Уақытысында аумағы жөнінен Жердегі ішкі сулар қатарында төртінші орында болған Арал теңізі үшін 2014 жылдың жазы тағы бір кері кеткен маусым ретінде тарихта жазылды. NASA-ның жер серіктерінен түсірілген фотосуреттерге қарағанда Оңтүстік Аралдың шығыс жартысы алғаш рет толықтай дерлік кеуіп қалды. Фотосуреттер Earth Observatory сайтында жарияланды.

Кіші Арал және Үлкен Арал; 19-маусым, 2014 жыл


Кіші Арал және Үлкен Арал; 25-маусым, 2000 жыл

Батыс Мичиган университетінің география профессоры Филип Миклиннің айтуынша, бұл жағдай соңғы 600 жылда, яғни, Әмудария өзені өзінің арнасын кілт өзгертіп, Каспий теңізіне құюын доғарғаннан кейін бірінші рет болып отыр (Арал теңізінің тартылуы циклді сипатқа ие). Алайда, бүгінде Әмударияның арнасы қаз-қалпында. Арал теңізіне жалғанып жатыр. Бірақ, өзен суы ұзақ жылдардан бері Арал теңізіне жетпейді.

Бес жыл бұрын Оңтүстік аралдың шығыс бөлігі толықтай жойылған еді. Әйткенмен, мол жауын-шашынның есебінен ондағы су деңгейі күрт көтерілді. Миклиннің ойынша, шығыс бөлігінің толықтай дерлік құрғап қалуына Арал теңізі алабында жауын-шашынның аз түсуі себеп. Сонау Памир тауларында қар аз түсіп, еріген қар суларының аздығынан онсыз да Аралға тамшыдай болып жететін өзендегі су қоры анағұрлым төмендеген. Одан бөлек, Орта Азия елдерінің өзен суын ауылшаруашылығы қажеттеліктері үшін тынымсыз пайдалануы аз су мөлшерін тіпті тауысты. Ал, Арал теңізінің құрып бітуі адами факторлардың салдарынан басталғаны әуелден белгілі.

Біреу еді, үшеу болды

Теңіздің тартылуы XX ғасырдың орта тұсында басталды. Дегенмен, Аралдың «жоқ» болатыны жөнінде қауіп сөздері одан бұрын, 30-жылдары айтыла бастаған-ды. Сол кезде КСРО аумағында Орта Азия жерлерін мелиорациялау жөнінде ғаламат бағдарлама қолға алынды. Әмудария мен Сырдария өзендері бойынан суландыру жүйесінің құрылыстары басталды. Бір ғана Қарақұм су арнасының ұзындығы 1445 шақырымға созылып,Әмудария суының 45 пайызын өзіне алып қойды. Кеңестік инженер-мелиораторлардың суды шығындамай сақтап қалу үшін қолдан қазылған су арналарын бетондауға бастары жетпегені таң қалдырады.

Арал, шіркін, 60-жылдарға дейін өзінің тірі қалуы үшін күресіп-ақ бақты. Ондағы су деңгейі бұрнағы қалпын сақтады. Ауданы 68 мың шаршы шақырымға, ұзындығы 426 шақырымға, ені 284 шақырымға жетсе, ең терең жері 69 метр болды. Жылына 40 тонна балық ауланып, теңіздің қазақстандық бөлігінде — бес балық зауыты, балық консервілеу комбинаты, 45 балық қабылдау бекеті; өзбекстандық бөлігінде — бес балық зауыты, балық консервілеу зауыты мен 20-дан астам балық қабылдау бекеті жұмыс істеді.

Бірақ, 60-жылдардан бастап теңіз деңгейі 0,7 метрге қайтымсыз түрде төмендеді. Аралға келіп құятын өзен суларының мөлшері — 4,5 есе, теңіздегі су айдынының ауданы – 8 есе, су көлемі – 13 есе азайды. Тұздану деңгейі 13-25 есе өсіп, Әлемдік мұхиттың минерализациялану бойынша орта деңгейінен 7-11 есе артып кетті. 1989 жылы Арал теңізі бір-бірінен оқшауланған Солтүстік (Кіші) Арал және Оңтүстік (Үлкен) Арал деп екіге бөлінді. 2003 жылы Оңтүстік Аралдың өзі тағы екіге: шығыс және батыс бөлікке айырылды (Шығыс Арал және Батыс Арал).

Оңтүстік Аралдағы судың тұздылық деңгейі артқаны соншалық, ондағы балық біткен қырылып қалды. Судағы тіршілік тоқтап, «Артемия салина» шаяндары ғана бұл тұзды суларды мекендеді. Теңіз табаны жаңа бір шөл дала – Аралқұмға айналды. Егістікке пайдаланылған тыңайтқыштар құрамындағы пестицидтер мен тағы да басқа улы заттар Әмударияға қайта қосылып, өзен суымен бірге Арал теңізіне құйылып келгендіктен, ешқайда кетпей, теңіз түбінде шөгіп қалған-ды. Сол улы заттар теңіз тартылғанда, шаң-тозаңмен бірге ауаға көтеріліп, Арал маңын, Қарақалпақстан мен Қазақстанға жататын аумақтарды экологиялық апат аймағына айналдырып жіберді. Жергілікті жұрт тыныс жолдарының созылмалы аураларына, анемия, қылтамақ, бауыр-бүйрек және көз аураларына шалдықты.

Қазақы Арал

Сырдария өзені келіп құятын Солтүстік Аралдың жағдайы Оңтүстік көршісімен салыстырғанда анағұрлым жақсы. Қазақстан билігі қалып қойған теңізді қалпына келтіруге шындап кірісті. 2005 жылы ұзындығы 14 шақырымдық Көкарал бөгеті салынғаннан кейін Кіші Арал суының Үлкен Аралға жылыстауы тоқтатылды. Осылайша, Солтүстік Аралда тіршілік жанданды. 2010 жылы Солтүстік Аралдағы су деңгейі мұхит деңгейінен 42 метрге көтерілді. Бұл дегеніңіз, Оңтүстік Аралдағы су деңгейінен 14 метрге жоғары, өткен ғасырдың 70-жылдарындағы су деңгейінен 11 метрге төмен. Су айдынының ауданы үш мың шаршы шақырымнан асады. Орташа тереңдігі — 8 метр.

Қазір Солтүстік Аралда жылына 6 тоннаға дейін балық ауланады. Мұндағы суларда сазан, көксерке, ақ амур, лақа, табан, торта, камбала балықтары бар. Таяу жылдарда су деңгейі Арал қаласына жақындауы мүмкін деп күтіліп отыр. 2012 жылы Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры Кіші Арал теңізі мен Сырдарияның сағасын әлемдік маңызы бар сулы-батпақты жер-сулардың тізіміне қосты. Осы тізімге енген жер-сулар Рамсар конвенциясымен қорғалады.

Теңіздің оңтүстік бөлігі болса, өзінің ақырғы күндерін кешіп жатқанға ұқсайды. Осыдан бес жыл бұрын ресейлік ғалымдар ондағы су деңгейінің жылына бір метрге тартылатынын, ақырында «жер асты және қалдық өзен суларымен қоректенетін ащылы-тұщылы су айдынына» айналады деп болжам жасаған. NASA-ның фотосуреттеріне қарағанда, Үлкен Аралдың шығыс бөлігі бұл стадияны өткерді. Ендігі кезек, батыс бөлігінде. Әмударияның суы бұл бөлікке жетпейді. Су айдыны жер асты су көздерінің есебінен «бар» болып отыр. Түрлі бағалауларға сенсек, жер асты су көздерінен жылына екі текше шақырым су беріледі.
Сөйте тұра, Аралдың суын «тартып алып қойған» Тәжікстан, Өзбекстан мен Түркіменстан мемлекеттері суармалы жерлерінің жартысын қысқартып, Әмударияның айдынын толтыруға ешбір құлық танытар емес. Керісінше, халқын асырау үшін суармалы жер көлемін үздіксіз арттырып келеді. Экспортқа шығарылатын ылғалсүйгіш мақта өсімдігі де осы Әмударияның есебінен суғарылады. Аралдың ажалына кезінде осы мақта өсіру шаруашылығы тікелей себеп болған-ды.

Ғалымдар теңіз деңгейін толықтай бастапқы қалпына келтіру үшін Әмудария және Сырдариядан жылына құйылатын су мөлшерін төрт есе арттыру керектігін есептеп шығарды. Бүгінде, бұл қос өзеннен жылына 13 текше шақырым су құйылады. Арал теңізінің тартылуына үлкен зардап шеккен Өзбекстан үкіметінің ұйытқысымен ұйымдастырылатын конференциялардан келіп жатырған пайда аз. Бұған қоса, Аралқұм аумағында көмірсутектердің ірі қоры ашылған. Кейбір есептеулерге сәйкес Аралқұмдағы көмірсутек қоры Орта Азиядағы барлық мұнай қорының 31 пайызын, газ қорының 40 пайызын құрайды. Мұнда қазір ресейлік «Лукойл» компаниясы белсенді жұмыс істеп жатыр. Сондықтан да теңізді тірілту мәселесі көзделген пайданың ығында қалып, әзірге екінші орынға ысырылған сияқты.

Теңізді толтыру үшін ойластырылған қияли бір нұсқа бар. Ол — Памир тауларының тәжік жеріндегі аумағында орналасқан Сарез көлінің суы есебінен теңізді толтыру. Сарез көлінің су деңгейін 70-100 метрге төмендету арқылы Арал теңізінің айдынын 6-8 миллиард текше метр сумен толтыруға болатыны есептелген. Бірақ, Аралды қалпына келтіруге қатысты қандай әрекет болмасын, осыған мүдделі мемлекеттердің күші біріктірілу керек. Ал, бұған мүдделі мемлекеттер арасындағы қарым-қатынас әзірге жақсартуды қажет етеді. Арал теңізінің келешегі де осы жақсартуларға байлаулы.

Арал теңізі туралы әр кез түсірілген видеолар:

1958 жыл. Рыбаки Арала, Өзбекфильм


1963 жыл. Аральское море (Қазақфильм)


2014 жыл. Видео про Аральское море


slon.ru сайтындағы мақаладан қазақ тіліне аударған —

Жәнібек Нұрыш

Танымал Facebook әлеуметтік желісі мамыр айынан бастап Amin атты жаңа қызмет қоспақшы. Арнайы бұл қызмет үшін 100 молда жұмысқа алынады. Amin қызметінің ерекшелігі әлеуметтік желіде жазылған тілектерді бір қайтара оқып, соңында ең болмаса бір Фатиха сүресі оқылуында. Компания басшылығы кеше Facebook Azerbaijan офисінде жаңа қызметтің демо-нұсқасын таныстырды.

Марсель Цукерберг (Facebook Дін істері және діни жамағаттармен байланыс департаменті директоры)
— 2012 жылдан бергі зерттеулерімізге қарасақ Facebook әлеуметтік желіден гөрі Құдайдың үйіне, Имандылық ордасына, Шапағат эпицентріне, Мейірім фестиваліне айналып бара жатыр. Ал оффлайн қоғамда пәлендей өзгеріс байқалмайды. Еркектер бұрынғыдай ішулерін, біреудің әйеліне көз салуларын, өсек айтуды, жасырын педофилдікті, порно қарауды жалғастыруда. Желідегі қыз-келіншектердікі де сол бұрынғыдай секс жетіспеушілігі, қызғаныш, өсек. Өзгерген түк жоқ. Facebook-ымызды мұндай маскалы балмаскарадқа айналдыра бергіміз келмейді. Сондықтан өтірік болса да жазған тілек, дұғаларын Құдайға жеткізіп тұру үшін 100 молда бекітуді жоспарлап отырмыз. Осылайша ең болмаса Құдай алдында біз-ақ шыншыл бола қояйық, арымыз таза болсын деген ой.

Кэтрин Цукерберг-Көшімханова (Facebook Балқан, Кавказ және Орталық Азия елдері бойынша координатор)
— Әзірше 100 діни қызметкердің 70-і Қазақстан үшін қызмет ететін болады. Қалған отызын басқа елдерге бөлеміз. Біздің сараптамамыз бойынша Facebook-та дұға, тілек, алғыс, қарғыс бойынша қазақ тілі басқа тілдерге қарағанда анағұрлым алда. Мысалы бір танымал кісі қайтыс болады, оның қайтыс болғаны туралы 100 адам жазады, 10 мың адам лайк басып, пікір жазады. Бірақ бірде біреуі сол кісіге арнап ең болмаса Фатиха дұғасын оқымайды. Біздің жаңа қызметіміз осындай оқиғаларға арналмақ, Фатиха мен Ықылас сүрелерін жүйелі түрде оқып беріп тұратын боламыз. Қазақстанда ұшақпен ұшатындар көп, олардың аман-сау қонулары үшін де дұға ететін боламыз. Жалпы қайырлы таңнан бастап, қайырлы түнге дейін көптеген құттықтау, тілектерге ие халық. Соның бәріне біз Amin демекшіміз.

Элеонора Көшімхан
«Сыр ақшамы» газетінің Бакудегі арнайы тілшісі

Ақшаны, көтіне отызекілік құбыр жалғап құйсаң да сасып жататын подъездерден шаршадың ба? Әуелде жекелеген көрініс болып, кейін ет үйреніп кеткен коррупцияның — елді ақыры үлкееееен апатқа зымыратып әкеле жатқанын сен де көтіңмен сезіп жүрсің бе? Кешке — ертең оянатыныңа сенімді болып жатқың келе ме? Анархия бола қалса да өзіңе тұра алатындай жастан өтіп барасың ба?

Есен Елеукен ағамыздың Той Beststar-да рэп оқығанын енді көріп отырмын. Бірге тамашалайық.

Сәлем бердік, достар! Керектің асханасына келмегелі біраз болыпты. Бүгін бұл "қателікті" түзеп жіберейін. Қуырдақтың мәзірімен таныстырмақ ниеттемін. Жалпы, мәзірдің құрамы мен дайындалуы көпшілікке таныс. Қосымша ақпарат артық болмас. Бастайық! :)

Сөзді тікесінен бастасам. Алдында 23-24 наурыз аралығында өтеді деп жүрдік. алыстан келіп-кететіндерге ыңғайлы күндер еді. Жұмыстан артық сұрана қоймайды ешкім. Өтетін орынды әупірімдеп жүріп таптық. Назарбаев мектебі. Шыны керек бұны әкімдіктердегі жігіттерді салып жүріп тапқанымыз жоқ. Талғат Байназаровтың (Геогебра) сол мектепте қызмет етуі көп рөл ойнады. Бірақ, өтетін орында бұл күндер біршама ыңғайсыздық тудырды. Сонымен олар бізге 24-25 наурыз күндерін ұсынуда. Бір күннің арысы не дегенмен де 26-сы күні көбіміз үшін жұмыс күні болуы мүмкін.
Қарағанды облысы Жастар саясаты басқармасы демеушілік жағын өз қолдарына алып жатқанын айтайын. Саясатты араластырмауға ант-су ішістік қос тарап.Бірақ, бұл мекеме Қарағандыда өте беделді саналатын Экономика университетін ұсынып отыр. Бірақ, ол жақ өз рұқсатын бере қойған жоқ. егер, олар бере қалса да Талғат өз тарапынан рұқсатты бірінші алып қойған болып тұр. Сондықтан да, Талғат бауырымызды өтірікші қылмас үшін барлығымыз осы Назарбаев мектебіне келісім беретін шығармыз деп ойлаймын.
Өзімнің «трезвый» көзқарасымды айта кетейінші осы блогқұрылтай жайлы. Блогшылар олар аспанда ешкімнің рұқсатынсыз ұшатын құстар секілді интернет әлемінде айқұш-ұйқыш із қалдырып жүрген азаматтар. Бірінші құрылтайда оны дәлелдедік те. Астанада өткен құрылтайға өзіме белгілі себептермен қатыса алмадым. Баға бере алмаймын. Шымкентте жап-жақсы өтті. Әкімдік қаржылай қолдау көрсетті. Еш нәрсеге некен-саяқ араласпады. Енді міне, Қарағандыда өткелі жатыр. Демеуші мекеме қанша дегенмен де әкімдіке қарайды. Қарағандыда жекелеген компанияларға блогқұрылтай жайлы түсіндіру қиын екен. Көбі «енді маған нағылдейсің?» деген ұстанымда. Менің қорқынышым жылдар өте келе осы шарамыз таза әкімдік тараптар ұйымдастыратын конференцияға айналып кетпейді ме?
Мысалы, Қарағандыда бір тамаша қонақ үй бар."Қолжетімді қонақ үй". Онда бір нөмірде 4-5 төсек тұрады. адам басынап 2700 теңге төлеп жата бересің. Екі күнімізге 5 мыңнан сәл асатын қаржы кетеді екен. Ешкімге тәуелді болмай осындай шараларды өз қаржымызбен өткізте берсек қалай болады екен? Тамақтану мен жол шығынын санағанда кереметтей үлкен сомма емес.Жылына бір болатын блогқұрылтайымыз үшін 15-20 мың теңгені жыл бойы жинасақ түк емес.
Бұл менің өз ойым ғой. Ал, осы жолғы жатар-орын, тамақтану шығындары блогшылар пайдасына шешілгелі тұр.

“Басы қатты болса, аяғы тәтті болады” дейді. Алдымен, кем тұстарын жаза кетейін. Ақтауда айтарлықтай 3 мәселе:

Су

Көше тазалығы

Аталар

Астанада да суды сатып алып ішетінбіз, бірақ, бізде әр жерде литры 5-10 тг аппараттар, одан қалса WaterLife, Хрусталь секілді суды тазартып сататын компаниялар бар. Мұнда жақын маңнан таппадық, 5л 240 тг алуға тура келеді. Бұл – ауыз су. Жуынатын су таңмен ауыз шайғанда бір түрлі дәм келеді. Жалпы, келгелі бірнеше рет душқа түсіп алдық. Ақсайдың суынан жақсы екен, болады)

Жұмыста Настрым носкиге тусип кеткенде осы суретти караймын да еріксіз бір жымиып алып ары карай жұмыс істеп кете берем

Біз де Анталияда болып қайттық. Түркияда, онда ғана емес, шетелде алғаш болғандықтан көп нәрсе таңсық көрінді, ұнағаны да, ұнамаған жәйттер де бар.

Ұнағаны теңіз, теңіздің түсі:

Биыл көрген жекпе-жектердегі мен үшін ең әсерлі болған нокауттарды GIF форматында бөліссем деймін. Басқалар сияқты орын-орындарға бөліп, хит-парад түрінде ұсынсам да болатын еді, бірақ, шыны керек, қайсысын қай орынға жатқызарымды білмей отырған жайым бар. Нокауттардың барлығы мен үшін бірдей болып тұр
Оның үстіне, өзім аралас жекпе-жек өнерлерінен өтіп жүрген жарыстарға қызығып жүргеніме көп болмағандықтан, постты субъективті шолу ретінде ұсынуды жөн санап отырмын. Яғни, бұдан да мықты нокауттар орын алған болуы мүмкін. Мен тек өзім көргендерді ұсынамын.

Ал кеттік!