қаржыландырылады.


Мен жоғарыда атышулы екі оқиғаны ғана мысалға алдым.Биткоинмен есеп айырыспайтындықтан, Tor желісі арқылы аноним сайттарға кірмейтіндіктен де осыбір параллельді әлемдегі әрекеттер әралуандылығынан білерім аз. Десе де, биткоин мен Tor желісінің арасындағы байланыстың алдағы уақытта күшеймесе, әлсіремейтіні анық. Өйткені, криптовалюталар анонимділікті сақтаудың жалғыз ғана сенімді құралы болып отыр. Ал, Tor желісі болса анонимдердің қайнаған ошағы.

превью мекені

Біздің университетте ғалымдардың өз «ғылымиадасы» бар. Иә, иә, олар да жылдың басынан бастап желтоқсанға дейін ғылыми мақала жазып, фавориттері жыл соңында ақшаға қарық болады. Бірақ мақаланың сапасын арнайы комиссия бағаламайды және сапа мақалаға қойылған «лайк» санымен анықталмайды. Мұндағы көрсеткіш – мақала жарық көрген журналдың импакт-факторы.

Импакт-фактор дегеніміз не?
Импакт-фактор (ағылш. impact – «әсер», factor – «коэффициент», «көрсеткіш») —ғылыми журналдың сандық көрсеткіші яғни «авторитеті» болып табылады. Қандай да бір журналдың биылғы 2014 жылғы импакт-факторы сол журналда 2012-2013 жылдарда жарияланған мақалаларға жасалған сілтемелер санын сол жылдары жарияланған мақалалар санына бөлумен есептеледі.
Қандай да бір журнал деп айтқаным әрине артықтау, себебі бұл басылымдардың нақты тізімі бар және оны америкалық Thomson Reuters компаниясы «Journal Citation Reports» қосымшасының көмегімен жасайды. Олардың басым көпшілігі ағылшын тілінде екенін ішіңіз сезіп отырған болар. Қазақстандық бір де бір журнал әзірге бұл тізімде жоқ. Әйтсе де үмітсіз шайтан ғана.

Мұндай басылымдарға мақаланы «өткізу» оңай емес. Тіпті сол журналдың редакторымен әлдебір шетелдік конференцияда танысып, «фуршеттес» болсаңыз да ол сіздің шимайыңызды өз журналында басып шығарады деген сөз емес. Себебі ол алдымен журналдың беделін ойлайды және оның импакт-факторының төмендеуін қаламайды. Керісінше әр қабылданған мақала журналға жасалған сілтеме мен дәйексөз келтірулерді арттыра түсуі керек. Тіпті мақаланың басылымға қабылдану-қабылданбауын көп жағдайда редактор шешпейді, себебі әр түскен мақала тәуелсіз рецензенттерге жіберіледі. Ал рецензенттер ретінде сол саланың майын ішкен азуы алты қарыс ғалымдар тағайындалады. Мақаланың ғылыми маңызы мен оған жұмсалған еңбекті солар анықтайды. Кейбір журналдардың мақаланы қабылдау мерзімі 2 жылға дейін барады.
Осы бір импакт-фактор соңғы жылдары еліміздегі ғалымдардың және жалпы ғылымның халықаралық дәрежедегі әлеуетін анықтайтын басты көрсеткіш болып тұр. Ең аяғы PhD қорғау үшін де тым құрығанда 1 мақалаңыз импакт-факторлы журналда жарияланған болуы керек. Бұл талап негізінен PhD бітіруші жас ғалымдардың сапасын арттыру үшін қойылады дегенмен бір жағынан Қазақстан атынан импакт-факторлы журналдарға шығатын мақалалар санын көбейту үшін жасалған қулық сияқты, ИМХО.

«Ақша – басты қозғаушы күш»
Ғалымдарының импакт-факторлы журналдарда жариялаған мақала санының көбеюі университеттің де беделін көтере түседі. Сондықтан кез-келген ЖОО, ғылыми орталық бұл санның неғұрлым жоғары болуына мүдделі. Осы мақсатта біздің Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде 2010 жылдан бері импакт-факторлы журналға жарияланған әр мақала үшін сыйақы тағайындау дәстүрге енген. Осыған орай ғылым бөлімінің бастығы Әсел Сейпішеваны сөзге тарттым.

«Университет ғалымдарға жарияланған мақалалары үшін журналдың импакт-факторына байланысты 50 айлық есептік көрсеткіштен 200 айлық есептік көрсеткішке дейін сыйақы береді. Сыйақы тағайындау туралы арнайы бекітілген ережеміз бар, содан ауытқымаймыз. Әлбетте, бұл ғалымдар үшін жақсы мотивация, жылдан-жылға сапалы мақала жазатын ғалымдар саны артып келеді. Олардың ішінде жас ғалымдар да бар».
Ал енді соңғы үш жылдағы мақалалар санының өсуін көре қойыңыз:

Миллионер болам десеңіз...
ЕҰУ бойынша, тіпті жалпы Қазақстан бойынша бұл көрсеткіштен ең бірінші орында тұрған физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Рәтбай Мырзақұл екен. Ағамыз халықаралық жоғары импакт-факторлы басылымдарда бас-аяғы 103 мақала жариялапты! Соңғы екі жылда жарияланған мақалалары үшін 10 миллиондай сыйақы алған екен.
Миллионер ғалым болудың құпиясын білу үшін көрші корпусқа Рәтбай ағайды іздеп бардым. Ол кісіні орнынан табу қиын болмады. Түскі асқа бармастан кабинетінде жұмыс істеп отыр екен.
«Мұнда тұрған ешқандай құпия жоқ, қызым. Кейбір әріптестерім «сен бір мықты канал тауып алғансың, сол арқылы мақаланы түйдек-түйдегімен шығарып жатырсың» деп әзілдеген болады. Бұл жерде еңбек пен табандылық қана қандай да бір нәтиже бермек» деді ол.

«Негізгі мақсат ақша болмаса да оның стимул беретінін жоққа шығаруға болмайды. Бұрын жылына 3-4 импакт-факторлы мақала жариялап тұратынмын, ал қазір жылына 40 мақалаға дейін барады».
Әңгіме соңында өзімнің де жас ғалым екендігімді айтып едім, бірден «импакт-факторлы мақалаң бар ма?» деп сұрады. Биыл өліп-талып біреуін әзер шығарғанымды қысылып айтқанымда, «Несі бар, жастар үшін бұл да жақсы нәтиже. Әлі талай биікті бағындырасың. Тек осы қарқыныңнан тайма, ғылымды тастама!» деп батасын беріп шығарып салды. «Әумин!» дегеннен басқа не дейміз?

Селфи сөзін жиі естиміз. Бұл терминнің қашан, қалай пайда болғанын білесіз бе?

Селфи (selfie) — өзін өзі фотоға түсіру немесе автофотопортрет. 2012 жылдары Фейсбукте танымал болған сөз алғаш рет 2002 жылы Австралияда өткен бір форумда қолданылған екен. 2013 жылы Оксфордтың танымал ағылшын тілі сөздігінде «Жыл сөзі» атанған.

Алғашқы селфилар елімізде Моймир желісінде басталды деуге болады. Инстаграм кең қолданысқа ие бола бастаған сайын және артқы/алдыңғы камералары бар смартфондардың көбеюі бізде де селфиді танымал қыла бастады. Бұрын тек артқы камера арқылы «соқыр селфилар» түсірілсе, қазір алдыңғы камера арқылы анық селфилар және топтық селфилар түсіріледі.

Селфилардың 30 пайызы 18-24 жас аралығындағы жастарға тиесілі екен. Жалпы әр интернет қолданушы 1 рет болса да селфи түсіріп көреді.

Селфилерімізді осында бөлісейік, керекшілер!

«Ақша» тақырыбындағы тапсырманы естіген кезде елең ете қалғандардың бірімін. Елеңдейтіндей де жөнім бар. Мындағылардың көбінің көзі көрмеген ақшалы жерді бұрынырақта мен көріп кеткен едім. Өз басым ол орынды қаламыздағы мұражайлардан кейінгі көруге татитын орын деп есептеймін. Қарағанды-Алматы тас жолының бойында, өткен-кеткен жолаушыларға ақ жол айтып, амандығын тілеп тұратын «Аманжол» деген кафе бар. Былайғы жұрт «Зеленая крыша кафесі» деп те айта береді. Қаладан 20-25 шақырым жерде орналасқан. Жолаушылар мырзалықтан әлде ырзалықтан сол кафеге ақша тастап кетуге құмар. Ия, есептескен ақшаларынан бөлек, кафенің қабырғасына ақша жабыстырып кету рәсімі бар бұл кафеде. Баяғыда, жол бойындағы ағаштарға "Әулие ағаш" деп шүберек байлайтын еді ғой. Дәл сол секілді. Бірақ, "Әулие кафе" деп емес, естелік ретінде өз елінің ақшасын жабыстырып кететіндер көптеп кездеседі. Біреулер ұсақ-түйек ақшаларының түпнұсқасын жабыстырса, енді біреулері көшірмесін іліп кетеді. Әйтеуір, бұл жерде жер шарының біраз бөлігінің ақшасы бар.
Көп сөйлеп қайтеміз. Суреттерге кезек берейік.
Бір қарағанда «Аманжол» кафесінің алып бара жатқан ештеңесі жоқ.

Жол бойындағы кафелердің түскі және кешкі мезгілде бос болуы некен-саяқ. Біз де аз-маз күтіп барып бас жағындағы бір орынға жайғастық. Бос тұрған стол біз отырып кеткен стол)))


Қабырғаға түсқағаздың қажеті шамалы

Ас-ауқаттың есебін теңгемен қабылдаса да қабырғаға жабыстыратын ақша атауына шектеу жоқ. Біреулер ақшаға атын жазып, кім жабыстырып кеткені жайлы мәліметтер қалдырып кетеді екен.
Үнді шайын ішіп жүргенімізбен рупиясына зер салып қарап тұрғаным осы екен.

Литваға барсаңыз теңгеңізді осындай литтерге ауыстырып алуды ұмытпаңыз

Нигерияға сапар шегіп, алда-жалда бар қаражатыңыздан айрылып қалсаңыз қапа болмаңыз. Қос алақаныңызды жайып жіберіп «Найра-найра» десеңіз жұртшылық мына қағазды қыстырып кетуі ықтимал. Ол жақта ауқатты адамдар бар шығар өзі, ә?

Польшада мынандай ақша 1994 жылы жарамды болған екен. Қазір білмеймін.

Қырғыз ақшасындағы мына апай Күләш Бәйсейітоваға ұқсайды екен.

Украина ақшасынан "Ұлы Володимирді" көруге болады екен.

Бір гривень

Румындықтар айлықты мына қағаздармен санап алады.

Румындықтар «Лей» ұстаса, түріктер лираны бес жүз мыңдап жұмсайды

Кафенің кіре берісіне де, тіпті, аркасына да ақша жабыстырып кеткендер баршылық. Кейбір суреттерді «мостикқа» түсіп тұрып түсіруге тура келді.


Қағаз ақшасы жоқтар өздерінің «бес теңгесін қыстыра кетуді» жөн санаған секілді.

«Аяғы жоқ, қолы жоқ жылан қайтіп күн көрер?» дегендей не қағаз ақшасы жоқ, не тиыны жоқ бейбақтар өз суретін жапсырып кете береді.

Менің арзанқол фотоапаратыма іліккен басқа да құнды қағаздар













Ақшасын төлесең дәретхана да тегін

Жолаушы, көлігіңнің қарны ашып қалмасын. «Аманжолдан» алпыс қадам жерде ақшаға жанар-жағармай сатады екен.


Кафенің қожайынымен көзбе-көз сөйлеспесек те көмекшісімен (администратор) тілдестім. Егесі бұндай шаруамен арнайы айналыспайды екен. Бұрынырақта бір кісі «шәйлық үшін» деп тастап кеткен ақшаны ырымға балап қабырғаға жабыстырып қойған екен. Содан басталған рәсім екен.
P.S. Қабырғаға ақша жабыстырмасақ та 1300 теңгеге екі лағман, екі-екі кеседен шәй, 3-4 тілім нан, 1 пирожный жеп кеттік.

Сіздерге осы жазбаны ұсынған адал жар, өнегелі әке Айсұлтан деген мен боламын)))

Қазір әр бір қадамымызды суретке түсіріп алып әлеуметтік желілерде бөлісіп отыру әдетімізге айналғанын бәріміз білеміз. Баяғының пленкалы фотоаппараттарыда көзден бұлбұл ұшып салонға барып сурет шығартуды ұмытқанымыз қашан. Мен қарап тұрсам белгілі бір құжатқа немесе оқудан сурет сұратқанда ғана фотосалонға барады екенмін. Ал, күнделікті немесе қыдырып жүргенде түскен суреттерді компьютерге одан кейін инстаграмға тыға беремін. Суреттерді жинайтын арнайы альбом сатып алмағанымада 4 жылдай болыпты. Үйдегі ескі альбомдардан әке-шешелеріміздің, ата — әжелеріміздің естелік суреттерін әр үйден көруге болады. Қалай ойлайсыздар бізден кейінгі ұрпақ әлеуметтік желілердегі ескі парақшаларымызды тауып алып бізді еске алып отыратын болар?..