Геннадий Головкин британдық Мартин Мюррейді жеңіп, бізді бір марқайтып қойды! 32 жасында өзінде тең келетін мықтының жоғын тағы бір рет мойындатқан Генаға алғыстан басқа айтарымыз жоқ!


Міне, нокдаун мен нокаут кезін тағы бір көрелік!

Автомобильдің электронды жүйелерін диагностикалау жайлы алғашқы мәлімет жазылған.
Жалпы мағлұматтардың берері аз десеңіз оны оқымай өткізіп жіберіңіз. Өз тәжірибемнен білетінім «оқимын» деп бел буған жазба соңына жетудің ыңғайын табады, соған сенімдімін.
Жазбадан қосымша танымдық ақпарат іздеймін немесе жалпы мазмұнның бағдар ойын білгім келеді десеңіз керек-ау, оқуға тұрарлық деген кез-келген жерінен оқи беріңіз.

Жазбадағы ең жиі кездесетін қысқарту: ЭББ-электронды басқару блогы.

Мазмұны

1. Автомобильдің электрондық жүйелерін диагностикалау тәртібі
1.1 Жалпы мағлұматтар
1.2 Заманауи автокөліктердің диагностикасы
2. Ақаулар кодын оқу
2.1 Диагностикалаудың борттық жүйесі

1. Автомобильдің электрондық жүйесін диагностикалау тәртібі

1.1 Жалпы мағлұматтар

Негізгі түсініктер. Ең біріншіден тексті оқығанда қабылдауды жеңілдету үшін бірінғайлы түсінік сөздерді енгізейік. Ең алғашқы түсінік «автомобильдің ақауы» -бөлшектердің, құрылғылардың, қондырғылар қирап істен шығуынан немесе техникалық көрсеткіштерінен ауытқып қалыпты жұмыс талабына сай істемеуін деп қабылдайық.
Ақауларды бір-бірінен атау беру арқылы ажыратамыз. Кейде ақау немесе оның белгілері көз, мұрын және терінің тіркенуі арқылы бірден байқалады. Бірден сезілмейтін ақау және ақаудың белгілері бар. Оны анықтау үшін арнаулы білім, қажет болса техникалық құрал-жабдық қажет.
Ақау сөзін жеке қолданғанда автомбильдің қандай бір жерінде ақау барын білдіртеміз. Көбінде автомобиль ақауы оны мүлдем қолдануға жарамсыз немесе қолдануына шектеу қояды деп түсінеді. Ондай көзқараста дұрыс, бірақ қазіргі автомобиль ақауының орынын толтыра алса «авариялык» тәртіпте негізгі автокөлік сай сипаттарын сақтай отырып қолдануға мүмкіндік береді. Авариялық тәртіптте автомобильдің эксплутаттық қасиеттері төмендейді. Мысалы экологиялық талаптарға сай жұмыс істемеуі мүмкін.
«Диагностикалау» (әрекеті дегеніміз) ақауды білдіретін белгілер бойынша ақауды анықтау.
Арнаулы белгі беру немесе ескерту индикаторларын ескермесе заманауи автомобильдерде ақау барын бірден айту қиын. Кейбір ақауларды және ақаулар белгілерін адам сезбейді немесе қабылдамайды. Яғни, ақау бар болса оны анықтау қиын.
Заманауи автоэлектроника сенімді жұмыс істейді. Оның сенімді жұмысы автокөлікке қызмет көрсету станцияның «жөндеуші -қызметкерлері» оп-оңай анықтайтын жеңіл-желпі дефектілер санын азайтты (әрине, жеңіл-желпі анықталатын ақаулар бар, оны жоққа шығармаймыз). Ақауды білдіртетін белгіні анықтағанның өзінде де оны қандай ақауға жататынын ажырату қиын. Ақауды анықтау үшін әрі қарай диагностикалау әрекетін жасау қажет. Сол себепті заманауи автомобильдердің диагностикасы оңай іс емес.
Қазір жүргізілетін диагностикалау барысы осыдан 20 жыл бұрын жүргізілетін диагностикалаудан ерекшелінеді.
Өткенде және қазір дегендей диагностикалау әдістеріне шолу жасап жіберейік (электр жабдықтарына диагностика жасау үшін қолданатын әдістерге) және өткенде диагносика жасау үшін қолданған әдістер қазір неге жарамсыз болып қалғанын анықтайық.

1.2 Дәстүрлі диагностикалау әдістері

Автокөлікте электронды жүйелерді көптеп пайдаланбай тұрғанда автокөліктің электр жабдықтары бір-бірінен дербес және құрылысы күрделі емес кіші жүйелерден құралатын. Электр тоғымен қоректендіру (электронды, электротехникалық аспаптарды) автокөліктің аккумуляторлық батареясынан тікелей жүргізілетін. Электр тізбектерінің көпшілігі тізбектің құрамындағы қозғалтқыштарды немесе қандай да бір электр құрылғысын басқару үшін қолданылатын. Кейде релені (электротехникалық аспабы) электр тізбегінде кездестіретінбіз. Электр тізбектің компоненттері көп болмағандықтан автоэлектрслесарь қарауындағы автомобиль моделі оған таныс болмасада ондағы ақауды оп-оңай анықтайтын.
Электр тізбегіндегі кездесетін конструкциясы қарапайым элементтердің жұмысқа жарамдығын «бақылау жүргізуге арналған лампа» немесе мультимер көмегімен оп-оңай анықталатын.
Құрылысы күрделірек элементті, реле секілді-мыс, жұмысқа жарамдығын анықтау үшін оның дәл сондай жұмыс істейтін данасымен айырбастап, жұмыстарын салыстыру арқылы оның жұмысқа жарамдылығын анықтайтын.
Осылайша диагностика жүргізудің әдісінің өзіндік артықшылығы бар. «Автомобиль диагносты» қарапайым диагностикалық құралдар көмегімен және жеке өзінің тәжірибесіне және біліміне сүйене отырып диагностика жасауға болатын.
Сол заманда автосервис қызметкерін оқытқанда автокөліктің электр жабдықтарының толық жұмысын, яғни жүйенің және оның шағын бөліктерінің бір-бірімен байланысын толықтай түсіндіріп оқытатын.

1.2 Заманауи автокөліктердің диагностикасы

1970-ші жылдары электронды отын бүрку және оталдыру жүйелері пайда болуы дәстүрлі диагностика «жүргізу стратегиясына» өзгеріс әкелді. Дәстүрлі диагностика негізгі үш себеп бойынша жарамсыз болып қалды:
-Дәстүрлі әдіспен диагностикалау жүргізгенде ЭББ басқа элементтерден ажыратылып, әр элемент жеке-жеке тексерілетін, тексеріс барысында элементтерде дефект табылмаса ЭББ-да ақау бар деп табылатын. Көп жағдайда мұндай шешім орнысыз болды. Қызмет тұтынушысына мұндай «жөндеу» барысы ұзаққа созылып, уақыт жоғалтумен қатар қымбат тұратын ЭББ-н негізсіз алмастырылудан қаражаттай шығынға ұшыраумен аяқталатын;
-Автомобиль жүйелері күрделене түсті, жүйені құрайтын элементтер арасындағы байланыстар көбейді. Барлық байланыстарды емес, мысалға, сезгілермен ЭББ арасындағы байланыстарды автосервис маманына есте сақтау мүмкін емес-ті (әрине, бұл жерде бір машина моделіне қызмет көрсететін маманданған сервис орталығын қарастырып отырған жоқпыз).
Сондықтан автоөндіруші автомобиліне диагностика және жөндеу жұмыстарын жасағанға арналған нұсқаулықты құжат түрінде таратады. Онда диагностика, жөндеу жұмыстарын атқару ретін блок-схема, диагностикалау кестесі ретінде көрсетеді. Мақсаттары автомобильдің эксплутаттық қасиеттерін арттыру, автосервисте автомобильдеріне көрсетілетін қызмет сапасын арттыру. Бірақта, соның өзінде де автомобильдің электрондық жүйесін жете түсіну қиын. Техникалық қызмет маманы әртүрлі автоөндірушілердің автомобиль модельдеріне қатарлас қызмет көрсеткенде (мыс. nissan, crysler -құрылғылары, ЭББ әртүрлі) ақпарат тапшылығына тап болуына әбден мүмкін.
Жүйесі күрделінген автомобильге диагностика жасау қажет дейік. Ендігісінде маман уақытында (уақыттыллы, яғни керек кезде лезде) табылған ақпаратқа жүгініп, автомобиль жүйесін барынша аз уақытта жете түсініп, ақауды анықтау алгоритмін ойластырып, ақау тұсын айқындап, ақауды жою жолын тауып, жөндеу жұмыстарын атқарып, ақауды жойып қызметін көрсететеді;
-Ескі автомобильдердің электрөткізгіштері екі деңгейлі сигнал өткізумен анықталды: массадағы және аккумуляторлық батареясындағы кернеу деп. Қазіргі заманауи автомобильдерде (қарапайым) екі пар электр өткізгіштен басқа тарамыс-тарамыс болған жекелей өткізгіштер бірігіп буылған электр өткізгіштері қолданылады. Оның бойымен сезгілерден, ЭББ-нан, атқарушы механизмдердің өзарасында екілік (екілік дегеніміз-төменгі және жоғарғы «мыс.: 0..0,4 және 4,5..5В» кернеуден тұратын электр импульстер ағымы, ағым реттік немесе параллель болады, осындай сигналдар ағымы логикалық деп-те аталады) және аналогты сигналдарды жеткізеді.
Мұндай жағдайда бақылау лампасы (әдетте қылы қызғанда жарық шығаратын лампа қолданатын оған екі өткізгіш жалғанып сезгінің қабылдағыш ұштарының қызметін өткізгіштің бос екі ұшы атқаратын) және мультимер (көбінде аналогты комбинатталған өлшеуіш құралдар пайдаланған, мысалы Ц20 типті «цэшка») пайдаға аспай қалады. Пайдаланған жағдайда электронды тізбектер бүлінуі мүмкін. Қарапайым өлшеу жүргізу арқылы диагностиканы жүргізуді жоққа шығарғым келмейді, тек, ондай диагностика жасау үшін «логикалық сынама» алатын құрал және арнаулы автомобиль мультимері қолданылады деп назарларыңызды аударғым келді.
1980-ші жылдары күрделінген «қозғалтқышты басқару»-дың электронды жүйесі кең қолданысқа жол ашты. Жаңа диагностикалау әдістері ойластырылды (немесе ойлап шығаруға негіз) болды. Жаңа қондырғыларға қызмет көрсету үшін «сервистік ақпарат» көлемі айтарлықтай өсті және де мұндай ақпарат (мамандар арасында) сұранысқа ие болды. Автомобиль модельліне сай қолданатын ЭББ-ның түр-түрінің көбейе түсіуі маман алдынан келесі мәселе, яғни, көлемі өсе түскен ақпараттан керегін іздестіріп табуды қажет етті.
Жалпы автомобиль жүйелерімен қатар диагностикалау жүйелері де дами «жаңа диагностикалау жүйелері» қалыптастырды және жаңа диагностикалық құрылғылардың пайда болуына себепкер болды. Диагностика құрылғылары борттық және борттық емес деп бөлінді. Пайдалану ерекшелігігне қарай топтастырып қарастырайық:
-Стационарлық (стендтік) диагностикалық жүйелер. Автомобильдің ЭББ-на тікелей қосылмайды. Яғни, борттық диагностикалық жүйеден дербес жұмысын атқарады. Мұндай жүйелер көбінесе отын бүрку, оталдыру жүйесін диагностика жасау үшін қолданады. Көбінесе оларды «мотор-тестер» деп те атайды. Автомобильдік электронды жүйелер күрделенуіне байланысты стационарлық жүйелердің мүмкіншілігі артта түсті. Қозғалтқышты басқару жүйесінен басқа тежеу жүйелерін, белсенді аспа және т с.с. диагностика жасауға пайдалануға болады;
-Борттық диагностикалық жүйе (ең алдыңғы қолданыста болған жүйе? Мүмкін, қазір қолданыста сирек кездеседі). Автономды жұмыс істеп, ақауды анықтап, түріне қарай хабарландырады. ЭББ-ның программалық қамтуына енетін диагностикалық программалық қамтуының «ақауды анықтайтын процедуралар» тіркеуішке (жадыға) ақаудың кодын тіркейді. ЭББ-гы тіркелкен ақауды тапқанда автомобильді басқаратын дөңгелек астында орналасқан бақылау-өлшеуіш панелінде орналасқан индикатор көмегімен ақауды білдіреді. Индикатор жарық сәулесін шығарып жанып-сөніп, сигналдар тізбегін құрап ақау кодын білдіреді. Жарықпен берілген сигналдар қандай ақауды білдіретінін «анықтама кестесі» бойынша анықталады;
-ЭББ-на сырттан қосымша диагностикалық құралды қосылатын борттық диагностикалық жүйе. Қосымша құралмен борттық диагностикалау программалық қамтумен жұмыс жасаймыз. Портативті диагностикалық тестер (автомобиль сканері) автомобильдің ЭББ-на қосылады. ЭББ-нан бақылаудағы параметрлермен ақаулар кодтары оқылады да сервистік орталық маманымен интерпреттау (ақау кодына қарай талдау) жасалынады.

2. Ақаулар кодын оқу

2.1 Диагностикалаудың борттық жүйесі

Қазіргі кезде автомобиль бортында орналасқан басқарудың заманауи микропроцессорлық жүйесінде қандай да бір диагностикалық мүмкіншілігі бар. Мұндай мүмкіншіліктерді іске асыратын программалар тұрақты еске сақтау құрылғысында жазылған және фондық тәртіпте борттық компьютермен орындалады. Фондық тәртіп. Компьютер бірнеше программаны ереже бойынша алма-кезек орындайды. Екі программаны орындағанда ереже келесідей болуы мүмкін. Программаның біреуі негізгі екіншісі қосалқы болсын дейік. Компьютер негізгі программаны орындаған кезде жүктемесі азайса сол кезде қосалқы программаны орындайды. Негізгі программа басқару функцияларын іске асырады.
Автомобильді қалыпты жағдайда, яғни «штаттық» тәртіпте пайдаланған кезде «борттық компьютер» электр және электрондық жүйелерді және оның компоненттерін тестілейді.
Тағы бір ұғым енгізейік. Көрсеткіш -сезгі өлшейтін шаманың сандық мәні.
Сезгі жұмысы. Резервтік мән.
ЭББ-да шама нақты санмен анықталады. Шама көрсеткішін сезгі анықтайды, онда сезгі анықтаған көрсеткіш нақты шамаға сәйкес келетінін тексеру қажет. Сезгінің дұрыс жұмыс істеуі маңызды. Автомобильді пайдалану барысында сезгінің қызмет атқару қабілеті өзгеруі мүмкін сондықтан сезгінің жұмысқа жарамдылығы тестілеу арқылы анықталып отырады (рациональділікке тексеру). Тест нәтижесінде сезгі істен шыққаны анықталса онда сезгі көрсеткіші резервті көрсеткішке алмастырылады. Яғни, сезгіден түсуі тиіс көрсеткіш орнына оның қалыпты жұмыс істеп тұрғандай көрсеткіштердің бірін ЭББ қойып, қозғалтқыш жұмысын авариялык тәртіпте жалғастыра береді. Мысалы, қозғалтқышты суытуға пайдаланатын сұйықтықтың температурасын анықтайтын сезгі істен шықты деп ЭББ анықтаса одан келіп түскен көрсеткіш мәнін 80-ге ауыстырады, сұйықтықтың 80 градус Цельций температурасы көп жағдайда қозғалтқыштың штаттық тәртіпте жұмыс істегенінде болатын көрсеткіш. ЭББ қозғалтқыштың авариялық тәртіпте жұмыс істегендегі қолданған көрсеткішті жадыға тіркеп жазады.
Жүргізуші ақау жайлы автомобильдің бақылау-өлшеуіш панеліндегі «CHECK ENGINE» бақылау лампасы жануынан (немесе жарықтандырғыш диодтың жануынан) хабардар болады.
Ақау коды.
Ақау коды сақталатын жады жайлы бірер сөз. ЭББ-дағы микропроцессор айрықша кодты КАМ (Keep Alive Memory) жадысына жазады. КАМ жадыда ақпарат сақталу үшін оны жеке электр өткізгіш қорғаны бар сымдар арқылы автомобиль аккумуляторына жалғайды немесе ЭББ-ның ішіндегі платада орналасқан уақытылы қуаттандырылатын шағын аккумуляторлық батареядан жұмысына қажет электр тоғын алады.
Ақаулар туралы ақпарат сақтаулы. Қалайша жадыдағы кодты оқып нақты ақау түрімен байланыстырамыз?
Мысалы, ақау анықталған кезде оның коды жадыға жазылады да «CHECK ENGINE» бақылау лампасы жанып белгі беретіні белгілі, бірақ оны қандай ақаудың кодымен байланыстырамыз? ЭББ жобаланып жасалған кезде конструкторлық ерекшеліктеріне сай жадыдағы кодты оқу жолы анықталады.
Ақау кодтары оқылып жеткізілу жолымен шартты түрде екіге бөлінеді: «баяу» және «жылдам» деп.
Баяу код. Ақау коды оқылып «баяу» әдіспен келесідей беріледі:
-ЭББ-да орналасқан жарық диоды периодты өшіп-жану арқылы;
-Диагностикалық ұядағы (розеткадағы) белгілі бір контакттерін (pin-пиндерін) өткізгішпен жалғау қажет. Сол кезде «CHECK ENGINE» бақылау лампасы ақау қодын периодты жылпылықтаумен бере бастайды;
-Жарық диодын немесе аналогты вольтмерді диагностикалық ұядағы белгілі бір контакттеріге қосу қажет, сонда жарық диодының жанып-сөнуі арқылы (аналогты вольтомер көрсеткішінің ыршуынан) ақау коды туралы ақпарат алынады.
«Баяу кодтар» визуальді қабылдауға арналғандықтан оның жиілігі төмен (шамамен 1 Гц), кешіп түскен ақпарат көлемі азғана. Код жарықтың периодты жанып-сөну арқылы түзелген сигналдар тізбегін құралады. Жарық көмегімен берілген сигнал коды күрделі болуы мүмкін. Мысалы сигналдағы код санды құрайтын екі цифра болуы мүмкін. Кодтың не білдіртетінін автомобиль құжаттарында көрсетіледі. Ақаулар атауы және оған сәйкес коды кестелерден табамыз. Ондай кестелерді «ақаулар кестесі» (ақаулар анықтамасы) деп-те қысқаша айта береді.
Жарық көмегімен қалайша код берілетінін қарастырайық. Ұзақ жарқылдан (1,5 сек) санның үлкен цифрасы, қысқа жарқылдан (0,5 сек) санның кіші цифрасы (яғни кодты құрайтын екі цифраның бірінші цифрасы сосын екіншісі) беріледі. Цифралар арасындағы пауза бірнеше секунд. Бір цифраны білдіретін жарқылдар саны және жарқылдаудың жиілігі оны екінші цифрадан ажыратады. Мысалы, екі ұзақ жарқыл (яғни жарық екі рет жанып сөнді, жану уақыты 1,5 сек тең дейік), 3-4 секунд пауза, сондан соң төрт қысқа жарқыл болса (яғни жарық төрт рет жанып сөнді, жану уақыты 0,5 сек тең дейік), ақау коды 24-ке тең болатынын байқау қиын емес. Әрі қарай мысалымызды қарастырайық. Ақау кодын енді ақаулар кестесінде қараймыз. Кесте бойынша 24-«автомобильдің жылдамдығының сезгісі істен» шыққанын білдіретін кодқа сәйкестігін көріп ақау анықталды деп қорытынды шығару әлі ерте. Біз тек ақау пайда болған тұсты айқындадық. Бұл ақау коды «жылдамдық сезгісіне» қатысты көптеген жайттар туғызады. Тізсек: сезгінің өзі немесе оның қосылыс ұясы, сезгіге баратын өткізгіштердің қорғаныс қабығы бұзылғаны, сезгіні ұстап тұрған бекіністің дұрыс болмауы.
«Баяу» кодтар қарапайым, оны қабылдау үшін қымбат диагностикалық құралдардың қажеті жоқ. Жоғары жазып кеткендей «баяу код» ақаудың себебі жайлы, жалпы жүйенің жағдайы туралы аз ақпарат береді. Қанағат тұтарлық ақпарат берілмеуі «баяу код»-тың кемшілігі. Сондықтан қазір жасап шығарылатын автомобильдерде қолданылмайды. Бірақ, мысалы, кейбір OBD-II стандартына сай келетін заманауи Chrysler автомобиль модельдерінде борттық диагностикалау жүйелерінде ақау кодтарының бір бөлігі жарық шамдарының жарқылдауы (қарастырылған «баяу код»-ы әдісі) бойынша жеткізіледі.
Жылдам код. Жай ғана ақау кодын емес жалпы жүйе туралы ақпаратты ЭББ-ның жадысынан «бір іздік интерфейс» («диагностикалық интерфейс») арқылы теріп оқуға мүмкіндік береді. Интерфейс арқылы оқылған ақпарат көлемді. Автомобиль зауытында автомобильді жинағаннан кейін жүйелерінің жұмысын реттеу үшін, кейінен автомобильді пайдаланғанда диагносттауда диагностикалық интерфейс арқылы іске асады.
Инерфейске сырттан «диагностикалық қосылыс ұясы»-нан қосыламыз. Мұндай қосылыстың бар болуы сканер немесе мототестер көмегімен автомобильдің ішкі өткізгіштерін бұзбай сақтап қалып, әртүрлі автомобильдің жүйелерінің (қозғалтқыш, АБС, трансмиссия, аспа және т.б.) жағдайы жайлы диагностикалық ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Текст бойынша жоғарғы жақта ақау кодтары қалайша оқылатынын және жалпы диагностикалау жүйесі туралы ақпарат алдық. Бірақ ақау анықталмай, ақау жасырын күйде қала беретін жағдай да болуы мүмкін соны қарастырайық.
Рациональділікке тексеру. Заманауи автомобильдің ЭББ-ның күрделінуі автомобильге қойылатын талаптардың жоғарлауымен түсіндіруге болады. Егер сезгі қадағалайтын шама көрсеткіші дұрыс анықталмаса, яғни, сезгі анықтаған көрсеткіш нақты шамаға сай болмаса, бірақ-та, қадағаланатын шама көрсеткіші өзіне тән аралықта өзгерсе онда сезгі дұрыс жұмыс істемейді деп біржақты қорытынды жасау мүмкін емес. Дұрыс қызмет жасамайтын сезгі көрсеткіші басқару функциясын іске асыратын ЭББ-ның микропроцессоры орындап жатқан алгоритімге (программаға) дерек ретінде берілсе сәйкесінше басқару жүргізілгенде қателіктер орын алады.
Мысалы, қызметі дұрыс емес сезгіден келіп түскен ақпаратқа сүйеніп ЭББ-гы қозғалтқыштың цилиндірінде оталдырудың озу бұрышын дұрыс есептемейді, форсунканың ашылу импульстарының ұзақтығы дұрыс болмайды. Сол себепті автомобиль жүрісінің сипаты нашарлайды. Қозғалтқыш іске қосылғаннан кейін тұрақты жұмысына қажет жилікпен иінді білігі айналмай сөніп қалады т с.с. ақаулар байқалады.
Кейде жоғарыда сипатталған сезгінің дұрыс жұмыс істемеуінен пайда болған ақау байқаусыз қалып, жасырын ақау пайда болуына себепші болады. Әрине, ЭББ-гы бар ақауды анықтамаған соң өз жадысына ақау бар деп «ақау колдын» жазбайды. Қозғалтқыш жұмысы авариялық тәртіпке көшірілмейді.
Ақауды табу үшін күдікті сезгіні ажырату қажет. Осы кезде ЭББ-гы ақау кодын жадыға жазады да, сезгіден келіп түсуі тиіс сигнал (көрсеткіш) орнына резервтік сигнал жазылады. Мысалы, «массалы ауа шығысы» (отын мен ауаны қоспасын дайындау үшін қажет) сезгісін ажыратқанда ЭББ-гы одан түсуі тиіс сигналды резервті көрсеткішпен алмастырады. Резервті көрсеткіш мәні қозғалтқыштың дроссель қалқанның тұрысының (ашық, жабық, жартылай ашық) бұрышын және иінді біліктің айналу жиілігін ескеріліп анықталады. Осы кезде (массалық ауа сезгісін ажыратқанда) қозғалтқыш жұмысы жақсарса сезгі істен шыққаны анық болғаны.
Заманауи ЭББ-рының материалдық (элементтік) базасы және программалық қамтуы жақсаруы сезгі қадағалайтын шама көрсеткіші шектен шықпаса, бірақ шама көрсеткіші дұрыс анықтамаса онда сезгіні автоматты түрде жарамсыз деп табатын (рациональділікке тексеру арқылы) мүмкіншілігі қосылып әрі қарай дамуда (екінші ұрпақты OBD-II жүйелерінде).

Дерек көзі:
1) В. Ф. Яковлевтің «Диагностика электронных систем автомобиля» оқу құралы, көлемі 272 бет, 2005 жылы Мәскеуде қаласында «СОЛОН-Пресс» -баспаханасында басылған кітаптың 5-8, 17-20 бетінен ақпарат алынып толықтырылған.

P.S.: превьюдегі фотосуретте Өскемен қаласының автоуәсқойлары қысқы сынақтан өтуде. Ауа температурасы -38 С

Мен өтірік айтуды үйрендім. Мырс етіп күлкіңіз келсе, сіздікі әбден дұрыс. Өйткені, ешқандай да періште емеспін. Иә, бұрындары да талай өтіріктерді айтқанмын. Бірақ, соның қайсыбірін жүрегіме ауыр алып, «осыным күнә болды-ау, осыным дұрыс болмады-ау» деп қайғырып отырған сәтім есімде жоқ, яғни санақ жүргізбеппін. Әрине, өтірігін санап, сызып қойып жүргендер бар болса кешірім өтінем.
Өмір бізге бейпіл берілгендей уақытты ысырап еткішпіз. Шындықтың сыңары өтірік те кейде аңғал, мәрт, құтқарғыш роліне еніп кететіні бар. Өне бойы шыңғырып тұрған шындықпен өмір сүрер болсақ, қазіргі маска киіп алған кейпімізден дым да қалмас еді.
Өзгелер тұрмақ өзіңнен жасыратын шын кейпіңді өтірікпен жамап-жасқап, өтірік күліп, өтірік қайғырғансып жүруге мәжбүр болатын кездерден жүрек айныса да, Хақтың шарапатынан үміт үзбейміз.
Өтірікті кейде не үшін айтамын деп ойланамын. Көп әңгіме болмас үшін, дауға ұласпас үшін, бәзбір адамдар туралы шын ойыңды бүркіп қалып, жақаурата салу, жек көріп тұрсаң да өтірік күлумен ғана құтылып кету, кейде шындықтан да мықты құтқарушы ма деп қалам?
Өтірікті жақсы көрмеймін, бірақ шындықты сүйем деп те жалған айта алмаймын. Егер мен шынымды айтар болсам, ох, біраз адамдардың жүрегі айнып, өмір бойы бетімді көрмей кетуі мүмкін. Адам мен Алла тұрмақ, өз шынымды өзіме жайып салуға қорқамын. Сөйтемін де, жылы жауып қоюға тырысамын. Өзіңді жайып салу шарт емес, күштеп тұрған да ешкім жоқ. Бірақ, сол бірнәрсе мазалайды да тұрады. Сол кезде сенің қасыңнан шындық көкең емес, өтірікпен орап қойған сыртқы бейнең келеді. Кім жәрдемдесті? Тағы да сол, өтірік қол ұшын созған.
Шындық сені көп жағдайда абыройлы ете бермейді. Иә, небір күнә жасаған екенсің, жариялама. Айтуға, ақталуға міндетті емессің. Шындық та құтқара алмайды. Өтемі – жазасын алу немесе сол жазаны күту.
Он жасқа дейінгі өтірік кешірімді шығар. Ал жиырма жасқа дейінгі айтқан өтіріктеріңіз ақтап алуға келе ме? Оны қойшы, отыздан асқан шақта қатталып жиналған өтірік-архивіңіз сізге маза бере ме? Адам жасы ұлғайған сайын өтірікті де шебер, сондай нанымды етіп айтады екен. Әсіресе, өзімнен жиі байқаймын. Мысал келтіре кетейін бе?
Ол: – Қалай жағдайың, көрінбей кеттің? Бәрі дұрыс па?
Мен: – Иә, жақсы, бәрі ойдағыдай.
Сауал берушім досым болсын, дос емесім болсын, «Жақсы» деген өтірікті айтамын көп жағдайда. Себебі, өмір болған соң как раз бір проблемамен басың қатып жүруі мүмкін. Оны дос емес біреу сұрап тұрса өліп кетсең де айтпауың керек. Себебі, ол көп сөзге ұластырып, өсек деген ауылдың шаңын шығаруы мүмкін. Айтатын да, айтпайтын да бір шаруаларыңды шындықпен емес, айналайын сол мыңболғыр өтірігіңмен арашалап аласың.
Жаңа періште емеспін дедім ғой. Кейде менде өсек тыңдағанды, біреулердің өтірігі ашылғанын естігім келеді. Ол көпке танымал шенеунік пе әлде жұлдыз ба болса, тіпті көзім жайнап кетеді. Көзі жоқта талайларды сыртынан сыбап, талайлардың түгін қоймадық. Сол кезде өзімді періште сезінгем жоқ әрине, жүрегім тітіркеніп-ақ кетеді. Ертесіне ол адамның бетіне түк болмағандай күле қарап, амандасатынымды айтсайшы бәрінен бұрын. Ол ол ма, тіпті араласып дастарқанының төрінен бір-ақ шығамын. Сол төрге мені шындық емес, өтірік шығарып тұр емес пе?!
Шындығың сүмірейіп сонау подъездің қалқасында емес, сенің адами болмысыңнан әлдеқашан ысырылып қалып кеткені ойымызға да келмейді. Бірақ, қанша дегенмен шындықтың мінезі сондай нашар, ойламаған жерден шымшып алып, селк еткізеді. Өтіріктің сыңары өткір шындықтың бетіне қарай алмай, ал арпалыс келіп.
Түн баласы жасаған күнәларым маза бермей дөңбекшіп, өтіріктерімді кеше гөр деп Жасағанға жалбарынам. Енді өтірігім сүмірейіп, шындығым үстем құрады. Ойлаймын кейде, шындықтың мекені қараңғыны жамылған Түн бе деп. Ал өтірікке жарық берілген сияқты сайран сал қалағаныңша деп.
Себебі, таң атысымен өтірікпен қалай сәлемдескенімді өзім де аңдамай қалам. Жиырма мен отыз жас аралығында айтқан өтіріктер кішкене жеңілдеу екен. Ал отыздан асқан сайын өтірігіңе де отыз келі қосылып кете ме білмедім, салмағын ауырсынатын болыппын. Қоғам да, адам да, билік те, саясат та мені өтірік айтуға мәжбүрлеп отыр, анау кінәлі, мынау кінәлі, әлемдік өркениет кінәлі, жылдамдық кінәлі, ақпараттың көптігі кінәлі, солардың кірі жұқпай қоймайды деп, тағы да сол айналайын өтірікпен бір жұбанып аламын.
Өтірік маған не берді? Ештеңе. Тек күнделікті маскамның шешіліп қалмауына септігі тисе болды.
Ал шындық не берді? Бұл кішкене болсын адамдықты ұмытпауды, жүрегіме үңіліп кірден тазалап тұруды үйретті.
Өтірікті тәтті деп жатады. Өз басым тәттілігін сезініп көрмеппін. Тек сытылып шығуға ғана көмектесетінін мойындаймын. Ал шындықтың ащы дәмін өзімше татып жүрмін.
Бірақ, өтірікті де өмірімнен мүлде алып тастай алмайды екенмін. Керектігін ұқтым. Жанға біткен жара сияқты өмірімнің соңына дейін мазалап өтетінін байғұс жүрегім сезіп тұр. Хотя бы сөз соңында өтірік мүләйімсімей-ақ қояйын, шындықтың да өтіріктің бар болғаны үшін өте әдемі көрінетін жалған кейпі бар.
Шындықтың өтірікке, өтіріктің шындыққа айналатынын дәл мына бүгін 9 қаңтар күні түсінген сияқтымын. Бұған дейін не ойлап келгенімді өзім де білмеймін.
9. 01. 2015 жыл

Биыл Қазақ хандығының 550 жылдығы аталып өтеді. Еліміз үшін дүбірлі той, асқақ абырой, толғаулы тарихқа толы той болмақ. Бұл дүбірлі тойдың дайындығы былтырдан-ақ басталып кеткен болатын. Енді той қамын жасаушылар тойдың өзін ұйымдастыруға қызу кірісіп кетсе керек…

Осы үлкен мереке туралы елге танымал тұлғалар өз пікірлерін білдіруде.

Ғалым Бүркітбай Аяғанның Қазақ хандығының 550 жылдығына қатысты пікірі


Қоғам қайраткері Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтуге қатысты пікірін білдірді

Сусындатқан білімнің нәріменен,
Әркез биік мақсатқа жетелеген.
Ғылым, білім, тәрбие арнасына,
Бір өзін тоғыстырған алтын мекен.

Келешек жас ұрпақты мәпелеуде,
Үлкен бейнет бақытты бастан кешкен.
Алқанға аялап анашымдай,
Өзінен қанат қағып өсіп келем.

Мөлдіріндей таза тұнық бұлақтың,
Мерейлі мерекене арнау етем.
Сезімімнің бүршігінде тілек екен,
Шабытымның асқаралы сен деп білем.

Сен менің өмірімнің мәні болсан,
Ал, мен сенің бір жанұя бағын дерем.
Сағынғандай туған жерді алыстан,
Түйсігімнің шынжырына байлап келем.

Жыл сайын жаңарып сәбидейсін,
Нұрлы үміт бақытқа жетелейсін.
Біздерге Аллам бұйыртпаған,
Қасқайып талай жылды көз көргенсін.

Бойында бірнеше адам күші бардай,
Тік тұрған қабырғалар бізге панай.
Мерейлі тойға тағы келіп жатсақ,
Менімде бақ жұлдызым жанғандай-ай.

«Дыбыссыз режимнің» қатысушылары ұтып алған 100 000 теңгелерін өздері алып қана қоймай, қайырымдылық қорына аударады.

Адам, Ринат Малцагов, Дерик Байназаров, Альбина Оганесян, Диас Шеризатов, Диас Алтынбеков сияқты әншілерден тұратын команда барлық тапсырманы орындап, 100 мың теңгені ұтып алды. Және ол ақшаны ауыр сырқатқа шалдыққан 4 жасар балақайға аударды. Мұндай жанашыр жандардың көп екені қатты қуантады. Ал, ерлік жасаған команданың ойынын мына жерден көре аласыздар :)

Бұл оқиға 21 ғасырдың басында орын алды. Күз кезі. Екі жүз түтіні бар қазақтың ауылы. Ауылдың көркі екі қабатты қызыл кірпіштен салынған мектеп.
Арқасына оқулыққа толы төрт бұрыш портфелін іліп алған бастауыш класс оқушысы мектеп қоршауындағы темір қақпаны ашып ішіне енді. Мекетептің бірінші қабатындағы рекреациясында жүр. Оң жағында үш қатар үлкен терезелер, сол жағында бастауыш кластар оқитын оқу бөлмелерінің есіктері. Дәл алдындағы қарама-қарсы қабырғада қыл қаламмен салынған қазақ ауылының құс биіктігінен көрінген көрінісі.
Оқушы бала портфелінен әліппесін алды. Әліппенің бірінші бетіндегі суретке қайта-қайта қарап ондағы суретті алдында тұрған қабырғадан іздеді.
Оқушының қабырғада салынған суреттен іздеген фрагменті ені және биіктігі тең, яғни бір метрдей «сұр түсті квадрат»-пен алмастырылғанын түсініп «сұр түсті квадратқа» қайта-қайта қарай берді. Неліктен оның сүйіп қызықтап қарайтын сурет фрагментін ұсқынсыз «сұр түсті квадратқа» айналдырды?
Осыдан бір күн бұрын. Мектепте түскі ауысым кезі. Осы мезетте мектепте тек кезекші қызметші қалатын. Әдетте кезекші қызметші ретінде еден жуатын әйелдердің бірі тағайындалатын. Сағат 13-20. Мектеп табылдырығын жергілікті әкім аттады. Оны мектепте кезекшілігін атқарған еден жуатын әйел қарсы алды. Әкімге оның дәрежесіне сай емес қызметші қарсы алғаны ұнамай қабағы түйіліп түрі өзгере берді.
-Әкімді! Кім десеңші! Әкімді! Қазір көрсетемін! Кім емес мынаған (көз алдына сұқ саусағымен еден жуатын әйелдің маңдайына нұқып тұрғанын елестетті) қарсы алдыртты!, -деп іштей өз-өзін өртеп тіл қатты.
-Директор орнында жоқ дейсіз, онда сіз мектепті аралатып көрсетіңіз!, -деді де мектеп ғимаратымен танысуға кірісті.
Еден жуатын әйел амалсыздан мектепті аралауға кірісіп кеткен әкім артынан еріп отырды.
Әкім мектептің бірінші қабатын аралай бастады. Турасынан бастауыш кластар орналасқан мектептің бөлігіне дәліз бойымен жүріп өтіп оқу бөлмелерінің алдындағы рекреацияға бір ақ шықты. Бір-екі қадам басқан соң бір орнында үндемей тұрып қалды.
Онсыз да бұзылып тұрған бет келбеті су тиіп кеткенде балжыраған саздай езілді.
Дәл алдында! Бүкіл қабырғада! Жаман қазақ ауылының үстінде! Құс бүркіт! Мемлекеттік символы ұшып барады және оның үстінде бастауыш класс оқушысы отырып алған! Оқушыны қалайша мемлекеттік символ үстіне отырғызып қойған! Әкім суретке қарап:
-Неткен саяси сауатсыздық! Мемлекеттік символды қабырғаға салып қойыпты! Жай ғана емес! Үстіне бала отырғызыпты! Сөндіріндер мынаны! Осы арада бұйырамын!, -деп көзі қанталап еден жуушы әйел үстіне түңіле түсті. Ондайды естуге дайын емес әйел қатты састы.
-Қалааа… ааайш… аа жоямын, -деп әкім бұйрығын түсінбей жауап берді. Әкім болса шіреніп жіберіп, құлақ шекеден сұқ саусағымен шұқып еден жуушы әйелге «мыиң жұмыс істемейді» деген ишара көрсетті. Сосын сұқ саусағын көкке көтеріп міне ақыл айтайын дегендей еден жуушы әйелге төне түсіп:
-Қазір сыр тауып әкеліп менің көзімше мына сауатсыздықты сырлап тастайсың!, -деп бұйыра сөйледі.
Еден жуушы әйел жалма-жан жан-жағына қарап мектептің қоршауының темір қақапасын сырлауға дайындап қойған сырдың барын есіне түсірді. Бес минуттан соң сақ әкімнің басқарумен, оны бұйрығын орындаған адамның жеңіл қолымен суреттің саяси сауатсыз фрагменті, яғни «бүркіт үстіндегі бала» сұр квадратпен алмастырылды.
Сағат 13-40. Әкім мектеп босағасынан шықты. Көңілі көтеріңкі. Міне бір әңгіме табылып сөзсіз оның пайдасына шешілді. Ауылдың әкімі барын білсін! Әкім әрқашан жұмыста. Мына мектептегі мұғалімдер нағыз саяси сауатсыздар! Егер мұғалімдер саяси сауатсыз болса онда олардың саяси сауатты болғанға білімдері жетпейді. Бір-бірінен қисынын, жалғасын тауып шыққан ойлар. Әкім өзінің локиқалық ой қорыту жағынан өзгелерден биік тұрғанын сезінді. Ішінен тағы бір мәрте қайталады:
-Сауатсыздар балаларды оқытпақшы болған! Көрсетемін бұларды!
Жаңа оқу жылы басталмаған шақта, яғни басталуына бір ай қалғанда мектеп директоры бастауыш кластың рекреациясының қабырғасын суретпен безендіруді ойластырады. Сол себепті таныс бейнелеу өнерінің профессорымен ақылдасып рекреация қабырғасына салынатын суретті ойластырып оның эскизін жасайды. Эскиздегі суретті қабырғаға салу үшін профессор үш күн еңбектенеді.
Суреттің негізгі фрагментін профессор әліппенің сыртындағы суреттен көшірді («бүркіт үстінде оқушы баланы»). Негізгі сурет фрагментін ауылдың пейзажымен толықтырды.
Негізгі фрагменттің символикалық мағынасы туралы бір сөйлем: оқушы бүркіт үстіне мініп алып білім қуып, ғылым шыңына бағыт алғанын білдіртеді.
Әңгімемнің соңында:
-Саяси сауатты әкім суреттің символикалық мағынасын қалайша түсінбеді? -деп өз-өзіме сұрақ қоямын.

Демалыста келетін жылда ауылға,
Улап-шулап ойнайтын су маңында.
Қара сирақ балалар сенуші еді,
Қара шалдың аузынан туғанына.

Балалық шақ бал дәурен қайда қалды,
Ұнатушы ем қозымен ойнағанды.
Аққыртаудың басында мақта бұлттар,
Еңісінде жайылған қой қоралы.

— Ата, қашан бітесің? Болдың ба?, — деп,
Немерелер жан-жақтан салдырды әлек.
Мақпалкөлге отарды үйіре сап,
Қатар-қатар құлаушы ек шалғынға кеп.

Сақалын сипап алып, қоштап ұлын,
Содан атам айтатын дастан-жырын…
Айдаһармен алысқан батыр болып.
Өткермеген күй кештік бастан бұрын.

Жыңғылын Тайбурыл қып шабысатын,
Жеңілсе қамшылаған намыс-атын.
Жүгірмектер содан соң жатып алып,
Алпамыс, Қамбар болып алысатын…

Құлаққа құйып өскен шал нақылын,
Ержеттік, тұлпар болды арда құлын.
Бала күнгі арманым – дастан жазып
Журналына бастырсам Алматының…

...Өзің едің қасқайған тас-қамалым,
Қиялына дем берген жас баланың.
Көрмей кетті қара шал дастанымды,
Журналында басылған Астананың…
Әттең…

Тұрсынбек Қабатовтың әзілдері күнделікті өмірден алынған соң ба, халықтың бәрінің басынан өтіп жатқан жағдайды дөп басады. Әсіресе, Инстаграм туралы айтқаны әбден күлдірді. Тұрсынбек Қабатовтың командасына да, өзіне де шығармашылық өрлеу тілейміз!

Кеше ғана телеарнадан көрсеткен Әзіл әлемінің әзілдерін көре алмай қалған болсаңыз, біздің порталда толық нұсқасы бар. Көріңіздер, күліңіздер :)

Мектепке бармаған кезім. Қай жаста болғаным өзімеде белгісіз. Қолымда алғаш сіріңкенің қорабына үйкеп тұтандырған шырпы. Диван ортасындағы алақандай жерді тұтандырып оталдырдым.
Алды күні ағам диван үстінде отырып сіріңкені тұтатып отырған. Сонда жанған сіріңке шырпысы дәл диван бетін керген қалың тоқылған матадағы шағын жыртықтың үстіне дәл түскен. Мата астынан шыққан мақта бықсып үлгерді. Бүгін басқаша. Ағамның қылығын мен қайталадым
От күшін алды. Өткір иісті көк түтіннен қорқып диван қолтірегімен қабырға арасындағы қуысқа тығылып қалдым. Қоңырсыған мақта иісі мұрнымды ашытады. Әжем дер кезде үйге кірді… Алюминий бақырдан су диван үстіне төгілді. Пысылдап от сөнді. Менің аяғымнан тығылып жатқан жерімнен суырып алды. Кеш боларма еді. Шағын бөлменің есігін жауып ісімді істеп едім. Өмірім үзілмей қалды.
Бала кезімде талай рет арсыз өлімнен қалыппын. Орындалмаған маңызды бір ісім бар шығар, әйтпегенде өлім сұрамай-ақ жасына, күйіне қарамай қаншама жанды алып жатыр.