Астананың барлық емханаларында 20-30 қыркүйек аралығында ашық есік күндері өтіп жатыр. Іс-шара дүниежүзілік жүрек күніне орайластырылған қан айналымы жүйесі ауруларының алдын алуға арналған онкүндік аясында өтуде. Шара аясында дәрігерлер жүрекке және өкпеге аускультация әдісін пайдаланады, артериалдық қысым, қан қысымы мен қандағы холестерин деңгейін өлшейді. №1 және 2 қалалық емханаларда 25 қыркүйекте сағат 9-дан бастап ашық есік күндері өтеді. Онкүндік аясында №3 қалалық емхана 23 қыркүйекте келушілерді қабылдайды. Сонымен қатар 22 қыркүйекте №4 емханада дәрігер мамандарының кеңес беруімен ашық есік күндері өтеді. Сондай-ақ 23 қыркүйекте №9 және 10 қалалық емханаларда да ашық есік күндері өтеді.

сілтеме

Қыркүйектің 5-де Астана қаласында « Денсаулық фестивалі – 2015» шарасы өтеді.

Фестиваль аясында шамамен 5 мың адам қатысатын бұқаралық жаппай жүгіруден жарыс ұйымдастырылмақ. Іс-шара аясында саябақ ішінде денсаулық қалашықтары орнатылады, мұнда қала тұрғындары мен қонақтары қандай да бір медициналық мәселелерін шешуге мүмкіндік алады. Сондай-ақ қант диабетін және басқа да ауруларды тексеруге шұғыл тесттер өткізіледі, мұнымен қоса қан қысымын өлшеп көруге де болады. Ақпараттық-біліми материалдар таратылады, денсаулығыңыз жөнінде кеңестер беріледі.

Сонымен қатар, бұл күні саябақта спорт ұжымдары (күрес, таэквондо, каратэ, ұлттық күрес және т.б.), эстрада әртістері, көркем шығармашылық ұжымдары өнер көрсетеді.

Жаппай жүгірістің жеңімпаздары салттанатты түрде дипломдар және бағалы сыйлықтармен марапатталады.

Атап өтейік, «Денсаулық фестивалі» 1999 жылдан бері қыркүйек айының бірінші жартысында дәстүрлі түрде өтіп келеді.

Денсаулық фестивалі – халық арасында салауатты өмір салты мәдениетін қалыптастыру және дәріптеу, соның ішінде дене белсенділілімен және спортпен шұғылдану, тиімді тамақтану, зиянды әдеттерден бас тарту және өз денсаулығына деген үлкен жауапкершілікті сезіндіру болып табылады.

Осыған орай, 2015 жылдың 2 қыркүйегінде сағат 11.00-де Астана қаласы Салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының баспасөз залында «Салауатты өмір салтын ұстан!» ұранымен өтетін «Денсаулық фестивалі – 2015» республикалық кең ауқымды акциясын өткізуге мәселелеріне арналған баспасөз конференциясы өтеді.

astana.gov.kz

24.09
Елорда мешіттерінде сағат 7:45-те айт намазы

25.09
«Нұр Астана», «Әзірет Сұлтан» және «Сәдуақас Ғылмани» мешіттерінің ауласында жалпы жұртшылыққа арналған мерекелік жәрмеңке;
Ұлттық спорттық ойындар сайысы;
Астана мешіттерінің ұйымдастыруымен «Раббың үшін құрбан шал!» қайырымдылық акциясы;
Қарттар үйінде «Қарттарым – асыл қазынам» атты рухани кеші.

24-26.09
Астана мешіттерінің қызметкерлері қаладағы мұқтаж жандардың үйлеріне арнайы барып, айт мерекесімен құттықтап, азық-түлік және құрбандық еттерін таратады;
Ауруханалардағы сырқат жандардың көңілін сұрап, айттық сыйлықтар тарту етіледі;
Қала мешіттерінің қызметкерлері Астана әкімдігімен бірлесе отырып, құрбандық еттерін мұқтаж жандарға үлестіреді.

Астана қаласы әкімдігі бекіткен мал сою орындары:
1. «Алтын таға» базары (Қосшы),
2. «Пищекомбинат-Астаналык плюс» ЖШС, Дулатов к., 191;
3. «Нұрбереке 555» ЖШС, «Алаш» тас жолы, 30 («Көк базар»);
4. «Метро» СҮ (Астана-Қарағанды тас жолы);
5. «Шаушен» шаруа қожалығы, «Астана-Павлодар» тас жолы, 9 км;
6. «Темеш» шаруа қожалығы, «Астана-Софиевка» тас жолы, 7 км;
7. «Есжанова А.» ЖК «Жайлау», «Алаш» тас жолы, Ц313 көшесі («Алаш» базарының артында);
8. «Мақсат -2007» ЖШС, «Теміржолшылар» ТА, Ақжар к., 20.

Тәкбір тәшриқ
Арафа күні таң намазының парызынан кейін басталып, Құрбан айттың төртінші күні екінті уақытына дейінгі болатын әрбір парыз намаздың соңынан мына дұғаны оқу уәжіп саналады:
«Аллааһу әкбар, Аллааһу әкбар, ләә иләәһә иллаллааһу уаллааһу әкбар, Аллааһу әкбар уа лиллааһил-хамд».

«Астана – адалдық алаңы» жобасының басшысы Жазира Жылқышиева қаладағы тұрмыстық сыбайлас жемқорлықтың деңгейін айтарлықтай төмендетуге ықпал еткен жоба кеңсесінің қолға алған шаралары туралы айтып берді, деп хабарлайды Астана қаласы әкімдігінің ресми сайты.

Жобалық кеңсе енгізген жаңашылдықтардың бірі – Сарыарқа ауданы әкімдігімен бірлесіп, «Open space» технологиясын енгізу арқылы жоба кеңсесі мен азаматтар арасындағы қарым-қатынасты орнату форматын өзгерту. Бұл технология тұрғындардың кабинеттерді араламай-ақ, тез арада сапалы қызмет алуына мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, жобалық кеңсе алғашқы медициналы-санитарлық көмек көрсету орталықтарын азаматтар үшін ыңғайлы етуді қамтамасыз ету жұмыстарын жүргізді.

«Жаңғырту жұмыстары барлық бастапқы медициналық-санитарлық көмек көрсету орталықтарында жүргізілді. Жаңғырту қаржы шығыстарын оңтайландыру аясында жүрді. Оның нәтижелері бойынша барлық емханаларында қосалқы қызмет аутсорсингтерге берілді, соның арқасында жылына шамамен 300 млн теңге үнемдеуге мүмкіндік берді», — деді Жазира Жылқышиева.

Үнемделген қаражат есебінен емханаларға сандық ақпараттық дүңгіршектер, халықаралық стандарттарға сәйкес келетін навигация жүйесі, балалар алаңы, бірыңғай брендбук, ресепшндер, суы бар диспенсерлер орнатылып, ең бастысы – ішкі құжаттар мен пациенттердің амбулаторлық карталары цифрландырылды.

Сонымен қатар, Жылқышиеваның айтуынша жобаның қамқорлығымен ведомстволық бағыныстағы мекемелерді оңтайландыру жүргізілді. Мысалы, балалар үйінің әкімшіліктері және № 54 мектеп-лицей шығыстарды оңтайландыру нәтижесінде 150 млн теңгені үнемдеді. Үнемделген қаржы есебінен оқушылар үшін жаңа заманауи кабинеттерді ашуға, мекеме қызметкерлеріне үстеме ақы белгілеуге мүмкіндік берді.

Қалалық Триатлон паркте өткен қысқы стартқа адамның мүмкіндігі жоғары екендігін дәлелдеп 1,6 –мыңнан астам адам қатысты, деп хабарлайды Астана қаласы әкімдігінің ресми сайты.

Далада сарышұнақ аяз тұрса да (сынап бағанасы -25 градусқа дейін түсті), кәсіби спортшылар жарыс алдында денелерін қыздырып, әуенге билеп көңілді тұрды.

II Astana winter marathon атты марафонға 1,6 мыңнан астам адам қатысуға ниет білдірген. Олардың үш жүзден астамы еліміздің аймақтары мен Ресей мен Украинадан келіпті.

Ең жас қатысушы 12- де, ал ең ересегі – 74 жаста.

Шыдамдылық пен жеңіске талпынғандар 5, 10 ,21 шақырымдық үш қашықтықта бақтарын сынады. Ал 42 шақырымдық жарыс дүниежүзілік талапқа сай күннің қатты суытуына байланысты өтпеді. Спортшылардың қауіпсіздігі аса қымбат.  

Astana Winter Marathon –ның  «Шексіз мүмкіндік» ұраны қатысушылардың мінезін толық ашып тұрғандай. Мұнда физикалық дайындық қана емес, шыдамдық пен күш-жігерді көрсету маңызды.

Барлық қатысушыларға үлгі болған жан – Азия, Африка, Австралия және Американың шөл даласын жалғыз жүгіріп өткен  қазақстандық марафоншы, ел мақтанышы Марат Жыланбаев. Ол осы жарыстың кеңесшісі де қатысушыларды жігерлендіруші де.

Қатаң климаттық жағдайларға қарамастан адамдар Астана, Ақтөбе, Атырау, Павлодар, Екібастұз, Оралда да жүгіруге шықты. Адамдарға қыс келсе де үйде жатпаңыздар дегім келеді. Далаға шығыңыздар, жүгіріп, шана, шаңғы тебіңіздер!», — дейді Марат Жыланбаев.

Бес шақырымдық қашықтықтағы марафонда Серік Исмаилов пен Адель Шахайдар жеңіске жетсе, он шақырымдық қашықтықты алғашқы болып Мирас Жетібаев пен Зарина Ментаева бағындырды. Ал 21 шақырымдық марафонда Базарбай Дауталиев пен Татьяна Миргородскаяға тең келер атлет табылмады. .

Марафон Астана қаласы әкімдігінің қолдауымен өтті. Шараның бас демеушісі – «BI group» компаниясы.

Қала аумағында орналасқан 6 мыңнан астам бейнебақылау камералары iKomek орталығына ақпарат береді, деп хабарлайды қалалық әкімдіктің ресми сайты.

Әкімдіктің мониторинг және жедел әрекет ету орталығы қалалық бейнебақылау жүйесі арқылы коммуналдық қызметтердің жұмысын онлайн түрде бақылайды.

«IKomek орталығына қала бойынша 6 мыңнан астам бақылау камералары жеткізілді. Камералар сауда орталықтары, мешіттер, ірі аялдамалар, теміржол вокзалдары сияқты қоғамдық орындарды қамтиды. Қаладағы бейнебақылау жүйесі арқылы iKomek орталығының операторлары тәулік бойы мектептер, аулалар мен үй кірмелерін бақылап отырады», – делінген орталық хабарламасында.

Қыс мезгілінде қалалық бейнебақылау жүйесі арқылы операторлар қардан уақытылы тазартылмаған орындарды анықтайды. Осыған орай, қалалық коммуналдық қызметтер дереу олқылықты реттейді.

«Нөлдік толеранттылық» қағидатын басшылыққа ала отырып, iKomek орталығының операторлары рұқсат етілмеген жерлерге қоқыс шығару, көлікті тұраққа дұрыс қоймау, санкцияланбаған қоқыс орындарын анықтау, сондай-ақ көшелер мен аулаларды су басуын және өзге де бұзушылықтарды тіркейді. Камераларды пайдалану құқықбұзушылық деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді», – делінген хабарламада.

Астана әкімдігі барлық тұрғын үй-коммуналдық мәселелері, соның ішінде қар мен мұзды тазартуға қатысты өтінімдердің қалалық мониторинг және жедел әрекет ету орталығында тәулік бойы қабылданатындығын еске салады.

Қалалық мониторинг және жедел әрекет ету орталығы келесі әдістер бойынша хабарласуға болады:
Telegram чат-боты t.me/astanaikomek109_bot;
Астана әкімдігінің ресми сайты astana.gov.kz;
Жарияланымдарды әлеуметтік желілерде #astana109 хэштегімен белгілеу:

Facebook www.facebook.com/astana109/
Instagram www.instagram.com/astana109/
Телеграмма арнасы t.me/astana109112.

22 желтоқсанда Оқушылар сарайында рождестволық концерт өтеді, деп хабарлайды елорда әкімдігінің ресми сайты.

«Weihnachtswunder» рождестволық концертін Астананың «Возрождение» неміс қоғамдық бірлестігі мен Ақмола облыстық «Возрождение» қоғамдық қоры Германия елшілігінің қолдауымен ұйымдастырды.

Бағдарлама барысында Астананың және Ақмола облысының неміс қоғамдық бірлестіктерінің шығармашылық ұжымдары және арнайы шақырылған қонақтар — «Романсиада» халықаралық байқауының жүлдегері, «Шабыт» халықаралық шығармашыл жастар фестивалінің дипломанты, «Метрополитен-опера» байқауының аймақтық кезеңінің финалисі, «Астана Опера» солисі Евгений Чайников, республикалық, халықаралық байқаулардың лауреаты, концертмейстер Елена Цветцих өнер көрсетпек.

Концерт 22 желтоқсанда сағат 19:00-де Оқушылар сарайында (Момышұлы даңғылы, 5) өтеді.

Финалда жеңіс үшін Астана мен Көкшетау командалары жарысты, деп хабарлайды астана әкімдігінің ресми сайты.

«Астана» спорт клубында қаладағы құлағы нашар еститін спортшылар арасында футзалдың кубогы бойынша ашық турнирдің баталиясы ойнатылды, деп хабарлайды астана әкімдігінің ресми сайты.

Оған 16 жастан жоғары футболистер қатысты. Үш команданың екеуі астананың атынан шықты, ал команданың атауы «Астана-1» және «Астана-2» болды. Үшінші команда Көкшетаудан келді.
«Құлағы мүкіс еститін спортшылар арасында Астананың футзал бойынша кубогының ашық турнирін жыл сайын Тәуелсіздік күні құрметіне орай өткізіп келеміз. Біздің балалар «Жігер» спорт клубында жаттығады. Кейбірі колледжде оқиды, кейбірі жұмыс істейді», — деді жарыстың төрешісі, ҚР мүгедектік спорты бойынша спорт шебері, «Жігер» спорт клубының жаттықтырушысы Тәжібай Таймамбетов.

Турнирдің финалында «Астана-1» мен Көкшетау командасы шықты. Бірінші таймда екі жақта тең түсті, сол себепті екінші тайм тартысты өтті. Десе де көкшетаулықтар басым түсіп, табанды күресте олар бәсекелесін басып озды. Есеп 3:2 болып Көкшетаудың пайдасына шешілді. Футзалдан Астананың кубогы облыстың қанжығасына кетті.

«Astana taxi» компаниясы әдетте клиенттердің жеке заттарын қалдырып кететінін айтты, деп хабарлайды Астана қаласы әкімдігінің ресми сайты.

Компанияның такси жүргізушілері клиенттердің әдетте сөмке, әмиян, ұялы телефондарын жиі ұмытып кететінін айтты.

«Astana taxi»-дің ақпаратынша, өткен аптада клиенттер таксиде алты зат ұмытқан олар: жүк сөмкесі, сөмке, әмиян, ыдыс, қолғаптар және қораптағы аяқ киім. Ұмыт қалған заттардың барлығы иелеріне қайтарылған, ал аяқ киім иесі уақыт болғанда алып кететінін айтқан.

«Таксиде ұмыт қалған заттары туралы жолаушы бірнеше әдіспен хабарлай алады. 15800 нөмері арқылы колл-орталыққа хабарласуға болады немесе 8 (7172)577707 номері арқылы сапаны бақылау бөліміне хабарласа алады, әлеуметтік желілерде хабар қалдыру, + 7 700 555 76 07 нөмері арқылы Whats App-қа хабарлама жазу».

Егер клиенттің ұмыт қалдырған заты табылып жатса диспетчер зат иесіне хабарласып, заттың қай көлік жүргізушісінде екендігін айтады, ал сапаны қадағалау бөлімінің менеджері клиенттен затты қалай алу ыңғайлы болатынын анықтайды. Ұмыт қалған затты қайтып алудың екі түрі бар. Біріншісі, ұмыт қалған затты такси жүргізушісі офиске әкелуі, ол кезде клиент затын өзіне ыңғайлы уақытта офистен алып кетеді. Екінші түрі, клиент ұмыт қалдырған затын нақты бір мекенжайға әкеп беруін сұраған кезде.  

Кеңістік – барлық нәрсенің, ал уақыт – бүкіл оқиғаның өлшемі. Уақыт пен кеңістіктің көкжиегі тоғысқан кезде ұлт тарихы басталады. Бұл – жай ғана әдемі афоризм емес.

Шын мәнінде, немістердің, италиялықтардың немесе үнді халықтарының жылнамасына көз жүгіртсек, олардың мыңдаған жылды қамтитын төл тарихындағы ұлы жетістіктерінің дені осы елдер қазір мекен етіп жатқан аумақтарға қатыстылығы жөнінде сұрақ туындайтыны орынды.  Әрине, ежелгі Рим деген қазіргі Италия емес, бірақ италиялықтар өздерінің тарихи тамырымен мақтана алады. Бұл – орынды мақтаныш. Сол сияқты, ежелгі готтар мен бүгінгі немістер де бір халық емес, бірақ олар да Германияның мол тарихи мұрасының бір бөлшегі. Полиэтникалық бай мәдениеті бар ежелгі Үндістан мен бүгінгі үнді халқын тарих толқынында үздіксіз дамып  келе жатқан бірегей өркениет ретінде қарастыруға болады.

Бұл – тарихқа деген дұрыс ұстаным. Сол арқылы түп-тамырымызды білуге, ұлттық тарихымызға терең үңіліп, оның күрмеулі түйінін шешуге мүмкіндік туады.

Қазақстан тарихы да жеке жұрнақтарымен емес, тұтастай қалпында қазіргі заманауи ғылым тұрғысынан қарағанда түсінікті болуға тиіс. Оған қажетті дәйектеріміз де жеткілікті.

Біріншіден, қосқан үлестері кейінірек сөз болатын протомемлекеттік бірлестіктердің дені қазіргі Қазақстан аумағында құрылып, қазақ ұлты этногенезінің негізгі элементтерін құрап отыр.

Екіншіден, біз айтқалы отырған зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісінше, көпшілігі осы кең-байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды.

Үшіншіден, кейінгі жылдары табылған тарихи жәдігерлер біздің бабаларымыздың өз заманындағы ең озық, ең үздік технологиялық жаңалықтарға тікелей қатысы бар екенін айғақтайды. Бұл жәдігерлер Ұлы даланың жаһандық тарихтағы орнына тың көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.

Тіпті, қазақтың кейбір ру-тайпаларының атаулары «қазақ» этнонимінен талай ғасыр бұрын белгілі болған. Осының өзі біздің ұлттық тарихымыздың көкжиегі бұған дейін айтылып жүрген кезеңнен тым әріде жатқанын айғақтайды. Еуропацентристік көзқарас сақтар мен ғұндар және басқа да бүгінгі түркі халықтарының арғы бабалары саналатын этностық топтар біздің ұлтымыздың тарихи этногенезінің ажырамас бөлшегі болғаны туралы бұлтартпас фактілерді көруге мүмкіндік берген жоқ.

Сонымен бірге ұзақ уақыттан бері біздің жерімізде өмір сүріп келе жатқан көптеген этностарға ортақ Қазақстан тарихы туралы сөз болып отырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл – түрлі этностардың көптеген көрнекті тұлғалары өз үлестерін қосқан бүкіл халқымызға ортақ тарих.

Бүгінде төл тарихымызға оң көзқарас керек. Бірақ қандай да бір тарихи оқиғаны таңдамалы және конъюнктуралық тұрғыдан ғана сипаттаумен шектелуге болмайды. Ақ пен қара – бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар. Бұлар өзара бірлескенде жеке адамдардың да, тұтас халықтардың да өміріне қайталанбас реңк береді. Біздің тарихымызда қасіретті сәттер мен қайғылы оқиғалар, сұрапыл соғыстар мен қақтығыстар, әлеуметтік тұрғыдан қауіпті сынақтар мен саяси қуғын-сүргіндер аз болмады. Мұны ұмытуға хақымыз жоқ. Көпқырлы әрі ауқымды тарихымызды дұрыс түсініп, қабылдай білуіміз керек.

Біз басқа халықтардың рөлін төмендетіп, өзіміздің ұлылығымызды көрсетейін деп отырғанымыз жоқ. Ең бастысы, біз нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, жаһандық тарихтағы өз рөлімізді байыппен әрі дұрыс пайымдауға тиіспіз.

Сонымен, Ұлы даланың жеті қырына тоқталайық.

 

І. ҰЛТ ТАРИХЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ

Біздің жеріміз материалдық мәдениеттің көптеген дүниелерінің пайда болған орны, бастау бұлағы десек, асыра айтқандық емес. Қазіргі қоғам өмірінің ажырамас бөлшегіне айналған көптеген бұйымдар кезінде біздің өлкемізде ойлап табылған. Ұлы даланы мекен еткен ежелгі адамдар талай техникалық жаңалықтар ойлап тауып, бұрын-соңды қолданылмаған жаңа құралдар жасаған. Бұларды адамзат баласы жер жүзінің әр түкпірінде әлі күнге дейін пайдаланып келеді. Көне жылнамалар бүгінгі қазақтардың арғы бабалары ұлан-ғайыр Еуразия құрлығындағы саяси және экономикалық тарихтың беталысын талай рет түбегейлі өзгерткені туралы сыр шертеді.

 

1. Атқа міну мәдениеті

Атқа міну мәдениеті мен жылқы шаруашылығы жер жүзіне Ұлы даладан тарағаны тарихтан белгілі.

Еліміздің солтүстік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі «Ботай» қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының  тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді.

Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды. Ал жаһандық ауқымда алсақ, шаруашылық пен әскери саладағы теңдессіз революцияға жол ашты.

Жылқының қолға үйретілуі атқа міну мәдениетінің де негізін қалады. Бес қаруын асынған салт атты сарбаз айбарлы көшпенділер империялары тарих сахнасына шыққан дәуірдің символына айналды.

Ту ұстаған салт атты жауынгердің бейнесі – батырлар заманының ең танымал эмблемасы, сонымен қатар, атты әскердің пайда болуына байланысты қалыптасқан көшпенділер әлемі «мәдени кодының» айрықша элементі.

Автокөлік қозғалтқыштарының қуаты әлі күнге дейін аттың күшімен өлшенеді. Бұл дәстүр – жер жүзінде салт аттылар үстемдік құрған ұлы дәуірге деген құрметтің белгісі.

Біз әлемнің барлық түкпіріне ежелгі қазақ жерінен тараған осынау ұлы технологиялық революцияның жемісін адамзат баласы ХІХ ғасырға дейін пайдаланып келгенін ұмытпауға тиіспіз.

Қазіргі киім үлгісінің базалық компоненттері Дала өркениетінің ерте кезеңінен тамыр тартады. Атқа міну мәдениеті салт атты жауынгердің ықшам киім үлгісін дүниеге әкелді. Ат үстінде жүргенде ыңғайлы болуы үшін бабаларымыз алғаш рет киімді үстіңгі және астыңғы деп екіге бөлді. Осылайша кәдімгі шалбардың алғашқы нұсқасы пайда болды.

Бұл салт атты адамдардың ат құлағында ойнауына, ұрыс кезінде еркін қимылдауына мүмкіндік берді. Дала тұрғындары теріден, киізден, кендір мен жүннен, кенептен шалбар тікті. Содан бері мыңдаған жыл өтсе де, киімнің осы түрі өзгере қоймады. Қазба жұмыстары кезінде табылған көне шалбарлардың қазіргі шалбардан еш айырмасы жоқ.

Сонымен қатар бүгінгі етіктердің барлық түрі көшпенділер атқа мінгенде киген жұмсақ өкшелі саптама етіктің «мұрагерлері» екені белгілі.

Ат үстінде жүрген көшпенділер тақымына басқан сәйгүлігіне неғұрлым еркін мініп жүруі үшін биік ер-тұрман мен үзеңгіні ойлап тапты. Бұл жаңалық салт атты адамның ат үстінде қаққан қазықтай мығым отыруына, сонымен бірге шауып бара жатып, қолындағы қаруын еш қиындықсыз және неғұрлым тиімді қолдануына мүмкіндік берді.

Бабаларымыз шапқан аттың үстінен садақ тартуды барынша жетілдірді. Соған байланысты қарудың құрылымы да өзгеріп, күрделі, ыңғайлы әрі қуатты бола түсті. Масағына қауырсын тағылып, металмен ұшталған жебе берен сауытты тесіп өтетін көбебұзарға айналды.

Қазақстан аумағында өмір сүрген түркі тайпалары ойлап тапқан тағы бір технологиялық жаңалық – қылыш. Оның оқтай түзу немесе иілген жүзі – ерекше белгісі. Бұл қару ең маңызды әрі кең таралған соғыс құралына айналды.

Сарбаз бен оның мінген атын қорғауға арналған сауытты да алғаш рет біздің бабаларымыз жасаған. Еуразия көшпенділерінің айрықша маңызды әскери жаңалығына баланған мұздай темір құрсанған атты әскер осылайша пайда болды. Отты қару пайда болып, жаппай қолданысқа енгенге дейін атты әскердің дамуы біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдық пен біздің дәуіріміздің І ғасыры арасында көшпенділердің ұзақ уақыт бойы бұрын-соңды болмаған жауынгерлік үстемдік орнатуын қамтамасыз еткен жасақтың ерекше түрі – айбарлы атты әскердің қалыптасуына ықпал етті.  

 

2. Ұлы даладағы ежелгі металлургия

Металл өндірудің амал-тәсілдерін табу тарихтың жаңа кезеңіне жол ашып, адамзат дамуының барысын түбегейлі өзгертті. Сан алуан металл кендеріне бай қазақ жері – металлургия пайда болған алғашқы орталықтардың бірі. Ежелгі заманда-ақ Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарында тау-кен өндірісінің ошақтары пайда болып, қола, мыс, мырыш, темір, күміс пен алтын қорытпалары алына бастады.

Ата-бабаларымыз жаңа, неғұрлым берік металдар өндіру ісін дамытып, олардың жедел технологиялық ілгерілеуіне жол ашты. Қазба жұмыстары барысында табылған металл қорытатын пештер мен қолдан жасалған әшекей бұйымдары, ежелгі дәуірдің тұрмыстық заттары мен қару-жарақтары бұл туралы тереңнен сыр шертеді. Осының бәрі ежелгі замандарда біздің жеріміздегі дала өркениеті технологиялық тұрғыдан қаншалықты қарқынды дамығанын көрсетеді.

 

3. Аң стилі

Біздің ата-бабаларымыз қоршаған ортамен етене өмір сүріп, өздерін табиғаттың ажырамас бөлшегі санаған. Бұл басты тұрмыс қағидаты Ұлы даланы мекендеген халықтардың дүниетанымы мен құндылықтарын қалыптастырды. Өз жазуы мен мифологиясы бар Қазақстанның ежелгі тұрғындарының озық мәдениеті болды.

Олардың мұрасының жарқын көрінісі, көркем болмысы мен рухани байлығының айшықты белгісі – «аң стилі» өнері. Жануарлар бейнесін тұрмыста пайдалану адам мен табиғаттың өзара байланысының символына баланып, көшпенділердің рухани бағдарын айқындап отырған.

Олар жыртқыштардың, негізінен мысық тұқымдас аңдардың суретін көбірек қолданған. Егемен Қазақстанның символдарының бірі – жергілікті жануарлар әлемінде сирек кездесетін тұрпаты текті қар барысы екені кездейсоқ емес.

Бұл ретте, аң стилі бабаларымыздың айрықша жоғары өндірістік тәжірибесі болғанын көрсетеді. Олар оюлап кескіндеуді, металмен жұмыс істеудің техникасын, соның ішінде, мыс пен қоладан балқымалар жасаудың және құймалар құюдың, жайма алтын дайындаудың күрделі әдістерін жақсы меңгерген.

Жалпы, «аң стилі» феномені әлемдік өнердегі биік белестердің бірі саналады.

 

4. Алтын адам

Біздің түп-тамырымызға жаңаша көзқараспен қарауға жол ашып, әлемдік ғылым үшін сенсация саналған жаңалық – 1969 жылы Қазақстанның Есік қорғанынан табылған, өнертанушы ғалымдар арасында «қазақстандық Тутанхамон» деген атқа ие болған «Алтын адам».

Бұл жауынгер талай тылсым құпияның бетін ашты. Біздің бабаларымыз әлі күнге дейін өзінің асқан көркемдігімен тамсандыратын аса жоғары деңгейдегі көркем дүниелер жасаған. Жауынгердің алтынмен апталған киімдері ежелгі шеберлердің алтын өңдеу техникасын жақсы меңгергенін аңғартады. Сонымен бірге бұл жаңалық Дала өркениетінің зор қуаты мен эстетикасын әйгілейтін бай мифологияны паш етті.

Дала халқы өз көсемдерін осылайша ұлықтап, оның мәртебесін күн секілді құдірет деңгейіне көтеріп асқақтатқан. Қорымдағы сән-салтанатты жасау-жабдықтар ежелгі бабаларымыздың зияткерлік дәстүрлерінен де мол хабар береді. Жауынгердің жанынан табылған күміс кеселердің бірінде ойып жазылған таңбалар бар. Бұл – Орталық Азия аумағынан бұрын-соңды табылған жазу атаулының ішіндегі ең көнесі.

 

5. Түркі әлемінің бесігі

Қазақтардың және Еуразияның басқа да халықтарының тарихында Алтайдың алар орны ерекше. Осынау асқар таулар ғасырлар бойы Қазақстан жерінің тәжі ғана емес, күллі түркі әлемінің бесігі саналды. Дәл осы өңірде біздің дәуіріміздің І мыңжылдығының орта шенінде Түркі дүниесі пайда болып, Ұлы дала төсінде жаңа кезең басталды.

Тарих пен география түркі мемлекеттері мен ұлы көшпенділер империялары сабақтастығының айрықша моделін қалыптастырды. Бұл мемлекеттер ұзақ уақыт бойы бірін-бірі алмастырып, орта ғасырдағы Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірінде өзінің өшпес ізін қалдырды.

Орасан зор кеңістікті игере білген түркілер ұлан-ғайыр далада көшпелі және отырықшы өркениеттің өзіндік өрнегін қалыптастырып, өнер мен ғылымның және әлемдік сауданың орталығына айналған ортағасырлық қалалардың гүлденуіне жол ашты. Мәселен, орта ғасырдағы Отырар қаласы әлемдік өркениеттің ұлы ойшылдарының бірі – Әбу Насыр Әл-Фарабиді дүниеге әкелсе, түркі халықтарының рухани көшбасшыларының бірі Қожа Ахмет Ясауи Түркістан қаласында өмір сүріп, ілім таратқан.

 

6. Ұлы Жібек жолы

Еліміздің географиялық тұрғыдан ұтымды, яғни Еуразия құрлығының кіндігінде орналасуы ежелден әртүрлі мемлекеттер мен өркениеттер арасында транзиттік «дәліздердің» пайда болуына септігін тигізді. Біздің дәуірімізден бастап бұл құрлық жолдары Үлкен Еуразияның Шығысы мен Батысы, Солтүстігі мен Оңтүстігі арасындағы сауда және мәдениет саласындағы байланыстардың трансконтинентальды желісіне – Ұлы Жібек жолы жүйесіне айналды.

Бұл жол халықтар арасындағы жаһандық өзара тауар айналымы мен зияткерлік ынтымақтастықтың қалыптасып, дамуы үшін орнықты платформа болды.

Керуен жолдарын мінсіз ұйымдастырып, қауіпсіздігін қамтамасыз еткен Ұлы дала халқы ежелгі және орта ғасырлардағы аса маңызды сауда қатынасының басты дәнекері саналды. Дала белдеуі Қытай, Үнді, Парсы, Жерорта теңізі, Таяу Шығыс және славян өркениеттерін байланыстырды.

Алғаш пайда болған сәттен бастап, Ұлы Жібек жолы картасы, негізінен, Түрік империяларының аумағын қамтыды. Орталық Еуразияда түркілер үстемдік құрған кезеңде Ұлы Жібек жолы гүлдену шегіне жетіп, халықаралық ауқымда экономиканы өркендетуге және мәдениетті дамытуға септігін тигізді.

 

7. Қазақстан – алма мен қызғалдақтың отаны

Асқақ Алатаудың баурайы алма мен қызғалдақтың «тарихи отаны» екені ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Қарапайым, бірақ бүкіл әлем үшін өзіндік мән-маңызы зор бұл өсімдіктер осы жерде бүр жарып, жер жүзіне таралған. Қазақстан қазір де әлемдегі алма атаулының арғы атасы – Сиверс алмасының отаны саналады. Дәл осы тұқым ең көп таралған жемісті әлемге тарту етті. Бәріміз білетін алма – біздегі алманың генетикалық бір түрі. Ол Қазақстан аумағындағы Іле Алатауы баурайынан Ұлы Жібек жолының көне бағыты арқылы алғашқыда Жерорта  теңізіне, кейіннен бүкіл әлемге таралған. Осы танымал жемістің терең тарихының символы ретінде еліміздің оңтүстігіндегі ең әсем қалалардың бірі Алматы деп аталды.

Қазақстан аумағындағы Шу, Іле тауларының етегінен әлі күнге дейін жергілікті өсімдіктер әлемінің жауһары саналатын Регель қызғалдақтарын бастапқы күйінде кездестіруге болады. Бұл әсем өсімдіктер біздің жерімізде Тянь-Шань тауларының етегі мен шөлейт даланың түйісер тұсында пайда болған. Қазақ топырағындағы осынау қарапайым, сондай-ақ ерекше гүлдер өз әдемілігімен көптеген халықтың жүрегін жаулап, біртіндеп бүкіл әлемге тарады.

Бүгінде жер жүзінде қызғалдақтың 3 мыңнан астам түрі бар, олардың басым көпшілігі – біздің дала қызғалдағының «ұрпағы». Қазір Қазақстанда қызғалдақтың 35 түрі өседі.

***

ІІ. ТАРИХИ САНАНЫ ЖАҢҒЫРТУ

Көтерілген мәселелер жан-жақты  ой елегінен өткізіп, терең зерделеуді талап етеді. Сондай-ақ біздің дүниетанымымыздың, халқымыздың өткені мен бүгінінің және болашағының іргелі негіздеріне тікелей қатысты.

Бұл жұмысты бірнеше ірі жобалар арқылы бастауға болады деп ойлаймын.  

 

1. Архив – 2025

Тәуелсіздік жылдарында халқымыздың өткенін зерттеуге қатысты ауқымды жұмыстар атқарылды. Еліміздің тарихи жылнамасындағы ақтаңдақтарды қайта қалпына келтіруге жол ашқан «Мәдени мұра» бағдарламасы табысты іске асырылды. Бірақ, бабаларымыздың өмірі мен олардың ғажап өркениеті жөніндегі көптеген деректі құжаттар, әлі де болса, ғылыми айналымға түскен жоқ. Олар әлемнің бүкіл архивтерінде өз іздеушісі мен зерттеушісін күтіп жатыр.

Сондықтан ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар дүниесіне елеулі іргелі зерттеулер жүргізу үшін «Архив – 2025» жеті жылдық бағдарламасын жасауымыз қажет деп санаймын. 

Бұл жобаны жүзеге асыру барысында тарихшылардан, деректанушылар мен мәдениеттанушылардан құрылған арнайы топтардың отандық және шетелдік ірі архивтермен өзара жүйелі әрі ұзақ мерзімді ықпалдастықта болып, іздеу-зерттеу жұмыстарын жүргізуіне баса мән беру керек.

Қай жағынан болсын, бұл маңызды жұмыс мемлекет есебінен атқарылатын «академиялық туризмге» айналмауға тиіс. Архив деректерін тек жинақтап қана қоймай, барлық мүдделі зерттеушілер мен қалың жұртшылыққа қолжетімді болуы үшін оларды белсенді түрде цифрлық форматқа көшіру қажет.

Өз тарихына деген мақтаныш сезімін ұялатып, отаншылдық тәрбие беру мектеп қабырғасынан басталуға тиіс. Сондықтан мектептер мен барлық өңірлердегі өлкетану музейлерінің жанынан тарихи-археологиялық қозғалыстар құру маңызды. Ұлт тарихын санаға сіңіру барша қазақстандықтардың бойында өз бастауларына деген ортақтық сезімін қалыптастырады.

 

2. Ұлы даланың ұлы есімдері

Көпшіліктің санасында тарихи үдерістер, негізінен, тұлғаландыру сипатына ие болатыны белгілі. Көптеген халықтар өз елінің ерекше елшісі сынды ұлы бабаларының есімдерін мақтан тұтады.

Мысалы, өткен дәуірлердегі Тутанхамон, Конфуций, Ескендір Зұлқарнайын, Шекспир, Гете, Пушкин және Джордж Вашингтон сияқты дүние жүзіне белгілі тұлғалар бүгінде «өз мемлекеттерінің» баға жетпес символдық капиталы саналады әрі сол елдердің халықаралық аренада тиімді ілгерілеуіне септігін тигізіп отыр.  

Ұлы дала Әл-Фараби мен Ясауи, Күлтегін мен Бейбарыс, Әз-Тәуке мен Абылай, Кенесары мен Абай және басқа да көптеген ұлы тұлғалар шоғырын дүниеге әкелді.

Сондықтан біз біріншіден, атақты тарихи тұлғаларымыз бен олардың жетістіктерінің құрметіне ашық аспан астында ескерткіш-мүсіндер қойылатын «Ұлы даланың ұлы есімдері» атты оқу-ағарту энциклопедиялық саябағын ашуымыз керек.

Екіншіден, мақсатты мемлекеттік тапсырыс ұйымдастыру арқылы қазіргі әдебиеттегі, музыка мен театр саласындағы және бейнелеу өнеріндегі ұлы ойшылдар, ақындар және ел билеген тұлғалар бейнесінің маңызды галереясын жасауды қолға алу қажет.

Сондай-ақ бұл жерде классикалық қалыптан тыс, баламалы жастар өнерінің креативті әлеуетін де пайдаланудың мәні зор. Осыған орай, бұл іске тек отандық қана емес, сонымен бірге, шетелдік шеберлер мен шығармашылық ұжымдарды да тартқан жөн.

Үшіншіден, еліміздің тарихи кезеңдерін кеңінен қамти отырып, «Ұлы Дала тұлғалары» атты ғылыми-көпшілік серияларды шығарып, тарату жұмыстарын жүйелендіру және жандандыру қажет.

Бұл бағытта қазақстандық ғалымдармен қатар шетелдік мамандар да тартылатын халықаралық көпбейінді ұжым құруға болады. Нәтижесінде, біздің қаһармандарымыздың өмірі мен қызметі жөнінде тек еліміздегілер ғана емес, сондай-ақ шет елдегілер де білетін болады.

 

3. Түркі әлемінің генезисі

Қазақстан – күллі түркі халықтарының қасиетті «Қара шаңырағы». Бүгінгі қазақтың сайын даласынан әлемнің әр түкпіріне тараған түркі тектес тайпалар мен халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты.

Осыған байланысты, «Түркі өркениеті: түп тамырынан қазіргі заманға дейін» атты жобаны қолға алу қажет. Бұл жоба аясында 2019 жылы Астанада Түркологтардың дүниежүзілік конгресін және әртүрлі елдер музейлерінің экспозицияларына ежелгі түркі жәдігерлері қойылатынТүркі халықтарының мәдени күндерін ұйымдастыру керек. Сондай-ақ, Википедияның үлгісінде Қазақстанның модераторлығымен Түркі халықтарына ортақ туындылардың бірыңғай онлайн кітапханасын ашу да маңызды.  

Сонымен қатар жаңа облыс орталығы ретінде Түркістанды дамыту барысында оның халықаралық аренадағы беделін жүйелі түрде арттыру қажет.

Қазақстанның ежелгі астанасы халқымыздың рухани орталығы ғана емес, сондай-ақ, бүкіл түркі әлемі үшін киелі орын болып саналады.

 

4. Ұлы даланың ежелгі өнер және технологиялар музейі

«Ұлы дала» атты ежелгі өнер және технологиялар музейін ашуға толық мүмкіндігіміз бар. Оған озық өнер мен технология үлгілерін – аң стилінде жасалған бұйымдарды, «Алтын адамның» жарақтарын, жылқыны қолға үйрету, металлургияны дамыту, қару-жарақ, сауыт-сайман дайындау үдерісін көрсететін заттарды және басқа да жәдігерлерді жинақтауға болады. Онда Қазақстан жерінен табылған құнды археологиялық ескерткіштер мен археологиялық кешендердің экспозициялары қойылады. Бұл заттар тарихи дәуірлердің қандай да бір кезеңіндегі әртүрлі шаруашылық салаларының даму үдерісін көрсетеді.

Сонымен қатар «Ұлы даланың ұлы өркениеттері» атты жалпыұлттық тарихи реконструкциялар клубын құрып, соның негізінде Астанада және Қазақстанның өзге де өңірлерінде ежелгі сақтар, ғұндар, ұлы түркі қағандарының дәуірі және басқа да тақырыптар бойынша фестивальдар өткізуге болады. Бұған қызығушылық білдірген адамдарды тарта отырып, осы тақырыптар аясындағы жұмыстарды бір мезгілде жүргізуге болады.

Ежелгі Отырар қаласының бірқатар нысандарын – үйлері мен көшелерін, қоғамдық орындарын, су құбырларын, қала қамалының қабырғалары мен тағы да басқа жерлерін ішінара қалпына келтіретін туристік жоба да қызықты болмақ.

Осының негізінде білімді дәріптеуге және туризмді дамытуға баса мән берілуі қажет.

 

5. Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы

Бұл жоба  аясында бізге «Дала фольклорының антологиясын» жасау керек. Мұнда Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мыңжылдықтағы халық ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілері – ертегілері, аңыз-әфсаналары, қиссалары мен эпостары жинақталады.

Сонымен қатар қазақтың қобыз, домбыра, сыбызғы, сазсырнай және басқа да дәстүрлі музыкалық аспаптарымен орындауға арналған маңызды туындылар топтамасын – «Ұлы даланың көне сарындары» жинағын басып шығару қажет.

Ұлы Даланың фольклоры мен әуендері заманауи цифрлық форматта «жаңа тыныс» алуға тиіс. Бұл жобаларды жүзеге асыру үшін көшпенділердің бай мұрасын жүйелеуге қабілетті ғана емес, сондай-ақ оның өзектілігін арттыра алатын отандық және шетелдік кәсіби мамандарды тарту маңызды.

Біздің мәдениетіміздің негізгі сюжеттерінде, кейіпкерлері мен сарындарында шекара болмайды, сол себепті оны жүйелі зерттеп, бүкіл Орталық Еуразия кеңістігі мен барша әлемде дәріптеуге тиіспіз.

Ауызша және музыкалық дәстүрді жаңғырту қазіргі заманғы аудиторияға жақын әрі түсінікті форматта болуы керек.

Атап айтқанда, көнерген сөздер мен мәтіндерді суреттерімен қоса беруге, айқын видеоматериалдар формасында ұсынуға болады. Музыкалық дыбыстар мен әуендер табиғи аспаптармен ғана емес, олардың заманауи электронды нұсқалары арқылы да шығарылады. 

Сонымен қатар фольклорлық дәстүрдің ортақ тарихи негіздерін іздеу үшін Қазақстанның түрлі өңірлері мен өзге елдерге бірнеше іздеу-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру қажет. 

 

6. Тарихтың кино өнері мен телевизиядағы көрінісі

Қазіргі замандағы халықтардың тарихи таным-түйсігінде кино өнері ерекше орын алады. Жалпы халықтың санасында фильмдердегі жарқын кинообраздар іргелі ғылыми монографиялардағы деректі портреттерден гөрі маңыздырақ рөл атқарады. 

Сондықтан тез арада Қазақстанның өркениет тарихының үздіксіз дамуын көрсететін деректі-қойылымдық фильмдердің, телевизиялық сериалдар мен толықметражды көркем картиналардың арнайы циклін өндіріске енгізу керек.

Аталған жобалар кең халықаралық ынтымақтастық аясында отандық және шетелдік үздік сценаристерді, режиссерлерді, актерлерді, продюсерлерді және заманауи кино өндірісінің басқа да мамандарын тарту арқылы жүзеге асырылуға тиіс.  

Қызықты әрі мелодрамалық сарындармен қатар, көрермендер үшін танымал фэнтези және шытырман оқиғалы блокбастерлердің элементтерін қоса отырып, жаңа тарихи теле-кино туындылардың жанрларын барынша кеңейту қажет.

Осы мақсатпен Ұлы даланың бай мифологиялық және фольклорлық материалдарын пайдалануға болады. 

Ұлт қаһармандарын үлгі тұту үрдісін қалыптастыруға жол ашатын сапалы балалар фильмдері мен мультипликациялық сериалдарды аса қажет ететін өскелең ұрпақтың да талғамына ерекше назар аудару керек.

Біздің даңқты батырларымыз, ойшылдарымыз бен ел билеушілеріміз – тек Қазақстан ғана емес, сондай-ақ бүкіл әлем бойынша еліктеуге лайықты тұлғалар.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Осыдан бір жарым жыл бұрын менің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақалам жарыққа шықты.

Жоғарыда аталған жобаларды «Рухани жаңғыру» бағдарламасының жалғасы ретінде қарастырамын.

«Рухани жаңғыру» жалпыұлттық бағдарламасының жаңа компоненттері ата-бабаларымыздың көп ғасырлық мұрасының цифрлық өркениет жағдайында түсінікті әрі сұранысқа ие болуын қамтамасыз ете отырып, оны жаңғыртуға мүмкіндік береді.

Төл тарихын білетін, бағалайтын және мақтан ететін халықтың болашағы зор болады деп сенемін. Өткенін мақтан тұтып, бүгінін нақты бағалай білу және болашаққа оң көзқарас таныту – еліміздің табысты болуының кепілі дегеніміз осы.