ayzira

Дүниеде арға пана жоқ,
«Доминоға» дауа жоқ.
«Для тебя» деген Дерикте,
Я қарындас, я ана жоқ.
Айсұлу деген әртісте,
Абырой да жоқ, сана жоқ.
Махаббат деген ұғымда,
Бұл күнде биік баға жоқ.
Қазақтың арын таптайтын,
Клиптерде қара көп.
Дақпырт қып күнде жатады,
Дарақыларды дара деп.
Қазіргі қазақ қауымын,
Сүйісу, секс, құмарлық,
Сескендірмейді тоба деп.
Арымыз қалғып барады,
Халіміз біздің хана боп.

Әй, Әзімбайдың еркесі,
Шоу бизнестің шәлкесі.
Көрінгендерге төсек пе еді,
Кермарал қыздың өр төсі!?
Көрінгендерге тоят па еді,
Өрімдей қыздың әукесі.
Дінімнен, ділден бездірген,
Демократияңның дерті осы.

Айсұлу, сұлу деп пе еді-ау,
Сұлудың сыны бетте ме-ау.
Көңілмен ұқсақ жетпей ме,
Сүюдің сәні к… ме-ау!?
Сериалдардың сайқалы,
Киноға шыққан көкпері-ау.
«Келінде» ойнап бір әпкең,
Сүйікті болам деп жүріп,
Күйікті болып кеткен-ау.
Солардың ізін жалғарсың,
Жетеңізге жетпеді-ау.
Клипке түсер кезінде,
Киені бастан тепкен-ау.
Ұядан ұшар шағында,
Ұятты ілмей кеткен-ау.

Тобыр емес қой тілеулі ел,
Тобырды тосып, тіреу бол.
Тәніне тәнті етем деп,
Табысқа талай жетем деп,
Түсірген, түскен клипке,
Некесіз туған біреулер.

Сүймейтін ерден қашқанда,
Сүйіктісіне құдай қосқанда.
Символы болып ғашықтың,
Айналғандар бар дастанға.
Алайда, мынау клипті
Келмейді мүлдем қостауға.
Сүйкімсіз іске беріліп,
Сиыр сүйіске елігіп,
Шампанын атып аспанға.
Шарапқа шыли шашалып,
Анашасына қақалып,
Айналған мәңгүрт мастарға.
Зинаны еткен насихат,
Зауалын тілеп достарға,
Жынданыратын жарнама
Жақсылық бермес жастарға.

Сіресі қатып, көңі кепкен блогымды жаңғыртуға не себеп? Соңғы жылдары қазақтілді Жайдарман ойындарының көрермені болып жүрмін. Мейірбан, ілтипатты көрермен деуге келмейді. Бірақ ойын ұнайды.

Сонымен, қайырлылау күн, жайдарманшылар, олардың көрермендері және керекинфоның кездейсоқ-тұрақты арамтамақтары!
Осы жолы Қазақстан КВН Одағының жыл сайын өткізетін лигаларын қалыптастыратын маусымашар фестиваліне барғанмын.
Маусымды кім ашса, сол ыстық. Ғм-ғм, жарайды, бұл мәтел бет туралы болатын, бірақ бұл жағдайда да ақиқаттан алыс кеткен жоқ. Маусымды тұрақты түрде Есен есімді ағай мен редакторлар қауымы ашады, ал олар сендерге анық ыстық. Ыстық болмай көрсін…

Адам бойындағы ізгі адами қаситтердің қалыптасуына мектептің рөлі өте зор. Жаман мен жақсыны ажыратуды да осы мектептен санамызға құяды. Ал осы канондарымыз ескіріп қалған жоқ па, ұрлық деген тек қолға ілінетін материалдық құндылықтарды рұхсатсыз алумен шектеледі ме? Интелектуалды жеке меншік тек қана ақын-жазушылардың, композиторзиторлар, суретшілердің туындылары ма? Әрине мектепте осы жоғарыда айтылғанның бәрі оқытылады. Қазіргі заманның талабына сәйкес кез келген туынды, ол мейлі бағдарлама болсын, мейлі бағдарламалық код болсын интелектуалды меншік екенін кез келеген оқушы жақсы біледі. Ал осыны үйретуші мектеп біледі ме? Осы мектептеріміздегі ахуал қалай, компьютерлерінде қандай бағдарламалар тұр?

Мектеп басшылары қарамағындағы компьютерлік паркке ревизия жүргізетін болса біраз нәрсеге көзі жетері анық. Әзірше былай тартса арба сынады, былай тартса өгіз өледінің күйін кешіп жүрген информатика пәні мұғалімдері күнбе күн мектепке келген сайын қылмыс жасап жүргенін бірі білсе, бірі білмейді. Кез келген информатик контрафактілік бағдарламаларды пайдаланған кезде бір күні сұрауы боларын сезінсе бұндай олқылық болмас еді. Бұны бір қарағанда сауатсыздық деп қарасаңыз, бір жағынан мәжбүрлік деп айтар едім.

Бір қарапайым компьютерлік сыныптың техникасын кейін қойғанда бағдарламалық жабдықтау қанша тұратынын білесіз бе? Есептеп көрсек, ол дегеніңіз компьютер жұмыс жасау үшін операциялық жүйе windows8, офистік бағдарлама MS office2010, 2013, компьютерлерді вирустан қорғау үшін антивирустар. Орта есеппен алатын болсақ, әрине микрософттың академиялық мекемелерге арналған төменгі бағасымен, бір компьютердің бағдарламалық жабдығы 32-35мың теңгені құраса, орташа компьютерлік сынып 16 компьютер деп есептеңіз 0,5 миллионнан асып жығылады. Мектепте осындай ақша бар ма? Әрине жоқ, мектеп өзін өзі қаржыландырмайтынын бәріміз де білеміз. Жаңа компьютерлер бағдарламасымен келеді дерсіздер, ол не бағдарламамен келетінін ойландыңыз ба? Әрі кеткенде тек операциялық жүйесімен келер, ол да көп жағдайда үйде қолдануға рұхсат етілген нұсқасы ғана (Home Edition). Яғни операциялық жүйенің home edition нұсқасы бар компьютерді мектеп үшін алған болсаңыз тектен тек әр компьютер үшін 30мың теңгені ауаға төледіңіз деп біліңіз.

Ал енді осындай заң талаптарына сәйкес сыныптарда не үйретуге болады? Тек қана windows жүйесінің құрылымы, офистік редакторлар, антивирус құрылымы, болды. Сіз айтарсыз, бағдарламалау тілдері ше, неше түрлі сурет өңдейтін бағдарламалар ше? Кешіріңіз, ол бағдарламаларды да сатып алу керек.
Немене сонда тегін таратылатын бағадарламалар жоқ па? Бар әрине GNU/GPL лицензиялары арқылы таратылатын бағдарламалардың басым көпшілігі тегін, ақылы болса да өте арзан. Мысал үшін линукс жүйесімен компьютерлік сыныпты жабдықтасақ бәрі тегін. Керемет емес пе? Заң алдында директор да, мұғалім де таза, тек оқушыларға білім бер. Кез келген сауатты маман барлық операциялық жүйелер өздеріне тән спецификалық ерекшеліктері болмаса жалпы қызметі бірдей, барлық текстік редакторларының қызметі мәтін басу екенін жақсы біледі. Сонымен қатар электронды кестелердің де, мәліметтер қорының да, сурет өңдеу бағдарламаларының да әр түрлі нұсқаларының негізгі қызметтері бірдей.

Тек енді қолымызға кісен болатын білім стандарты. Стандарт бойынша информатика пәнінде оқушыға тек қана windows операциялық жүйесін, тек қана word, excel, power point, outlook, access, MS блокнот, paint дегендерді оқыту керек деп жазылған. Ал стандарттан ауытқу да қылмыс. Жалпы қарап отырсақ бұл мәселе колледждерде де, ЖООда да орын алып отыр, тек соңғыларында қаражат болғандықтан компьютерлік сыныптарын өздері жабдықтап жүр. Қаражат мәселесі де бір күні шешілер, электронды оқытамыз деп біраз мектеп сыныптары жабдықталып қалды. Тек болашағымыз, балаларымызды қалыпқа салып, оқытатындай қажеттілік бар ма? Неге windowsтан басқа жүйелердің бар екенін көрсетпеске, неге таңдауды мұғалімге бермеске. Тек консоль арқылы басқаруды американ киноларынан көріп, таңғалып жүре беруді қоятын кез келген сияқты. Болашағымызды электронды оқыту, электронды үкімет деп елестететін болсақ информатика пәніне қатысты типтік жоспарды қайта қарайтын кез келген сияқты.

Қытайдағы сапарымыз Сианьнан Инчуанға қарай ойысты. Екі лек боп ұжымдасып, Нинься-Хуэй автономиялық округінінің (немесе жай ғана Ниньсяның) орталығына жетіп алдық. Қала «Күміс ағыс» деген мағына береді екен.
Географиялық жағынан аймақ орталықта орналасқан деуге болады. Әрине, қытайлар үшін бұл — батыс, солтүстік-батыс. Біраз территория тау шалып, игерусіз жатыр.
Иньчуань Хуанхэ өзені мен Хэланьшань таулы қыратының арасында орналасқан. Жуық маңда Гоби шөлінің де бөлшегі бар. Қала екіге бөлінген: батыстағы Сися (күлу жоғынан) және шығыстағы Ескі шаһар.
Қаланың негізгі бөлігін, әрине, қансулар құрайды. Бірақ автономия атауы хуэйлерге тиесілі. Шынымды айтсам, кеткенге дейін хуэйлер — қысық көзді мұсылман халық екенін білсем де, олардың дүнгендер екенін кейні бір-ақ барып білдім! Бәсе деймін-ау…
Біздің біраз жастарға тамақ жақпағанын айтып ем ғой, былай қарай әлі шөп-шалам көп болғанымен, мұсылман тамағы да сирек емес болып шықты. Тек етке, басқа асқа қосатын иісті соустары болмаса…
Жалпы, күтіп алушылардан әдеттегідей ыстық ықылас пен қонақжайлық байқалады. Театр — гардеробтан, қала — әуежайдан басталады (Өзім ойлап таптым деп ойлап тұрмын) демекші…


Әуежайға түскелі мынадай sleepboxтарға тап болдық. Арзанға, қонақ үй жалдамай-ақ, ұйықтап, демалып, теледидар қарап жата тұруға болады. Кәдімгі дәу жәшіктер, әуежай дәліздерінің бірін бойлай орналасқан.


Әкеп орналастырған қонақ үйі — бесжұлдызды. Бұлай күткен — тек осы қала. Иә, атауы — Юхай. Бірінші қабаттағы кең дәлізіне жиі жиналып, сан ұлт боп бас қосушы ек (ойын ойнаушы ек, ішуші ек — саналарыңа қарай әрқалай оқуға рұқсат — ред.).


Алғаш боп экскурсиялаған орындардың бірі — Хэйлань ауданының агромәдени паркінің аймағы. Атауы — Ксинпинг заманауи құралдар агромәдени аймағы екенін айтқаннан не өзгереді дейсің?


Бізге көрсеткені — помидор теплицалары. Басқа жерде жүгері, картоп егетіндеріне сенімдімін. Томатпен бүкіл ауданды қамтамасыз етіп отыр. :)


Дешенг индустриалды аймағын да қарап көрдік. Зауыттар, түнерген зауыттар.


Халал тамақ өндірісіне де келіп қалдық. Тегін, ала беруге болады. Кәмпиттер, тұзды, тәтті жаңғақтар, асбұршақ, тағысын тағы ауқат таптық.


Қасқыр жидегі, уолфберри бұл жақта өте кең таралған. Годжи деп атайды, емдік қасиеттерге ие. Шетелдік әріптестеріміз үйлеріне біраз сатып алып кетті.


Нингвейлоу мейрамханасының аңында бірнеше қазақ суретке түсуді кәсіп қылдық. Айтпақшы, осы жерге келгенде бір әріптесіміздің айфоны жоғалғаны (бұған дейін, базар жақта) мәлім болды. Содан жолда геопозицияны анықтап қойғаным өзімше.


Қаладағы түрлі шенеунікия, комиссия, комиттеттермен кездесу барысында ушуист келіп өнер көрсетіп кеткен еді.


Адамдар, адамдар… Дүнген халқының өкілдері. Ал қызыл көйлекті қыз…


Кешкі отельдегі банкеттен бір порсы. Дастарқан басында бізге бір әдемі келіншек жақындап, танысты. Қазақ екен. Есімі — Жәмилә. Қытайша есімі — Мей Хуа. MeihuaZheng сияқты емес, Аты — Мей, тегі — Хуа сияқты. Біраз әңгімелестік, ел жайлы, осындағы өмір, қазақтар жайлы. Экономика Ұлттық мектебінің Бейфанг университетінің доктор, профессор.
Әр делегация өнер көрсететін тұста жиылып алып, «Көзімнің қарасын» айтып бергенбіз. Сол кезде о кісі де келіп қатарымызға қосылды.


Қала бедерінен бір үзік.


Өмір ғой. Базар жақта түрлі жидек пен жеміс көп. Еңку қызығы Сианьдағы репортажда, оған жаңа суреттер қосып қойдым, оны да бір қарап кетіңдер.


Линву, Нингдонг секілді өндіріс аймақтарын да шолған болатынбыз. Менің түсінуімше, мынау — карта түрінде электр жіне көлік желілерінің макеті.


Нингдонг энергетика және химиялық өндірістік базасының құралдары.


Кешкісін қалаға шығамыз ғой енді. Жастықтың ісі демекші. Таксиде осылай алдыңғы һәм артқы орындар оқшауланған. Түрмедегі құрсау дерсің… Қауіпсіздік және беймазалықтан арылу мәселелерін шешеді.


Инчуан, кешкі қала. Ванда Плаза жақ аудан ше, білесіңдер ғой? :)
Әзірге бойдақ болғасын осындай кәләскі ұстай тұрамыз енді. Неге Daniar-Alan есіме түсіп отыр? Осындайға ұқсайтын суреті бар ма еді?


Қаладағы мешіт. Мұсылмандардың денін дүнгендер құрайды.


Қатардағы шай дүкеніне бас сұққанбыз. Бір шай алып кеттім, қандай шай екенін өзім түсіне алмадым, сатушы да түсіндіре алмады. Келгесін іштік, қуған жоқпыз.
Жалпы, шайдың алуандығы Қытайға тән. Қызыл, қара, жасыл, сары, шөпті…


Мынадай таксилер қаннен-қаперсіз өз тірлігін жасауда. Кейде қозғалмалы сауда орынынң қызметін де атқара береді.
Ал мынау жай күл емес екен. Біреуіміз басып кетіп, қатқыл қабақтарға қалғанбыз. Ата-бабаларын еске алатын күн бе, әйтеуір қансулардың көшеде өртеп отыратын дәстүр екен. Сондай сенім…


Шенгтинсай технологиялық компаниясы мен жастардың бизнес-инкубаторында да болдық. негізі, қазір мұнда мультипликациялық өнімдер шығарып жатыр екен. Мультфильмдерінің алған жүлделерін де көріп кеттік.


Ағайынды жігіттер университетте ұстаз боп жүрген жерінен қолды бір сілтеп, жеңді түріп, осы бизнес-инкубаторды, үлкен кешенді ашыпты. Тәуекелшіл азаматтар!


Нинься Солтүстік Ұлттық университетінде қазақстандық студенттер оқып жүр екен. Бұл жолғы түскі асымызды қатардағы студенттік асханадан іштік. Қазақстандық жігіттермен әңгіме тарқаттық. Көбі — Алматының іргесінен.


Негізі бұл азаматшаларды Сианьнан да көргем. Синхронды, тым жақсы көшеде, алаңда билеп тұрған әйелдер кімдер? Зейнеткерлер! Кәдімгі зейнетке шыққан апайлар үйде құр отырмай, көшенің көркін қыздырады. Денсаулығын шыңдап, өздеріне ермек тапқан. Ал, ойыншық па саған зейнеткер? :)


Қала халқы тамашалап, біз де қарайлап, ақыры делегациядағы тәжік сұлуы билерінің ішіне ортақ қойып кетті дейсің. Сосын еркектер, өздерінің білетін шығысша стильдегі билері, сөйтіп-сөйтіп, қаумалаған қалың би, көшенің қақ ортасында тосын флеш-моб мереке болып кетті. Түрлі ұлттар ыржиып билеп жүр.
Бұл шаһардағы сапарды осылай аяқтадық. Жалпы Ванда Плазаның маңына сауда жасауға келген едік. Ал оқыстан биге ұласты.
Бұл күн — біздің келесі аймаққа жол жүретін күніміз болатын. Осы қалада біз, 9 елдің өкілі әріптестік туралы меморандум қабылдадық.
Ал айфон оқиғасы сәтті аяқталды. Бірер айдан соң, елге келгесін біздің жігітке (шымкенттік!) ұрланған айфонын салып жіберді. Кім болса да, бір қол шабылды-ау дедік те қойдық.
Хуэйлердің автономиясында үш күн қонақ болдық. Біраз жер көрдік. Бұл кезде олардың мұсылмандығына таңырқап жүріп, дүнген екенін білсемші! :) Кейін барып, Үрімжіде, былай негізі қазақтар мен дүнгендердің қатынасы онша емес екенін білдім. Ол қаланың да, Шыңжан аймағының өз қызығын да көрдім. Бірақ ол — мүлдем бөлек әңгіме…
Ал әзірге, тағы да таулар асып. темірқанат құсқа мінейін…

Фоторепортажда ортақ қорымыздағы кей шетелдік достарымның суреттері де пайдаланылды.
Сианьдағы #1 фоторепортажға жаңа суреттер қосылды.

Компьютерден мені жұлып алып, теледидарға телміртіп қоятын екі жоба болса, соны бірі — осы The Voice. Алдымен ресейлік «Голосты», артынша арысы АҚШ, берісі «Голос країниға» дейін түгендеп жүріп біразын көрген болатынмын.

… Жақсы көріп тыңдаушы едім. Даусы да ерекше еді. Дөп түсуші еді адамның көңіл-күйіне әндері. Ары қарай да тыңдаймын. Қартайған кісі ғой, жасында айтып кеткен әндері-әлі де көпшілік үшін жалықпай тыңдайтын әндері деп ойлаймын. Жаны Жәннатта болсын!

From Souvenirs To Souvenirs

Youtube-тан ақша табу жолдары. Егер сіздің youtube-та каналыңыз болса, бүгіннен бастап ақша таба аласыз. Ендеше, видеосабақты көріп шығып, пайдаңызға жаратыңыз! Іске сәт, қазақ! © Берік Сұлтан.

Ақтаудың боқ қарыны, Алмас Алтай,
Бітісің бөлек екен борбас нарша-ай.
Шірнесіне шашалып «шешен» тілдің,
Көсемсисің Ток-Шоуда шалтай-балтай.
Ши борбай жігіт ең ғой кеше ғана,
Шел басып өн бойыңды балпай, жалпай,
Бес айлығың салақтап экраннан,
Буаз қатын секілді талтай, талтай.
«Керек инфода» күйсейсің күндіз-түні,
Көкірегіңді кере түс, шалқай, шалқай!
Бұлайша теңемес ем, ұқсамаса
Болмысың мен бітімің малға сонша-ай.

Эфирден «Қазақпын» деп безілдейсің,
Ұлттық мүдде ең ұлық сезім дейсің.
Былай шыға «Адаймын-Құдаймын» деп,
Ат төбелі руыңды көзірлейсің.
Құдайға ширк қосқан қылығыңмен,
Орныңды жаһаннамнан әзірлейсің.

1987-нің семіз төлі,
Байқаймын екі абысын емізгені.
Әрі ақын, композитор, әрі әнші,
Өнермен дейді жұрттар егіз сені.
Керуеннің жанынан өткен халық,
Домбыраңнан таниды тегіс сені.
Айтпақшы, қасыңдағы Майлыбаев,
Қазақ па еді, жоқ әлде кәріс пе еді?!
Сыртың дүрдей болғанмен ішің қуыс,
Дүйім жұрттың сенбісің дәріскері.
«Астанада» ғаламтордан ғақлия айттың,
«Еуразия 1»-де таптаурын таныс жолы.
Орыстың көшірілген ток-шоуымен,
Арыстың болмақсың ба намыскері!

Планшет — он үшінші мүшең сенің,
Қолыңды қайда жүрсең кісендедің.
Фотоға жатып түсіп, ішіп түсіп,
Тышып түсіп, өнбеді-ау күш еңбегің.
Өз өзіне өлердей ғашық болған,
О тоба, неткен кінәз, кісі ең керім!!!

Дамбалсыз киетінің тар джинсы еді,
Жалаң бұт жалт-жұлт еткен болдың сері.
Үш арсызбен дос болып семіріпсің,
Тамаққа болу керек талғам шегі.
Момындай майда сақал қойсаң-дағы,
Мунафиқ қып танытады мордаң сені.


Дегенде Алмас Алтай, Ақтау Алмас,
Ел жақтаған жігіттен мақтау қалмас.
Дәл мендей сені ешкім даттай алмас,
Шындықтан ешкім бірақ аттай алмас!
Дамбалсыз күн суыққа жүремін деп,
Дәрменіңді ап жүрме сақтай, Алмас!!!

Арал теңізінің апатынын кейін посткеңестік елдер аумағындағы ең ірі ішкі су айдыны — (Каспий теңізін есептемегенде) Қазақстандағы Балқаш көлі болып қалды. Бірақ, экологтардың болжамы бойынша, бұл көлдің де демі үзілуге таяу. Арал теңізінің тартылуы 40 жылға созылса, Балқаш көлі нәбәрі 5-6 жылдың ішінде жекелеген тоған-суларға айналуы мүмкін. Бұған да себеп біреу – көлге келіп құятын өзен суларының бақылаусыз жұмсалуы.

Ащы-тұщысы аралас 600 шақырым

Жер бетіндегі көл біткеннің арасында 15-орынға ие Балқаш көлінің ауданы 16 мың шаршы шақырым. Шығыстан батысқа 600 шақырымға созылып жатқан көлдің бірегейлігі сол, көлдің батыс бөлігінің суы – тұщы, ал шығыс бөлігінің суы – ащы. Шын мәнісінде, Балқаш көлі екі су айдынынан тұрады. Екі су айдыны бір-бірімен енсіз, тереңдігі 5-6 метрлік Ұзынарал бұғазы арқылы қосылады. Көлдің шығыс бөлігімен салыстырғанда таяз әрі кішірек батыс бөлігіне Іле өзені келіп құяды. Балқашқа құятын судың 75 пайызы осы Іле өзеніне тиесілі. Тұщы су ащы судан жеңіл, сондықтан көлдің бетіне жақын жайлайды. Осылайша шығыс бөлігіне тұщы су ағып өтіп, буланады. Ал, тұзды су бұғаз тереңдігінің деңгейінен төменде орналасқандықтан батыс бөлігіне өте алмайды.
Іле-Балқаш алабында Қазақстан халқының 3 миллионнан астамы, яғни бестен бір бөлігі қоныстанған. Мұнда республиканың ең ірі қаласы – Алматы орналасқан. Аймақта Қазақстан өндірістің қуатының 20 пайызы шоғырланған. Ал, Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы барлық энергожүйелерінің жұмысы осы Іле өзеніндегі су қорының молдығына тікелей тәуелді.

Балқаштың мәселесі өткен ғасырда Іле өзені бойынан Қапшағай су қоймасының құрылысы аяқталғаннан кейін, 70-жылдарда басталған. Кеңестік биліктің ойға алған жоспары бойынша, су қоймасының салынуы 400 мың гектар жаңа жерді ауылшаруашылығына пайдалануға енгізуге мүмкіндік беруі керек болатын. Бірақ, алып бөгеттің салынуы мен су қоймасын суға толтырудың салдары бір мезетте өзендегі су деңгейінің төмендеуіне және ондағы су тұздылығының артуына алып келді. Іле өзенінің көптеген салалары тақыршақ сортаңдарға айналды. Көлдегі балық саны күрт азайды.

Балқаш қаласы мен көлінің көрінісі, 1979 жыл. Фото: ТАСС

Қазір көлдің су деңгейі соңғы жылдар бойына үздіксіз төмендеу себебінен 341 метр. Су деңгейінің бұдан ары төмендеуі, яғни теңіз деңгейінен 337 метрге төмен түсуі, Ұзынарал бұғазының кебуіне әкеледі. Бұл дегеніңіз, шығыс Балқаштың бірте-бірте жойылуын білдіреді. Осылайша, шығыс Балқаш та Аралқұм секілді құлазыған тұзды шөлге айналады. Нәтижесінде, экологтардың болжамына сенсек, Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы барлық өзен-суы жүйелері бұзылады. Шаңды дауылдар Алатаудың тау бөктерінің жоғарғы тұсына дейін жетіп, мұздақтар еріп бастайды. Алматыны сел басады.

Қытайға керегі....

Егер, бар мәселе Қапшағай су қоймасына ғана тіреліп тұрған болса, онда Қазақстан билігі бір шешімін тауып, көлді сақтап қалар ма еді?! Бірақ, өкінішке қарай, бұл Қазақстан билігінің ырқына көндігетін шаруа емес. Өйткені, Іле өзені суының негізгі бөлігі көршілес қытайлықтардың кесірінен Балқаш көліне жетпейді. Іле өзенінің қайнарлары Тянь-Шань тауларының Қытай Халық Республикасы аумағындағы бөлігінен бастау алады. Іленің жалпы ұзындығының 40 пайызы, яғни 600 шақырымға жуығы ҚХР-аумағында. Сондай-ақ, өзен суының 80 пайызы сол жақтан келеді.

Бейжің билігі 2000 жылы Батыс Қытай – Синьцзяньды жаппай игеру стратегиялық жобасын бекітті. 2000-2002 жылдар аралығында аймақтың экономикалық өсім деңгейі 8 пайыз төңірегінде болса, 2006-2009 жылдары бұл көрсеткіш 12 пайызға жетті. Синьцзяньның халық саны 2000 жылдан 2010 жылға қарай төрт миллион адамға ұлғайды. Адам санының осылайша күрт өсуі, негізінен, қытайларды елдің басқа аймақтарынан осында көшіру есебінен жүзеге асты.

Қуаң даланың өндіріс қуаттылығын, ауылшаруашылық жерлері мен саны күрт артқан халқын сумен қамтамасыз ету үшін Қытай билігі Іле өзені алабында ондаған жобаларды жүзеге асыруды жалғастырып жатыр. Мұндай жобалардың қатарында гидротехникалық станциялар да бар. Бұған қоса, 2015 жылы осы аймақтағы суармалы жерлердің ауданын 600 мың гектарға жеткізу жоспарланған. 2012 жылғы деректер бойынша, Қытай үкіметі Іле өзені бойынан 13 су қоймасын салып, 59 гидроэнергетикалық қондырғы орнатқан. Осылайша, Қазақстанға жылына ағып келетін өзен суының 15 мың текше метрін алып қойып отыр. Қазір Қытай Халық Республикасы Іле өзенінен Тарым шөлді ойпатының батыс бөлігіне баратын су арнасының (канал) құрылысын жүргізіп жатыр. Тарым ойпатын Қазақстанда «түбі жоқ қалта, Орталық Азияның сужұтар құбыжығы» деп те атайды. Сөйте тұра Қытай билігі көп жағдайда суды игеруге қатысты өз жоспарлары жөнінде көршілерімен санасуды білмейді.

Сарапшылардың бағалауынша, қытайлық жобалардың барлығының жүзеге асырылуы 2050 жылға қарай Іленің Қазақстанға келетін су қорын 40 пайызға төмендетіп, Балқашты апатты жағдайға алып соғады. Жылдан жылға Қытайдың өндіріс орындарынан Ілеге тасталатын қалдықтардың мөлшері ұлғайып, онымен ластанған өзен суының сапасын да әсте ұмытуға болмайды. Ілеге қалдық тастайтын Қытайдағы өндіріс орындарының денін мұнайөндіруші және мұнайөңдеуші кәсіпорындар құрайды.

Қазақ ондатрасын құтқару

2001 жылы Қазақстан мен Қытай: трансшекаралық өзендерді рациональды қолдану бойынша екіжақты келісімге қол қойды. Алайда, ол құжат бүгінде ескіріп, трансшекаралық өзендерді қолдану тәртібінің халықаралық нормаларына сай келмейді. 2007 жылы Астана тарапы Бейжіңге Қазақстаннан ҚХР-ға азық-түлікті жеңілдікпен жеткізу бойынша онжылдық келісім-шарт жасауды, қайтарымына трансшекаралық Іле мен Ертіс өзендерінің су қорын молайтуды ұсынды. Бірақ, қытайлықтар бұл ұсыныстан бас тартты.

Тоқетері, Балқаш көлі мен оның басты қоректендіруші күретамырларының нашарлауы бүгінде дамылсыз жүріп жатыр. Іле алқабындаҚапшағай су қоймасын салынғаннан кейін ондатра кәсібі толығымен тоқтады. Бұл аңды өткен ғасырдың 40-жылдарында Канададан осында әкеліп, жерсіндірген еді. Жылына 1 миллионға дейін ондатра терісі алынатын. КСРО құлағанға дейін ел аумағында ауланатын сазан балығының тең жартысын беріп отырған Балқаштағы балық аулау кәсібі де күрт қысқарды.

Балқаш көлі жағалауындағы зауыттар. Фото: flickr.com

Түрлі бағалауларға қарағанда, Іле-Балқаш алабының ластануынан, шөлге айналуы мен өзен сағаларының сорлануынан 1941 жылдан 2001 жылға дейін Балқашта ауланатын балық көлемі 80 пайызға қысқарған. Өткен ғасырдың ортасында Балқаштан ауланатын балық мөлшері кейбір жылдары жылына 17 тоннаға дейін жетіп, КСРО аумағындағы басқа көлдерден ауланатын балық көрсеткішінен асып кеткен. Байқал көлінен ауланатын балық мөлшерінен екі есе артық болған.

Қытаймен келісімге келу және Қапшағай су қоймасы мәселесін шешу мүмкін болмай отыр. Қазақстан билігі Солтүстік Аралды құтқаруда тәжірибе жинап, әккі болып алғаннан кейін де Балқашты сақтап қалудың басқа да тәсілдерін іздестіріп жатыр. 2014 жылдың қараша айының басында жаңа дренажды каналдың құрылысы аяқталды. Бұл дренажды канал арқылы Қаратал өзенінің суы Балқашқа құяды. Балқаш көліне құйылатын судың 20 пайызға жуығы осы өзеннен беріледі. Бұрындары Қаратал өзені арнасының жырылуынан ондағы су құмға сіңіп, батпақта қалып қоятын.

Әйткенмен, бұл күш-жігердің барлығы да әзірге тек жергілікті сипатқа ғана ие. Халықаралық қауымдастық араласып, Қытайдың суға деген тәбетіне қандай да бір жолдармен ықпал етпесе, онда таяп қалған дүлей апаттың алдын-алу туралы сөз қозғаудың өзі қиын.

slon.ru сайтындағы мақаладан қазақ тіліне аударған —

Жәнібек Нұрыш