Телесериалдардың құны халық арасында төмендеп бара жатқан сияқты. Жаңадан басталатын сериалдарды ешкім көрмейтін де сияқты? Себебі неде? Себебі, халық отандық сериалдарды көргісі келеді, күнделікті өз өмірінде кездесіп жатқан оқиғаларды қарағысы келеді. Ал біз түріктердің, үндістердің салт-дәстүрін, дінін әкеп халыққа зорлап тықпалаймыз.

Міне, тағы да бір сериал жарыққа шыққалы тұр, тіпті шықты да. Тағы да Үндістанның қаңсығын таңсық көрмекпіз. Осыған дейін көрсетілген Ананди, Ича деген сериалдар халыққа не үйретіп жатыр? Бір-бірінен күйеуін тартып алуды, өтірік балалымын деп, елді алдауды, күйеуі отбасын тастап, басқа әйел алып кетуді үйретіп жатыр. Тағы бір сондай сериал көресіздер енді. Бұл сериал 3 апалы-сіңлілердің тартысынан, қырқысуынан тұрады екен. Қызық, осы сериалдарды несіне сатып алады шынымен. Ертең қыздары шалыс басса, заманды жазғырып шыға келеді, ұлдары қылмысқа барса, қоғамды қарғайды. Бірақ, күнде кһре беріп, санасына сіңдіріп алған осындай сериалдарға мін тақпайды.

Бір қызыға, басталғалы жатқан «Уәде беремін» атты сериалдың саундтрегін біздің Арнау тобы орындайды. Иә, көкке көтеріп, қолпаштап жүрген Арнау тобы. Монтажбен сериал кейіпкерлерінің үйінде тұрып ән айтады . Алда, ақша-ай, адамға не істетпейсің сен?

Өз басым Арнау тобын ерекше құрметтеуші едім. Әндері де талғаммен таңдалғандықтан тыңдайтынмын. Бірақ, бұл топты мынадай дәрежеде көрем деп ойлағам да жоқ. Не мынау? Қанша жерден көрерменге сериалды өткізуге тырысса да, үндістер үшін өзіміздің әртістерді құрбан қылады деп ойламаппын.

Арнау тобы біреудің болмашы сериалын өткізу үшін сонша тырыспай-ақ, өздері сериалға түсетін реті ғой. Салтанат қыз тым жақсы актриса емес пе? Бұдан да тойда тамада болғаны артық еді.



Өткенде, Өнеріміздің беделі санайтын Мұзарт тобының «Сен келерсің» әнін аттас сериалға OST қылып алғанда «ойпырым-ай» деп қалып ем. Енді клип қылып шығаратын болыпты. Жақында біздің әртістер үндістердің сериалына түсетін де шығар

Бұл туралы бір қазақ былай деп пікір жазыпты: "«Сен келерсің» тамаша ан. Ал кино ше? Қазақ даласында «МузАРТ»- тың қоңыр үнімен хит болған ән, қай мемлекеттің киносын жарнама жасамақшы. Алде, Асад пен Аян, Мейрамбек, Сәкен, Кенжебек ағаларымызға осын әнді жазып бердіме екен? " Сен келерсің" әні арнадан қосылып киноға жарнама жасай бастағанда 31 арна қазақ киносын түсіріп тастаған екен деп қалдық. Үнді киносын Қазақ әнімен жарнама жасамаңыздаршы өтінемін".



Сіздіңше, бұл дұрыс па?

«В начале было Слово» дегендей, әуелі қазақша блогтар пайда болды. Содан кейін барып, «Блогқұрылтай» дүниеге келді. Дегенмен, алдымен сол әуелімізге оралып алсақ.
Тарихқа 5-6 жыл артқа шегініп үңілер болсақ қазақ блогшыларының небір жауһарларына тап боларымыз сөзсіз. Әрнені бір шалатындар да, тақырыптық блогтар да болды сол дәуірлерде. Бір қарасаңыз қызығушылықтары бір жерде тоқайласқан 100-200 адам бас-басына блог ашып алып, бір-бірінің жазбаларын оқып, бірі екіншісіне пікір қалдырып кетіп отырған сыңайлы. Иә, бір қарағанда расымен солай.
Осы ат төбеліндей топтың арасынан ара-тұра болса да саяси жазбалар жазатын блогшылардың шығуы да заңды еді. Араға «Азаттық радиосы» килікпегенде ит үріп, керуен көше берер ме еді кім білсін… Бұл радио «Балағының биті бар» блогшылардың жазбаларын өз сайттарына сала бастады. Әрине, жазба авторларының келісімімен я болмаса түпнұсқаға сілтеме көрсету арқылы жариялап отырды. Осылайша блогшылардың жазғандары өз орталарынан тысқары ортаға жете бастады. Тіпті, блогшылардың жазбаларының басын біріктіріп, шағын кітапты да жарыққа шығарды.
Әрине, кейбір блогшыларға бұның ұнамауы мүмкін емес еді. Ол қанаттанып, келесі жолы одан да мықты жазба салуға тырысқан болар. «Казкомерцбанктың» қазақ тіліндегі жарнамасы жайлы жазбам «Азаттықтың» сайтына шығып, банк қызметкерлері хабарласып, жарнама алынғанын көрген кезде расымен қуандым. «Блог арқылы көп шаруа тындыруға болады екен ғой» деген ой бір менің ғана басыма келмегеніне мен кепіл.
Осман империясының гүлденген шағындай осыбір кезеңдерде қазақ блогшылары «Blogcamp» ұйымдастырды. Блогшылар ешкімнің сойылын соқпайтын бейтарап жандар болғанымен тысқары күштер блогшыларды «рычаг» ретінде пайдалану жоспарына кірісіп кеткен еді…
«Қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын замандар» кете бастады. «Азаттық» байқап үлгерген қазақ блогшыларын билік бас-көзсіз жіберіп қоймасы анық. Солай болды да. Блогшылардың блогына барар жолдарын шідерлеп тастады. Екі-үш жыл әрбір жерде жазып жүрген белсенді блогшылар вордпресс қайта ашылған кезде баяғы қарқынын жоғалтып алған еді. Бұған жанама себеп, блогшылардың басқа да қазақша блогтұғырнамаларға жазба жаза бастаулары десек те қателеспейміз. Бірақ, сынған айнаны қанша жерден жамасақ та сынығы білініп тұратыны белгілі емсе пе? Бұл жерде де тура сондай жағдай орын алды. Интернет әлеміндегі кез-келген парақшалар, сайттар БАҚ айналып шыға келгенде блогшылардың тартынбай қалатындай жөні жоқ еді.
Тауықтың кімнің тарысын жесе соның қорасына жұмыртқалайтынын негізге алған ресми орындар блогшыларға дмеушілік танытуды шындап қолға алды. Блогқұрылтайларға демеуші бола бастады. Қанша жерден билікке басжібімізді бермейміз дегенімізбен, демеуші тарап та өз мүдделерін алға тарта бастады. О бастағы блогшылар жиыны, мақсаты мен мүддесі жолда қала бастады. «Куда ты денешься когда разденешься» деген орыстың нақыл сөзі шынға айналмасына кім кепіл? «Мұсылман болу әсте-әсте, кәпір болу бір пәсте» демекші дәл қазір «Сарай блогшысы» болудың аз-ақ алдында тұрмыз.
P.S. Қызылорда облысының әкімдігі: «Келесі жылғы блогқұрылтайда жүздескенше достар!»

Биыл кие жаздаған футболкаларыңызды бонус деп қабылдаңыздар

Сен едің жұбанышым, мақтанышым,
Сен едің жалғыз менің қуанышым.
Сен едің жырақ уақ та сағынышым,
Сен едің кейде еркем жан алғышым.

Қайда кеттің мұңайғанда жұбанатын,
Қайда кеттің қуанғанда қуанатын.
Қайда кеттің мен жырақта сағынатын,
Қайда кеттің менің еркем жан алатын!!!

Бүгінде 25 жастағы жігітке билік тисе, жұрт «жап-жас болып қалай басқарады? бір дөкейдің бірдеңесі шығар, әйтпесе қалай басшы болып келе қалды?» деп шулап, сынап-мінеп жатады. Ал бұрынғы батыр бабаларымыз жаугершілік заманда жиырмаға жетпей қол бастаса, кешегі Алаш арыстары отызға жетпей-ақ дүйім ел таныған қайраткер болған. Ақыл жастан шығады, айқын болса мұраты дегендей, тізбелеп шықтық оларды. Көз тастаңыз.

Тұрар Рысқұлов (1894-1938) – 23 жасында, яғни 1917 жылы Әулие ата уезінде жастар ұйымын құрады және Әулие ата Кеңесімен тығыз байланыс орнатты. 1917 жылдың қараша айынан 1918 жылдың қарашасына дейін Әулиеата уезінің Кеңестік департаментінің төрағасы болады. 1918 жылдың шілдесінен желтоқсанына дейін – Түркістан АССР ұлттық комиссары. 1918 жылдың желтоқсанынан 1920 жылдың қаңтарына дейін Республикалық Ұлттық Комиссарлар Кеңесі (ҰКК) төрағасының орынбасары болып жұмыс істейді.1921 жылы Т. Рысқұловты ұлттық мәселелер бойынша ұлттық комиссариаттың құзыретті өкілі ретінде Әзербайжанға жібереді. 1922 жылы РСФСР ұлттық ісі бойынша ұлттық комитеттің орынбасары болып тағайындалады. 1922-1924 жж аралығында Түркістан АССР СКО төрағасы болып жұмыс істейді. 1924 жылдың сәуірінен 1926 жылдың маусымына дейін – Коминтерндегі Шығыс бөлімі меңгерушісінің орынбасары. 1925-1926 жж. – Монғолия Коминтернінің құзыретті өкілі. 1926 жылдың наурыз-маусымында партияның қазақ аймағының баспа бөлімінің басқарады. 1926 жылдың шілдесінен 1937 жылдың шілдесіне дейін РСФСР ҰКК төрағасының орынбасары.

Бірімжанов Ахмет (1871-1927) – 24 жасында (1895 ж) Қазан университетінің заң факультетін алтын медальмен бітірісімен Орынбор округтық соттың кандидаты, онан кейін Торғай уезінің бітімші соты болып істеп жүргенде 1906-1907 жылдары Ресейдің 1-2 мемлекеттік Думасының мүшелігіне қатарынан екі рет Торғай облысы қазақтары атынан сайланады.

Мағжан Жұмабаев Бекенұлы (1893–1938) – 24 жасында, яғни 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға сай қоғамдық өмірге белсене араласып, Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді ұйымдастырушылардың қатарында болды. Осы жылы сәуірде Ақмола облысы қазақ комитеті құрамына сайланды. Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. Сол жылы “Алаш” партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болды. Екінші жалпықазақ съезіне делегат ретінде қатысып, онда оқу мәселесі бойынша құрылған комиссияға төрағалық етті.

Мұхаметжан Тынышбайұлы (1879-1937) – 26 жасында институттың соңғы курсында жүргенде төңкеріске (1905 жылғы) қатысады. 1905-1907 жылдары Ресей империясының қоғамдық саяси өміріне белсене араласа бастайды. 28 жасында, яғни 1907 жылы Ресей ІІ-ші Мемлекеттік Думасына Жетісу облысынан депутат болып сайланады. 1917 жылы Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі, сонымен қатар осы үкіметтің Жетісу облысындағы комиссары болып тағайындалады. 1918 жылы бүкілтүркістандық ІV-ші мұсылмандар съезіне қатысып, онда жарияланған Түркістан («Қоқан») автономиясының премьер-министрі болып сайланады.

Әлімхан Әбеуұлы Ермеков (1891- 1970) – 26 жасында (1917 жылы) Семей облыстық атқару комитетінің төрағасының орынбасары болады.

Тиесов Елдес Омарұлы (1892-1937) — 26 жасында Азамат соғысы жылдары (1918-20) Қостанай уезi бойынша «Алаш Орданың» комиссары және Қостанайдағы бөлiмшесiнiң төрағасы дәрежесiнде қызмет еттi.

Халел Ғаббасов (1888-1931) — 29 жасында (1917ж) Семей облыстық қазақ комитеті төрағасының орынбасары

Мәметов Базарбай (1888-1946) – 29 жасында, яғни 1917 жылы желтоқсанда өткен Жалпықазақтық съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне облыстардан тысқары, яғни жалпы қазақ атынан кіреді. Осының өзінен-ақ Б.Мәметовтің абыройының қаншалықты екенін аңғаруға болады. 1918 жылы Семейде 1 Алаш полкін жасақтауға және Жетісу жерінде қазақ жігіттерінен алаш сарбаздарын ұйымдастыруға ат салысады.

Халел Досмұхамедов (1883-1939) — 1905 жылы Орал қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер партиясының жергілікті бөлімшесі құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық партиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне Б.Қаратаев, М.Бақыткереевтермен бірге сайланды. Бұл кезде ол 22 жаста. 1917 жылы ІІ жалпықазақ съезінде жарияланған Алашорда үкіметі – Ұлт кеңесі құрамына сайланды. Алаш қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер — халық милициясын жасақтауға, Алаш қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған тұста, Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленинмен, Ұлт істері жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Ол кезде 34-те.

Жанша Досмұхамедов (Жаһанша) (1886- 1937) – 31 жасында, яғни 1917 жылғы Ақпан төңкерісіне дейін округтық соттың прокурорының орынбасары міндетін атқарған. 1917 жылы Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылман сиезіне қатысып, мұсылман істерін басқаратын «Шуро-и-Ислам» комитеті төрағасының орынбасарлығына сайланады. Сол жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен Жалпықазақтық сиезде Орал облысынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады. 1917 жылы желтоқсан айында өткен Жалпықазақтық съезде Ж.Досмұхамедов Алашорда үкіметінің мүшелігіне облыстардан тысқары делегат ретінде кіреді. 1918 жылдың наурыз айында Жанша және Халел Досмұхамедовтер Мәскеуге келіп, Ленин және Сталинмен келіссөз жүргізіп, Кеңес үкіметін Алашорданың желтоқсандағы съезінің қаулыларымен таныстырып, сондағы 11 шартты қояды. Кеңес үкіметінің жанынан Қазақ комиссариатының ашылуына қол жеткізеді. Бұл кезде Жаһанша 32-де болатын.

Құлманов Бақтыгерей (1859-1919) – алғашқы ғылым кандидаты (1888), бұл кезде ол 29 жаста болатын. 30 жасында (1889 жылдан бастап) Астрахань губернаторының қарамағындағы Қамыш-Самар қисымының әкімі қызметінде болады. Әкім болып тұрғанда мектептер ашып, әр түрлі емдеу пунктерін көбейтуге күш салады.

Жақып Ақбаев (1876-1934) 29 жасында, яғни 1905 жылғы тамызда Омбы қаласындағы 2-учаскенің бітімші соты болады. 1917 жылы Семей облыстық қазақ съезін өткізуге белсене араласып, оның облыстық комитетінің мүшелігіне де сайланады, сол жылғы 24 қыркүйекте өткен кеңесіне де қатысады.1917 жылғы шілде айында болған Жалпы қазақтық съезде Құрылтай жиналысқа депутаттыққа ұсынылып, ал Желтоқсандағы съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтеді.

Садық Аюкеұлы Аманжолов (1885-1941) – 32 жасында (1917ж) Үржар уезінде қазақ комитетінің төрағасы болады.

Байтұрсынұлы Ахмет (1872–1937) – 33 жасынан, яғни 1905 жылдан саяси жұмыстарға араласа бастаған. Ол кездері (1895–1909 жылдар аралығында) Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы, Қарқаралы қалалық училищесінде меңгеруші қызметін атқарып жүрген болатын.

Сейілбек Мейрамұлы Жанайдаров (1884– 1929) – 34 жасында (1918 жылы) Ақмола облысының соты болып тағайындалды.

Жақыпбаев Нүсіпбек (1890 — 1932) – 34 жасында (1924-26 жылдары) Жетісу губерниялық денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі, губерниялық атқару комитетінің мүшесі қызметтерін атқарған.

Сәкен (Сәдуақас) Сейфуллин (1884-1938) – 36 жасынан билікке араласа бастайды. 1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының орынбасары және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық Республикасы Орталы Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы, хaлық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым Орталығының төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының (ҚазАПП) басшысы, БК(б)П Қазақстан Өлкелік Комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі, Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық институтының директоры, «Жыл құсы» альманағы, «Жаңа әдебиет» журналы басшысы, Қазақтың мемлекеттік институтының доценті, «Әдебиет майданы» журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журналистика институтының профессоры қызметтерін атқарды.

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (1866—1937) — 39 жасында (1905 жылы) 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды.

Ел басқару үшін әрине ең алдымен ақыл керек. Білім, мінез дегендерді ақылдан ажырату қиын. Сана мен ақыл Тәңірдің сыйы болғандықтан, оның кемелденуі жаспен ғана өлшенбесе керек-ті. Бүгінде ел алдында жүріп мойындала бастаған жастардан кімдерді атар едіңіздер?

Жауапты һәм лауазымды тұлғалардың сөзіне құлақ түрсек, қазір қазақ әскері үлкен өзгерістерге ұшырап жатыр. Сан және сапа тұрғысынан дамыту, әскери кадрды дайындау-іріктеу – барлық бағытта, деңгейде жүргізіліп жатқан жұмыс.

Жеке өз басым көзім көріп, құлағым естіп жүрген дерек-ақпараттың негізінде оң өзгеріс бар деп айтқым келеді, соған сенгім келеді.

Әрине, білдей мемлекеттің тәуелсіз екенін байқататын белгі екіге екіні қоссаң төрт дей салатын қарапайым түсінік емес, көптеген фактор мен себептің қосындысы. Сондықтан, артығы мен кемдігі болары сөзсіз.

Осы сұрақты өзіме ғана емес, өзгелерге де қойып көргім келді. Бірнеше адамға хабарласып едім, жауапты төмендегі үш адамнан ала алдым.

«Қашқын… үйде туып қызығыңды түз көрген тіршіліктің несі сән. Жүрген де әйтеуір итшілеп. Қалбаң етіп көтерілген қара құстан да, жалп етіп жасырынған жапалақтан да сескеніп күн кешкен ғұмырдың мәні не? Қоян екеш қоянға да ит қосып қуғанда құтқарып кетер жымы бар, ал мұның қашқын атанғанда барар тұрағы қайда? Сорлы сауысқан да қар үстіне бірер секіріп із тастаушы еді, мұнда ол да жоқ. Бір елес, көрінбес көлеңке».
К. Жүністегі «Көксеңгірдің тасында» повесінен

1941-45 жылдары соғыс кезінде Қазақ Республикасынан 1 196 164 адам майданға аттанды. Соңғы деректер бойынша Қазақстан бұл жылдары 602 928 ұлдарынан айырылды (оның ішінде 125 500 таза этиникалық қазақтар). Әскери бөлімдермен қоса, ҚазКСРО-дан еңбек армиялары да жасақталды. Оған 700 мыңдай адам жолданды. Сонымен, соғысқа кемінде әрбір 4 қазақ жұмылдырылды. Қазақстандағы мобилизация пайызы Кеңес одағындағы ең жоғары көрсеткішке ие болды және нацистік Германиядағы мобилизациядан екі есе көп болды. Ал соғысқа аттанған қарапайым ауыл қазағы бұл соғысқа дайын ба еді?
Соғыс өнерін меңгеріп, қару қолдана білуі былай тұрсын, тілді түсінбегендіктен қарапайым командалардың өзін ажырата алмады. «Лежать» десе, қалшиып тұрып немесе өре түрегеліп, баудай қырылғандары да болды. Оқтан аман қалғаны тұтқынға түсіп, «тірі өлікке» айналды. Сол кездері «қашқын», «халық жауы» атанғандар да аз болған жоқ. Тағдыр тәлкегіне түскен сондай жанның бірі – Дауылбай ақсақал туралы әңгіме ел арасында айтылушы еді.
Ол кісі сол сұрапыл жылдары соғысқа аттанды. Өмірінде қару ұстамаған ауыл қазағы үшін соғыста ерлік көрсету былай тұрсын, не үшін, кім үшін күресетіні де беймәлім еді. Қандастарының қапияда оққа ұшып, сүйегі далада қалғанын көргеннен кейін түйген ойы ма, әлде жаны үшін қорқыныш па, кім білсін, "өлсем өз елімде өлемін" деп майданнан қашқан екен. Ол кездері «қашқынның» өзіне де, жақындарына да тыныштық жоқ. Тіпті соғыс аяқталғаннан кейін де қашқын атағы бала-шағасына маза бермеген. Ауылдың селсоветінен бастап, бригадиріне дейін көрген сайын «қашқынның» баласын қамшының астына алып, сабап кететін, — дейді әкем.
Дауылбай Қарағанды облысы, Ағадыр ауданында туып өскен. Соғыс басталғанда ол жиырмаға енді толған жігіт еді. Бұл кісінің тағдырын жазушы Кәмел Жүністегі «Көксеңгірдің тасында» повесіне арқау еткен. «Иә, бұл Көксеңгірге сонау керман-орыс соғысы кезінде орыс патшасы сасқанынан қазақтан солдат алатын болғанда да, көтеріліс жасай алмай қалған осы маңның біраз жігіті қашып бой тасалаған. Өлсек өз жерімізде өлеміз дескен. Ол қашқындар мен мұның арасы өзгеше боп тұр. Олар топ-топ көп еді, әрі елмен байланысын үзбеген, күндіз тауда, түнде үйде дегендей хал кешкен еді. Бұл жалғыз».
Ел аузындағы деректер бойынша соғысқа дейін үйленген екен. Алғашқыда жақындарымен жасырын араласып тұрған. Бірақ, үкімет адамдары артына түсіп, аңдумен болған. Содан мүлдем елмен қоштасып, түз тағысына айналған. Соғыс жылдарында елден жырақ кеткенімен, сырттағы малшыларға жәрдемдесіп тұрды. Өз күнін өзі көріп, ешкімнің ала-жібін аттамады. Өзі ірі денелі, қайратты адам болған деседі. Тіпті сол кезде мұны қуған милицияның өзі аздап Дауылбайдан сескенетін еді. Әкемнің айтуынша артынан қуған милицияға: «Қарағым-ау, мені қуып босқа мерт боласың ғой, одан да кері қайт» дейді екен. Соғыс аяқталса да, Дауылбай үшін бұл жеңіс өміріне өзгеріс әкелмеді. Қайта елден одан әрі жырақтап кетті. Дегенмен, халық та оны жазғырмады. Ауылға келгенде ешбірі «міне, қашқын» деп үкіметке ұстап бермеген. Дауылбай ақсақал да ел ішіндегі жағдайдан хабардар болғанға ұқсайды. Жазушы Кәмел Жүністегі бұл кісімен кездейсоқ жолыққаны туралы былай әңгімелейді: «Ауыл ішінде келе жатсам, салт атты, өңі сұсты бір кісіні байқадым. Ол да маған жақындағанда жүрісін бәсеңдетіп, қол берісіп амандасты.
– Жүністің елге оралға ұлы сенбісің? – деп сұрады. Ол кезде мен сібірден айдаудан келген кезім еді (Кәмел аға 1962 жылы қазақ жастары арасында құрылған, Елін сүйген ерлер партиясын ұйымдастырушылардың бірі ретінде саяси айып тағылып, Сібірдегі лагерьде болып, 66 жылы босаған). Ауыл ағаларының бірі деп ойлаған маған қасымдағылар ол кісі өтіп кеткен соң, оның атақты Дауылбай екенін айтты».
Дауылбайдың әйелі соғыстан соң басқа біреуге тұрмысқа шыққан деседі. Ал шешесі бертін келе қайтыс болған екен. Оны жерлеуге Дауылбай өзі келеді. Сақал-мұртын өсіріп, түрін өзгертсе керек, «қашқын» атанғанымен анасын өз қолымен арулап шығарып салады. Дауылбайдың ажалы да оғаш. 1980 жылдары қайтқан екен. Бұлақ басында үйелеген жылқысын тұрғызам дегенде, атының тұяғы маңдайына тиіп, ажалы содан болған деген деректер бар. Сөз соңында айтарым, тарихты қайта зерттеп, жаңаша көзқараспен қарауға талпынып, әр оқиғаға жаңаша баға беріп жүрміз. Ал, кеңестік көзқараспен «халық жауы» атанғандар осы күйеден арыла алар ма екен…

Атырау қаласында бүгінгі таңда 120 мыңнан астам көлік тіркелген екен. Осының қоғамдық көліктерге тиесілі бөлігін тек автобустар мен мини-автобустар ғана толықтырып тұр. Бірақ, әркез бұлай болған жоқ… Атырау халқы да өркениеттің жемісін бір жұрттай көріп еді.

Өзен трамвайы

Жайық жағасында тұрып, өзен үстімен анда-санда ғана жүзіп өтетін Балық қорғау департаменті қызметкерлері мен ТЖМ мамандарының моторлы шлюпкаларына қарап, бір кезі бұл өзеннің үсті қыж-қыж қайнаған тірлік болды дегенге сенер сенбесімді білмей тұрам… Менің Жайықтағы сапарларым 2000 жылы Орталық көпір қайта жаңғыртуға жабылып, халықтың Самар беттен Бұқар бетке паром және теплоходтар арқылы өткен кезіне ғана тап келді. Әйтпесе, Роттердам не Лондондағыдай қалаған жеріңізге су көлігімен бару – атыраулықтар үшін бір кезі әдепкі тірлік еді. Көзкөргендер солай дейді.

Астрахань мен Атырау арасында жүрген ірі кемелерді айтпағанда, қалаішілік қатынастың өзі адам қызығарлықтай деңгейде дамыпты. Әріптес ағам Рахим ҚОЙЛЫБАЕВ айтқанынан ұққаным сол.



— Балалық шағымнан есімде қалғаны, кеңес уақытында Гурьевте (қазіргі Атырау) су көлігі өте дамыған болатын. – дейді, Рахим ағам. — Тек, жеке басымның мысалында ғана айтайын. Мәселен, 70-ші жылдардың басында – бала кезімде қаладан 17-ші ауылға өзен трамвайымен баратынмын. Ол – ескі «Колхоз базары» тұсынан жүретін. Ал, одан кейін, біраз уақыт өткеннен соң, балықөнеркәсібі техникумының студенті болып жүрген шағымымызда да (80-шы жылдардың аяғы, 90-шы жылдардың басы) біз «Авангард» ықшам ауданынан «Балықшы» ықшам ауданына өзен травмайымен қатынайтынбыз. Тап сондай катер сол кезі «Балықшы» мен «Жұмыскер» ауылы арасында жолаушылар тасымалдайтын.


Атырау өзен вокзалын бүгінде тек ескі фотосуреттерден ғана тамашалауға болады

— Аталған көлік түрін қайта жаңғыртуға мәселесіне келетін болсақ, бұл жерде, мына нәрсені ескеру керек. Кеңес заманында аталған көлік түрінің жоғары сұранысқа ие болуының бір себебі, ол уақытта Жайық өзенінен өтетін автокөлік көпірлері болмады. — дейді, әріптесім. — Мұндай көлік инфрақұрылымын бүгінде қалыптастыру мүмкін бе және ол қаншалықты өз-өзін ақтайды дегенге келсек, нақты ештеңе дей алмаймын. Біріншіден, Атырауда бүгінде аталғандай флот мүлдем жоқ. Екіншіден мұндай көлік түрі маусымдық саналады – көктемнен күзге дейін. Ол іске қосылған жағдайда өзін ақтай ала ма? Ал, кемені сатып алу мен жанар-жағар май шығындарын өтеу үшін онымен жүру жолақысы қандай болуы керек? Осы мәселелерді анықтап алу керек секілді. Тағы да, қайталап айтамын, бұл менің жеке пікірім ғана. Мен – экономист емеспін, сол себепті болжамдарым қате де болуы мүмкін. Бірақ, жаз уақытында Жайық бойымен экологиялық туризмді дамытуға болар еді деп ойлаймын. Кішкене серуен катерлерімен.


Жайық жағасынан мұндай көріністерді де тамашалау мүмкін емес

Троллейбус

Ия, мұндай көлік түрі де біздің қала көшелерімен жөңкілді. Бір жылдай. Екі троллейбус. Сосын, «рентабелділігі төмен» деген себеппен бе, әлде, «электр қуатымен қамтуға жергілікті ЖЭО шамасы жетпейді» деген сылтаумен бе, әйтеуір, троллейбус біздің қалада жүрмейтін болды. Қала кейбір көшелерінің төбесінен төніп тұрған сәйкесті инфрақұрылым көпке дейін демонтаждалмай, сәтсіз экспериментті еске сап біраз тұрды. Ал, қос троллейбус Йошкар-Ола қаласына сатылыпты. Мініп үлгергенімізді ғана місе тұтамыз. Тіпті, фотосын да таба алмадық.

Велосипед

Бұл көлік құралы қоғамдық көлік саналмайды, әлбетте. Дегенмен, соңғы уақытта, қала тұрғындарының шайтанарбаға деген қызығушылығы мен сұранысы артқанын анық аңғарып жүрмін. Кешке қарай, Жайыққа көз жіберіп тұрған 10-15 минут ішінде, «сізге –өтірік, маған – шын» деген формулаға салсақ, кемі елу, бәлки, 60-70 велосипедші өткен шығар. Өкініштісі, инфрақұрылым жоқ.


Атыраудағы «шайтанарбашылар»

Әйтпесе, ҚР құқықтық-нормативтік құжаттарына сайсақ, шайтанарбашылардың жаяу жүргіншілер жолымен жүруі — әкімшілік құқықбұзушылық екен. Ал, жол автокөліктер жолымен жүру қауіпті. Велошабандоздар солай дейді. Олар – көп. Досым солай дейді. Досымның аты – Нұрлан. Қашан да велосипедпен жүреді. Шетелдің қай-қай көлігін де маңдайын шертіп жүріп алатындай қаржылық мүмкіндігі бар жігіт. Тіпті, несиеге де емес, ақшасын қолма-қол санап беріп. Жарайды, осы жерден біреудің ақшасын санауды доғарып, Нұрланның неліктен көлікпен жүрмейтінін айта кетейік. Өз сөзімен айтсақ, «автокөлік – қай жағынан қарасаң да, ең нашар инвестиция. Ол жылжымайтын мүлік емес, бағасы жыл асқан сайын қымбаттамайды. Керісінше, оның жүріс-тұрысына қыруар қаражат керек. Көліктің жанармайы, жөндеуі, тағы басқасы көлікті алғаннан кейінгі қуаныш сезімін жоқққа шығарады». Велосипедпен жүруіне екінші, және басты себебі…

Бәрін басынан бастайық...
— Велосипедпен жүруге қызығушылығым, ойлап қарасам, бұдан он шақты жыл бұрын оянған екен. – дейді, Нұрлан ЕСМҰХАНОВ. – Алғашқы шет елге сапарым Нидерланды корольдігінен басталған еді. Өзің білетіндей, ол ел – велосипед тебушілердің «жаннаты». Мені таң қалдырғаны — онда велосипедшілердің автокөлікшілерге қарағанда әлдеқайда құқықтары көп. Және де, корольдіктің өзі де гүл мен көкке толы, өте әдемі, тазалық пен тиянақтылыққа тұнып тұрған ел болып көрінді. Мүмкін олай емес шығар, бірақ маған осы екі фактінің арасында қандай да бір байланыс бар сияқты көрінді. Атырауға қайтып оралғаннан кейін, сол бір өркениеттің бір бөлігін болса да өз қалама енгізейн деп, велосипедпен жүруге шештім.


Нұрлан "өзі салдырған" велотұрақта

Жұмысқа велосипедпен қатынауды бастағанда оның бұл бастамасына, тіпті, өз отбасы мүшелері күле қарағанын айтады. Әлбетте, олардың арасында әріптестері де болған шығар. Бірақ, қазір, жағдай өзгеріпті. Дәлірегі, оны – Нұрлан өзгертіпті. Мекеме басшылығына жарты жыл бойы қайта-қайта өтініш жазып, кеңсе аумағында велотұрақ салғызады. Қазір жұмысқа велосипедпен келушілер саны 20-дан асыпты. Осыдан кейін – ақ, Нұрлан бұл үрдісті қала деңгейінде дамытуды ойластыруға кіріседі. Ол үшін досы – Алевтина Байнақова, екеуі урбанистика саласында жұмыс атқаруға бел буып, «урбанистер» ұйымын құрады. Оның басты мақсаты – Қазақстан қалаларын дамыту, халықтың ыңғайына қарай өзгерту және оңтайландыру. Соның алғашқы жолдарының бірі велосипедшілерге арналған инфрақұрылымды дамыту деп шешеді олар.

Богота тәжірибесі
Неге бұл әдістен бастағанын Нұрлан әдемі мысалмен түсіндіріп берді.
«Оңтүстік Америкадағы Колумбияның астанасы Богота қаласын атап өткім келеді. 90-жылдары ол қала сол құрлықтың қылмыс «орталығы» атауына жақын жағдайға келген еді. Кедейшілік пен қылмыс деңгейі жоғары болғандығы қала қызметтерінің жұмысына әсерін тигізген. Қала әкімі болып Энрике Пенелоса тағайындалғаннан кейін жағдай күрт өзгерді. Пенелоса кедей аудандардың жағдайын жақсарту мақсатында онда көптеген мектептер, саябақтар, ғылыми орталықтар ашты. Автокөліктердің «гегемониясына» соққы беріп, ол жаяу жүретін жолдар мен велосипед жолдарын салып, автокөлік жолдарын қысқартты. Кедей аудандарды қаланың орталығымен қосатын ондаған километрлік велосипед жолдарын салды.
Сол өзгертулердің арқасында Богота қазір әлемнің алдыңғы қатарлы қалаларына айналды. Сол тәжірибені қазіргі уақытта барлық өркениетті елдер пайдаланып жатыр. Пенелосаның идеялары қазір Еуропанының, Солтүстік Американың, Австралияның қалаларының әкімшіліктері қолға алып жатыр».

Қаладағы велосипед және жая жүру инфраструктурасын дамыту топтың басты миссияларының бірі. «Алайда, біздің ортада ондай идеяларды құшақ жая қарсы алатынын біз, әрине, күткен жоқпыз. Келе сала, әкімнен «бізге велосипед жолдарын салыңдар» деген талап қою ұйымның өз-өзіне қол жұмсауымен пара-пар еді». – дейді, Нұрлан. Сондықтан, топ алғашында Атырауда қанша велосипедші бар екенін білгісі келеді. «Атырау-Велошеру» жобасын қолға алады.

Атырау велошеруі
Алғашқы Велошеру өткізгеннен кейін, ұйымдастырушылар тобы қалалық әкімшіліктің өкілдерімен кездеседі. Сол кездесуде топ өз жоспарларымен бөліседі. Оның ішінде Атырау қаласында велосипед инфраструктурасының жобасын ұсыну. Яғни, мамандардың көмегімен біздің қалада қай жерде веложолдар мен тұрақтарды, ыңғайлы маршруттар мен басқа да керекті механизмдерді жүзеге асыруға болатынын көрсететін карта жасау. Әкімшілік бастаманы қолдағандай сыңай танытқан. Сол сыңайдың жалғасы соңғы өткен велошеруде бүкіл қаланың басты көшелерімен жүріп өтуге рұқсат берген. Мұндай өтінішіміздің де өз себебі бар дейді, Нұрлан.

velotime.kz/veloprobeg-v-atyrau-26-aprelya-2014-video/ (ақыры, орналастыра алмадым мына сілтемедегі видеоны)

«Сол арқылы біз, біріншіден, қаланың барлық жуық аудандарында дерлік көрініп, велосипедшілердің қанша екенін көрсеттік. Екіншіден, қатысқан велосипедшілерге тек қана өздеріне арналған жолмен жүрудің қаншалықты ыңғайлы екенін көрсеттік. Үшіншіден, біздің колоннаның өтіп болуын күткен автокөлік иелеріне велосипедшілер қауымдастығымен де санасу керек екенін көрсеттік. Бұл осы екі қауымдастықтардың арасындағы «соғыстың» бастамасы ғана».

Түйін тектес текст

Бұл постыммен не айтқым келді?! Атыраудағы қоғамдық көліктерінің кешегісі — керемет еді. Бүгінгісі — бір түрлі. Яғни, бір түрі ғана бар — автобус. Болашақтағысы басқаша болады деп сенгім келеді. Және, ол мақсатта жұмыстар жасалып та жатыр.

Көпшіліктің арасынан ерекше болып көрінгісі келу кез-келген адамға тән қасиет. Қыздар көбіне сұлулық салонына барып түрлі қызметтердің арқасында сұлулығына сұлулық қосып, ерекше құлпыра түссе, жігіттердің бұл мақсатқа жетудегі бірден-бір жолы көліктерін ерекшелеу үшін авто тюнинг жасату болып табылады. Яғни, ер азаматтардың сұлулық салоны деп авто шеберханаларды атаса болады.

Қазақстанда авто тюнинг жасайтын шеберханалар саусақпен ғана санарлық. Солардың бірі кез-келген адамға әлем бойынша сыртқы да, ішкі де дизайны қайталанбайтын бірегей туындылармен Қазақстандықтарды ғана әлем елдерін таңқалдырып жүрген «Simco» шеберханасы. Бүгін оқырмандарыма осы шеберхананың директоры Симонов Владимир Владимировичпен көліктердің сұлулық салоны мен авто тюнинг жайында болған әңгімемізді ұсынамын.

---

Бәрі қалай басталды...

«Көлік» тақырыбы беріле салысымен сол күні-ақ түрлі ойлар келді. Солардың ішінде өзіме машиналарға автотюнингтің қалай жасалатындығы туралы тақырып өте қызық болды. Авто тюнинг жайында білу өзгелерге де қызықты болар деген оймен өзіме авто тюнингтің жасалуы, яғни көліктерге арналған сұлулық салонымен танысу деген тақырыпты бекіттім. Сөйтіп, авто тюнинг жасайтын шеберханаларды интернеттен іздей бастадым. Бірақ ол ісім аса сәтті болмады. Өйткені нағыз автотюнингті жасайтын шеберхана Астанада біреу ғана екен. Осы авто тюнингке тоқталғаннан кейін сол күні отырып алып сұрақтарымды дайындадым. Ертеніне сұхбатқа қажетті саймандарымды алып, бәсекелесім Абзалды, досым Таргариендер отбасынан шыққан дауылда туған Дейенерис, Жеті Патшалықтың, алғашқы адамдар мен аңдардың патшайымы және қорғаушысы, айдаһарлар анасы және дотракийліктер Кхаласиінің қожайыны Абылайды ертіп шеберханаға жол тарттық.

Абай көшесін аралап жүріп шеберхананы әрееең таптық. Алайда шеберхананың басшылығы қалада тек 16-сы күні боламын дегеннен соң сыртынан бақылап…

… масаға жем болып-болып, шаңыраққа қарап-қарап, көктемнің соңғы айында гүлдейтін «сиреңді» көргеніме мәз болып қайттық.

---

Ва-банк.
Сөйтіп бір апта 16 мамырды күтуге тура келді. Бұл күнге жетемін дегенше «Не болады екен?», "Қалай болады екен?", «Ол күні Владимир аға келмей қалса не істеймін?», «Не жазамын?» деген уайымнан миым ашып кетті. Бірақ не болса тәуекел деп «ва банк» жасадым. Болмай қалса 0 ұпай аларым анық еді, өйткені басқа тақырыпты қолға алуға қолым да, ойлауға басым да жетпеді.

---

Қорқыныш.
Күндіз 12-лер шамасында ағам іс-сапарынан келген шығар деген үмітпен телефонына хабарластым. Телефоны өшіп тұр… Сене алмадым… Қайта-қайта хабарласамын, телефоны өшіп тұр. Көңілім қааатты түсіп кетті. Бірақ дауысынан өте сенімді адамға ұқсаған Владимир аға алдамайтын шығар. Әлі келмеген шығар деп өзімді жұбаттым. Сөйтім бір сағаттан кейін қайта хабарлассам гуіл барып тұр. Қуанып кетіп, сағат үшке сұхбатқа келістік.

---

Көліктердің сұлулық салонының басшысы Владимир Симоновпен сұхбат

— Адамға көлікті тюнингтеу керек деген ой қалай келеді? Сізде бәрі қалай басталды?
— Көліктерді тюнингтеу мен тюнингтейтін шеберхана ашу деген екеуі екі бөлек дүние. Ал маған бұл ой қалай келді десеңіз, бұл менің кішкентай кезімнен басталған әуестігім. Кішкентайымнан ата-анам алып берген машиналарды бұзып, қайта құрастырып, бірнешеуін бір-біріне қосқанды жақсы көретінмін. Сол әуестік тек машинаны тюнингтеу ғана болып қалмай, арты үлкен шеберхана ашуыма себеп болды.

— Не үшін адамдар былайда әркім қол жеткізе ала бермейтін қымбат көліктерін тюнингтейді?
— Бұл да қыздардың сұлулық салонына барып, әрленіп, ерекшеленуі сынды дүние. Әлем бойынша қанша машина шығаратын зауыд болса олардың барлығы біртекті машиналар өндіріп шығарады. Ал адам қашанда даралыққа ұмтылған. Сол үшін біз осы даралыққа қол жеткізудің бірден-бір көзіміз.

— Шеберханаға тапсырыс беруші келгенде тапсырыс қалай орындалады?
— Көбіне адамдар нақты не қалайтындықтарын біліп, соны жасату үшін келеді. Бірақ ол өзінің көлігін қалай көргісі келетіндігін нақты біліп келгенімен, дәл қай жерлерін жетілдіру қажет екендігін білмейді. Сол кезде біздің шеберлер оларға көмекке келіп тюнингтің нұсқаларын ұсынады.

— Туындыларыңызды көрмелерге, байқауларға жиі қатыстырасыздар ма?
— Иә, міндетті түрде. Біздің дүниеге алып келген туындыларымыз қашанда жүлделі орындарды иеленеді.

— Ең үздік туындыңыз?
— Ол ретро автомобиль ГАЗ-21-ді заманауи Mercedes Е500-бен қосқандығымыз. Яғни біз Mercedes-тің базасына ГАЗ-21-дің сыртқы келбетін салдық. Бұл жоба 2 жылға созылды. Бұл біздің ең ауқымды және ең үздік жобамыз деп айта аламын.

Mercedes — Волга
2005 жылғы Mercedes Benz E-500 W-211 пен 1958 жылғы Волга ГАЗ-21

— Көліктердің дизайнын қалай ойлап табасыздар?
— Бұл негізі шығармашылық процесс. Ақын-жазушыларға шабыт келгендей, бізде де көлікке қарағанда түрлі идеялар туындайды.

— Тюнинг деген сіз үшін не?
— Көліктің стилін даралау.

— Экономикалық кризис кезінде автотюнингті жасататындар көп пе?
— Мен бұл шеберхананы кризистің бірінші толқыны жүріп өткен 2009 жылы қолыма ала бастадым. Сол кезде достарым адамдар шаштаразға аз барып жатқан уақытта көліктерді әдемілеуге осынша ақшаны салудың қажеті қанша деп таңқалған болатын. Бірақ не дегенімен адам сұлулыққа құмар болса ол қашанда соған ұмтылады. Сол үшін мен шеберханамды кризис уақытында ашсам да ісім қарқынды түрде алға жылжып кетті.

— Авто тюнинг жасатушылардың жас ерекшелігі қандай?
— Әр жастағы адамдардың көлікке деген көзқарасы әртүрлі. Сондықтан оларды алғаш рульге отыратын кез 18-ден 25-26 жас аралығындағы жастар және 30-35 жас аралығындағылар деп бөлуге болады. Алғашқы топ көліктерінің дыбысын, күшін зорайтқысы келсе, екінші топ қарапайымырақ бірақ өзгелерден ерекше болуды қалайды.

— Бір көлікпен қанша уақыт жұмыс жасайсыздар?
— 1 күннен 2 жылға дейін.

— Командаңыз жайында айтып берсеңіз.
— Біздің компаниямыздың құрылғанына 5 жыл болды. Осы уақытқа дейін 10 адам жұмыс істеп келеміз. Компанияның барлық жұмысын ұстап тұрғандар ол осы шеберлер, олардың шығарғармашылығы. Шеберлер шығармашылық адамдар болғандықтан оларды тәрбиелеп алу мүмкін емес. Сол үшін оларды қызықтырып ұстап тұру қажет. Жігіттер осы іске өздері қызыққандықтан осында жұмыс істеп жүр.

Қазақстанда жасалған тұңғыш лимузин
Mercedes Benz ML 430 — қазақстандықтар жасаған алғашқы лимузин.
Жүйесі: жұлдызды аспан, жұлдызды бар, лазерлер, стробоскоптар.

— Қандай материалдармен жұмыс істейсіздер?
— Шеберхананы ашатын кезде өз-өзіме өте қымбат материалдармен жұмыс істеймін деп сөз берген болатынмын. Сол үшін біздің шеберхананың қызметтері өте қымбат тұрады. Бізде 12 тапсырыстарымызды жеткізушілеріміз бар. Оларды өте ұзақ уақыт таңдаған болатынбыз. Сәйкесінше қазіргі уақытқа дейін олардың дүниелері бізді толықтай қанағаттандырады.

— Жасаған жұмыстарыңызға кепілдік бересіздер ме?
— Негізінен тюнингте стандартты емес жұмыстар орындалады. Бірақ қандай қызмет болмаса да біз оларға 1 жыл кепілдік береміз.

— Сіздің жұмыстарыңыздың бағасын білуге болады ма?
— Мен ең қымбат жұмысымыздың бағасын айтайын. Ол «Волга» жобасы – 10 миллион теңге тұрған.

— Тюнингтен кейін көлікке арнайы күтім қажет пе?
— Жоқ. Қарапайым көлікті күткендей күтеді. Айтарлықтай қосымша күтімнің қажеті жоқ.

— Көлікті адам танымастай етіп өзгерткеннен кейін көліктің тех.паспортына өзгертулер еңгізу қажет пе?
— Иә, міндетті түрде көлікті қайта сертификациядан өту қажет. Менің білуімше тіпті кузовқа қарапайым наклейка жапсырылғанның өзіне тіркеу органдары қарсылық білдіреді. Осындай мәселелер кездеседі.

— Тапсырыс беруші өзінің өзгерген көлігін көргенде қандай күйде болады?
— Бізде «Gelendwagen G500» деген жобамыз болатын. Ол жобада 2002 жылғы ескі Gelendwagenді толықтай өзгертіп шықтық. Салонын алькантар мен жас түйеқұстың терісінен тұратын өте қымбат материалдан тігіп, багажнигіне монитор орнаттық. Онымен кез-келген жерде мықты дыбысты кино көріп жата беруге болатын еді. Оны Астанада өткен Халықаралық көрмеге қойғанымызда ол бірінші орынды жеңіп алды. Тюнинг өте ұзаққа созылатын жұмыс болғандықтан тапсырыс берушілердің шыдамы таусылып кетеді. Өйткені олар бәрі тез біте қалса дейді. Ал мықты тюниг аз уақытта жасалмайды. Алайда ол көлігін көрмеге қойғанда күткендігінің арқасында осындай керемет туындыға қол жеткізгендігін сезінеді. Сол Gelendwagen-ді тапсырыс берушіден көрмеден кейін-ақ ресейліктер сатып алып кетті.

Gelendwagen G500 кең көлемді тюнинг.
Gelendwagen G500 Астанада өткен Халықаралық көліктер көрмесінде «Тюнинг» санаты бойынша бірінші орынды иеленген.

— Жоспарыңызда қандай қызықты жобаңыз бар?
— Иә. Ауа жастығына орналасқан аппарат жасағым келеді («Судна на воздушной подушке»). Яғни, 5 адамға арналған бұл қайық кез-келген жерде жүре бере алатындығымен ерекшеленеді. Ол су болсын, боран болсын, батпақ болсын оған қарамастан жүре береді.
— Шеберханаңызға байланысты жоспарларыңыз?
— Бүгінгі күні авто тюнинг жасаудан біз Қазақстандағы бірден-бір бәсекелессіз шеберхана болып табыламыз. Қазіргі уақытта Алматыдан шеберхана ашу жоспарымыздың орындалуы тиіс бірінші істерінің қатарында тұр.

— Қалада тюнингтелген көлікті көргендегі бірінші ойыңыз қандай болады?
— Ооо, мынаны Біз жасадық!

Төлегенді Бекежан ғой өлтірген. Иә, «Қыз Жібек» көркем киносында Асанәлі Әшімовке «осындай» рөл берілген болатын. Ең бастысы, «Қыз Жібек» тарихтық емес, «көркем кино» болып түсірілді. Ескерте кетейін, Мұхтар Әуезов «біздің» сөздерімізде «и» жұрнағының қолданылуына қарсылық білдірген. Оны «пір тұтқан» Ғабит Мүсірепов те бұл жұрнақтың сөздерге жалғануына қарсы болған. Әлбетте, Мұхтар Әуезов Мүсірепов үшін «№1» жазушы, яки «ұлы жазушы». Көркем киноның сценариін де жазған осы Мүсірепов қой. Ал оған 1955 жылы тарихтық шындыққа өте жақын Сегізсерінің нұсқасы («Қыз Жібек» жыры) көрсетілген болатын. Оның не үшін жырдың оқиғасын өзгерткенін білмеймін. Ол жағы маған аса қызықты емес. Сонымен қатар «Қыз Жібек» көркем киносын көрген емеспін. [No comments!] Мұқадес Есламғалиұлының «Төлегенді өлтірген кім?» (Парасат. №11, қараша, 2000 жыл) деген мақаласын оқыған едім, сол мақаланы негізге аламын.
Әрбір адамның ақпаратты қабылдау санасы болады. Осыдан келіп пікірлер, көзқарастар туындайды. Дебаттың жүйесі де сол. Менің көңіліме осы кісінің мақаласы, яки, мақаланың тоқ етер сөзі жақын, әрі шындық деп қабылдаймын. Білемін, бұл тақырып әлі күнге дейін қозғалып келеді. Негізгі қуатты деректер аз болса да, жинақтала келе Мүсіреповтың құрастырып жазғанын теріске шығарады. Бәлкім, Сұлтан Қожықов режиссерлық тұрғыдан өзгерістер енгізген болар, болмаса, жұмбақтың шешімі сол жойылып кеткен ленталардың күлімен ұшып кеткен шығар. Әә-ә, тарих, өткен күндер қызық, ә!?

Бекежан Айбекұлы 1667 жылы Ақтөбе өңіріндегі Мұғалжар тауының етегінде дүниеге келген. Әкесі Айбек батыр сол маңдағы Шекті, Табын, Жағалбайлы, Тама руларынан құрылған жасақтардың қолбасшысы боп, аты шыққан ерлердің бірі.

Сегізсері 1834 жылы Шекті руының Қабақ тармағынан тараған батыр Арыстан Тіленұлының үйіне келіп түседі. Арыстан батыр оны қонақ етеді. Бұлармен бірге Жағалбайлы Жанқасқа жырау да болады. Бұл екеуі әуелі «Айман-Шолпан» жырының оқиғасын баян қылады.

Жез көмей ақын сол жиында «Айман-Шолпан», «Қыз Жібек» дастандарын жырлайды. Махамбет батыр өзінің «Сегізсеріге» деген өлеңінде:

«Айман-Шолпан», «Қыз Жібек»
Жырларың елге тарады.
Қашқын болып жүрсең де,
Аузыңа халық қарады, – дейді.
Махамбет сол кезде осы жырдың туған топырағы Шалқар жеріндегі Шекті, Жағалбайлы руларының ең беделді адамдарымен аралас-құралас, сыйлас жағдайда жүргені – тарихи шындық.

«Бас болған елдің бұзық наданына,
Мәз болған айласы мен амалына.
Қожадан ел тонаушы сотқар шыққан
Бекежан Айбекұлы заманында.
Есімі тонаушының Кескентерек,
Тыңдамай ата-анасын, жүрген бөлек.
Ұрлыққа бала кезден болған әуес,
Қан төккіш, мейірімсіз, қара жүрек...»

Бұдан әрі жырда Кескентерек Тасымқожаұлының Хиуадан қашып келген қарақшы екендігі ұзақ баяндалады. Ол әуелі өзінің туған нағашысы, Жағалбайлы руының елге аса сыйлы мырзасы Әбусағитты қалай өлтіргенін, оның тоқалын алып қашып кетіп, қалың құм ішінде қаңғыртып тастап кеткендігін толық мәлімдейді. Сосын: «Менің айтқан кісіме шықпадың, өзің қалаған жігітің Қарабалаға тұрмысқа шығам дейсің» деп, туған қарындасы Қаламқастың екі емшегін шауып өлтіріп, Ойыл бойына келіп, өзінің жетпіс екі сыбайласымен баспаналап жүрген нағыз қанішер екендігін оқимыз. Бұдан әрі оның Жібекке ғашық қырық батырдың бірі болғандығы, бірақ Төлеген тұрғанда өзінің оған қолы жетпесін білген соң, Қосаба көлінің жағасында атып өлтіргенін оқимыз.

Сосын қайыра жыр жолына үңілесің:
«Естек пен Әлімұлы қатар қонған,
Мекендеп Орал тауы мекен болған.
Бекежан Айбекұлы ордабасы,
Қол жинап, мұсылманға бопты қорған...»

«Бекежан Айбекұлы деп атанған,
Қалмаққа Еділ өтіп ойран салған.
Қасына мың жарымдай сарбаз ертіп,
Кәпірдің мықты елінен барымта алған.
Құс салып, тазы ерткен аңға құмар,
Көрген жау айбатына емес шыдар.
Кіші жүз Әлімұлы, алты Шекті,
Елінде бес жүз алпыс мырзасы бар.
Басшысы жиырма алтыға жасы келген,
Тартатын жылқы, түйе Түрікпеннен.
Зайыбы Салиха атты Естек қызы
Мезгілсіз ажал жетіп, былтыр өлген.
Жетім қалған үш ұл, бір қыз баласын
Немере ағасына мүлде берген...»

Бұл жырдың оқиғасын айтушылар Шекті Арыстан Тіленұлы мен Жағалбайлы биі Жанқасқа екен. Арыстан Тіленұлы Шекті, әрі Бекежанның әкесі Айбектің туған ағасы Қарабастан тараған боп шығады. «Е-е, аталас болғасын Бекежанды арашалап, ақтап, болған оқиғаны бұрмалап жеткізген шығар» дейін десең, Сегізсеріге әңгімелейтіннің бірі Төлегеннің руласы Жанқасқа би.

Бекежан қалмақтармен соғысқанда Кескентерек өзінің жетпіс екі қарақшысымен қатысып, сеніміне кіріп алады. Ал Бекежан бірінші әйелі Салиха қайтыс болып, жылын өткізгеннен кейін түрікмен жұртындағы құда түсіріліп қойған қызын алып келуге кеткенде Кескентерек Төлегенді өлтіреді. Екі жылдан кейін барып, Төлегеннің бозжорғасын Бекежанға сыйламақ болады. Бірақ Бекежан Төлегеннің атын танып қояды. Кескентерек «айдалада қаңғып жүрген жерінен тауып алдым» деген дәлел айтады. Әйтсе де, Бекежан оны өз маңынан қуып жібереді.

Табын елінің мырзасы Нұрғожа дегеннің әйелі ұл тауып, соның шілдехана тойында қарамай қойғаны үшін Жібекке Кескентерек тіл тигізеді. Сол кезде «Шекті көп пе, шегіртке көп пе» деген мәтел тарағанындай, Жібектің жеті ағасы сол жерде Кескентеректі дарға асып өлтіреді. Ал Жібек Төлегеннің інісі Сансызбайға ұзатылады. Одан Төсбатыр деген ұл туған.

Сегізсері осы 1834 жылы Жаманқалада (Орскіде) Сансызбайдың немере, шөберелерімен әңгімелескен.

«Жағалбайлы Жанқара, Шекті Арыстан
Қайтпайтын қайсар ерлер жолбарыстан.
Осындай абзал жандар өтінген соң,
Шығардым «Қыз Жібекті» етіп дастан».

Сегізсерінің Шекті елінде болғанын, оның «Қыз Жібек» дастанын шығарғанын Т.Сүлейменов өзінің «Сегізсері» кітабында, ал Е.Жақыпов, С.Қарамендин, М.Есмағамбетовтар мақалаларында жазған болатын. Сонымен бірге олар «Қыз Жібек» оқиғасының 1692-1694 жылдары өткенін және бұл кезде Бекежанның 26 жаста екендігін, жырда аталатын жер атауларының түгелдей Шалқар ауданында болғандығын дәлелдеп көрсеткен. Олар шежіре тарата келіп, кейін Шекті атанып кететін Жаманақтан туған Өрістен Жібек, ал Мәкуден Бекежан тарады деп жазады. Аралары – алты ата. Бекежан 1667 жылы туып, 1730 жылы қайтыс болды деген деректі Сегізсері жырынан оқимыз. Осы деректі Мүсіреповтің «Жұлдыз» журналында жарияланған «Қойын дәптерінен» оқығанымыз бар-ды. С.Қарамендин 1955 жылы Сегізсері жырының нұсқасын Мүсіреповке әкеліп көрсетіпті.

Бекежан 40 жасының шамасында бір шайқас үстінде белінен қатты жараланып, мүгедек боп қалады. Бұдан кейін қолма-қол ұрысқа жарамаған. 1730 жылы балалары Аңырақай соғысына аттанған кезде түрікмендер Шекті жеріне шабуыл жасап, сол ұрыста батырға улы жебе тиіп, қаза тапты деседі. Енді біреулер 63 жасында ақ төсегінде жатып, бір кездегі жарақатының салдарынан қайтыс болды дейді.

Жүсіпбекқожа Шайхислам (1861-1941) жырдың бүкіл мазмұнын өзгертіп, Бекежанды да қарақшы етіп көрсетіп, әрі оны Шектінің емес, Арғынның батыры етіп «түзетулер» жасағанын, сөйтіп, 1904 жылы сол нұсқаны Қазан баспасынан шығарғанын жоғарыдағы авторлар айтады.

Жүсіпбекқожа 30 жылдардың аяқшамасында жырды «өзімнің жазғаным» деп Әуезовке келіп көрсетеді. Ғұлама жазушымыз: «Бұл жыр әуелде бар, сен мұның халықтық дүние екенін теріске шығарма, сен соны жинаушы ғанасың», – деп тоқтатса керек.

Ақтөбелік авторлар С.Қарамендин мен М.Есмағамбетовтардың жазуы бойынша, Бекежан Сансызбаймен де сыйлас боп өткен. Жырда баяндалатындай, сол кезде Жағалбайлы мен Шекті арасы аса жақсы бола қоймағанға ұқсайды. Төлегеннің Шекті жеріне жалғыз аттанатынын да бұл авторлар жоққа шығармайды. Төлеген аттанарында інісі Сансызбайға: «Қандай жағдайға да әзір жүргейсің. Қиын жағдай бола қалса, сол елде Бекежан деген батыр бар. Соған жолықсаң, қол ұшын берер», – деп кетеді. Төлеген өлгеннен кейін Сансызбай мен Жібектің қосылуына бірден-бір көмектескен жан Бекежан болып шығады. Әрі ол Сансызбайға өкіл аға атанады. Қорен қалмақтарының жасағын талқандауда (Бекежан мен Сансызбай) екеуі тізе қосып, қол бастап, үлкен ерлік көрсетеді. Осы шайқаста Бекежан қоршауға түсіп қалып, белінен қатты жараланыпты.

Қосымша:

Жағалбайлы Жанқасқа – батыр әрі би болған кісі. 1805-1810 жылдары Ор өзенінің бойында дүниеге келген. ХІХ ғасырдың басында ұлт-азаттық көтерілістің басшылары Шектіден шыққан Көтібар, Арыстан батырлармен тізе қосып, Ресей патшасының қазақ халқына жасаған қиянатына жиі бас көтеріп отырған. 1835 жылы Ресей губернаторы жіберген жалдамалы қарақшының қолынан қаза табады. Батырдың сүйегі Жем өзенінің бойында жатыр.

Сегізсері, Шалқар ауданы.

Салиха – башқұрт мырзасы Құрамыс байдың қызы.

Жаманқала (Орск/Ор) – Ресейдің Орынбор облысындағы қаласы. Ор өзенінің Жайық өзеніне құятын жерінде орналасқан. Қаланың аты Ор өзеніне байланысты қойылған. 1735 жылы 15 тамызда сенаттың обер-секретары И.К.Кирилов бастаған экспедиция әскери бекініс ретінде сала бастады. 1865 жылы қала мәртебесіне ие болды. Көшпелілерге қарсы озбырлық, әділетсіз әрекеттердің ұясы болғандықтан, қазақтар Орды «Жаманқала» деп атаған.


Қарамендин Сейітқали Ыдырысұлы (1913-1997) Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Әйтей ауылында дүниеге келген. Ауыз әдебиетін зерттеуші, Абай мұрасын насихаттаушы. 1928 жылы Семей мал дәрігерлік техникумында оқыған. Көкбай Жанатайұлы туралы ел аузында жүрген шығармаларды алғаш жүйелеп топтастырған. 1993 жылы Көкбай ақынның «Сабалақ», «Төрт төре», «Наурызбай – Фатима» дастандарын «Абылай» деген атпен жеке кітап етіп шығарған. Абай төңірегіндегі Алтыбай, Байқұлақ шешендердің, Көбей, Қараменде, Алшынбай билердің, Шөже, Көкбай, Әріп, Ағашаяқ, Қаумен, Байкөкше, Өмірбай т.б. ақындар туралы материалдар жинап, Абайдың бірқатар сөздерін, ауызекі өлеңдерін «Сөз тапқанға қолқа жоқ» жинағына енгізді. Абай өлеңдері туралы («Қазақ батырлары», 1992 жыл, №5), Абай өлеңдерінің текстологиясы туралы («Аласыз қара көзі нұр жайнайды», «Білім және еңбек», 1988 жыл, №7) өз тұжырымдарын ұсынды. Абайдың өмірі мен қоғамдық қызметіне, өлеңдеріне байланысты 40-тан астам мақала жазып, деректер қалдырған.

Шайқысламұлы Жүсіпбек/Жүсіпбек қожа (1857/Отырар ауданы, Қожатай мекені – 1937/Шыңжан өлкесі, Іле Қазақ автономиялы облысы, Текес ауданы, Шиеліөзек ауылы) – ақын, аудармашы, қазақ ауыз әдебиеті мұраларын жинаушы, насихаттаушы, жыршы. Ауыл молдасынан оқып, кейін медреседе білімін жетілдірген. Араб, парсы, шағатай, түрік тілдерін толық меңгерген. Оқуын аяқтаған соң ақындық, серілік жолға түсіп, ел аралайды. Сыр сүлейлері мен Қаратау шайырларымен, Сарыарқа мен Жетісудың ақын-жырауларымен жүздеседі. Олардың шығармаларын жазып алып, ел ішінде насихаттаған. Фирдоуси, Хафиз, Жәми, Физули, Науаи жырларымен жете танысқан. XІX ғасырдың 90-жылдарынан бастап Петербург, Қазан, Уфа, Ташкент баспаханаларында қазақ ауыз әдебиеті нұсқаларын, Шығыс сюжетіндегі қисса-дастандарды бастыру ісін қолға алады. «Қыз Жібек» (1900, 1903, 1905, 1908, 1909, 1910, 1911), «Айман – Шолпан» (1896, 1901, 1913, 1916), «Сара қыз бен Біржан салдың айтысы» (1898, 1900, 1901, 1902, 1907), «Алпамыс» (1899), «Кенесары-Наурызбай» (1903), т.б. ұлттық фольклордың асыл мұралары мен «Сал-сал», «Зарқұм», «Жүсіп – Зылиха», «Мұңлық – Зарлық», «Шәкір – Шәкірат», т.б. шығыс сюжетіндегі қисса-хикаяттарды бастырып, алғаш рет жарыққа шығарды. «Мың бір түн», «Кербаланың шөлі», «Тотының тоқсан тарауы», «Дариға қыз», «Қасым Жомарт», т.б. аңыздардың мазмұнын өз бетінше жырлады. Жүсіпбек айтыстарға да қатысқан. Оның Шөкей (Уәзипа) қызбен, Жалайыр Бақтыбаймен айтысқаны белгілі. Алғашқы айтыстары жеке жинақ ретінде басылып (1897, 1910), кейін «Айтыс» томдарына (1964, 1965, 1988) енгізілді. Жүсіпбек 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысып, кейін жеңіліс тапқан халықпен Қытай еліне қоныс аударуға мәжбүр болады. Сол өлкеде тұрақтап қалып, бала оқытумен, емшілікпен шұғылданған.

Жігіттер сатылды! Иә, иә, сатылды. Анау-мынау емес, танымал тележүргізушілер сатылды
Кім сатылды, не үшін сатылды, қаншаға сатылды, бәрін мына сілтемеден көре аласыздар. Өте қызықты жоба болды. Алдағы уақыттарда тағы да ұйымдастырылып тұрса екен дейміз.