Автор: Арнур Ауезхан

«Қазақ әлемі» – екі достың оқиғасы арқылы road movie жанрында түсірілген туынды. Басты кейіпкер – сүйіктісінің қолын алып, ауылда қалғысы келсе, қыздың арманы – Америка. Осы қарама-қайшылықты шешу үшін кейіпкерлер «Нұрлан Қоянбаевты тауып алып келу керек» деген ойға келеді. Бұл сәттен бастап фильмнің негізгі желісі – қазақ болмысы мен қазіргі ұрпақтың ұлттық сана мәселесіне айналады. Нұрлан Қоянбаев фильмде өзін «қазақ болмысына ықпал еткен, тарихты танитын, отансүйер миллионер» ретінде көрсетеді. Бірақ ең қызығы – бұл фильмде өзін ойнайды. Өзін тек актер емес, ұлттық идеяның жетекшісі ретінде көрсетуі, кейде тіпті саясаткер не болашақ президент ретіндегі образды ишаралап беруі – ойландырады. Бұл фильмде реалистік актерлік шеберлік емес, өзін-өзі насихаттау алдыңғы қатарға шыққандай әсер қалдырады.Актерлік құрам кең емес, оқиға тек екі достың төңірегінде өрбиді. Екеуінің рөлі – өздерінің бұрынғы веб-сериалдарындағы жеңіл әзілге толы образдары. Бұл – фильмнің терең идеяны жеткізу мүмкіндігін шектейді. Ал Нұрлан Қоянбаевтың бейнесі – тек «қуатты тұлға» ретінде беріледі, бірақ бұл көрерменге жасанды әсер береді. Әзілдер – шынайы емес, күлкілі болудан алыс.

Жасыл экономика және экологияға күтіммен қарау – бұл соңғы 10 жылда әлемдік трендке айналған үрдіс. Мәселен, Еуропа елдері қоқысты түріне қарай іріктеп, электр қуатын үнемдейтін шамдарды пайдаланса, америкалық үкімет ауаны ластаушы кәсіпорындар мен өндірушілерге қатысты жазаны күшейткен. Бұл тұрғыда біздің мемлекет те қарап отырған жоқ. Жұртшылықтың бұл мәселеге назары ауып, табиғатты қорғайтын заңнамалар қабылданып жатыр.

Қоғамдық бастамалардың жәрдемі тиіп, жастар жағы да бұл істің басы-қасында. Экологияны қорғауға бағытталған акциялар мен сенбіліктерді ұйымдастырумен қатар, жас буын табиғатқа пайдасын әкелетін жаңа технологиялардың әлеуетін паш етіп келеді. Дегенмен, нақты жобалар мен бағдарламалардың жоқтығынан аталмыш идеялар жоспар түрінде қала береді.
Бұл жұмысты жүйеленедіру мақсатында жуырда елімізде «Берекелі жастар» әлеуметтік жобасы іске қосылды. Жобаның мақсаты – жастар арасында экологиялық мәдениеттің концепциясын жүзеге асыру. Жобада жас буынның қоршаған ортамен өзара байланысы жазылған.

Өзара қарым-қатынас қалай жүреді? Осы мәселе аясында жоба қатысушылары мардымды шешімдерді іздейді. Зейнет жасындағы қарттардың ауласын тазалап беру, өндіріс жетекшілеріне зауыттан шығатын зиянды қалдықтар жайлы түсіндірме жұмыстарын жүргізу сынды қарапайым бастамаларды іс жүзінде асырып жүр. Қоршаған ортаны қорғау үшін жасалып жатқан игі істердің үлкені-кішісі болмайды. Ең бастысы – жұдырықтай жұмылып, айналаға ұқыптылық таныту, басқалардың осыған назарын аудару болып табылады.

Әлеуметтік жобаның басты мақсаты – жастардың тазалықты түсінудегі танымын ашу мен қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарау дағдысын дамыту. Жапония, Оңтүстік Корея, Швейцария, Норвегия, Финляндия сынды мемлекеттердің табиғатты қорғаудағы рационалды қарым-қатынасы біздің ел үшін үлгі боларлықтай. Яғни, су ресурстарын үнемдеу, баламалы қуат көздерін қолдану, қоқысты іріктеп жинау, қағаз пакеттерді қолдану тәрізді әрекеттердің нәтижелі болары анық.
«ЭКСПО» Халықаралық көрмесінен кейін елімізде «жасыл технологиялар» жаңа деңгейге көтерілді. Сол тың идеялардың иелері жастар екені анық. Игі идеялар орындаусыз қалмас үшін жастар арасында белсенділік пен бәсекелестік қажет. Сондықтан «Жасыл экономика» концепцияны қозғаушы күш болып табылады.

«Берекелі жастар» жобасында су, жер, биологиялық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыруға баса назар аударылды. Бұл өзекті тақырып. Ормандар, көлдер, қорықтарға бай кең байтақ елімізде жас мамандардың жетіспеуі өткір сезіледі. Экологиялық проблемаларды шешуге бағытталған мақсаты бар жас мамандарға лайықты еңбек ақы беріледі. Тек жаңа идеяларды өмірге енгізу қажет. Әрине, үйден жырақта еңбек етіп, өмірдің ыстығы мен ызғарына көнуге тура келеді. Алайда адал қызмет пен табандылық нәтижені ұзақ күттірмейді. Осылайша біз ресурстарымызды тиімсіз пайдаланудан сақтаймыз.
Міндеттердің жеке блогы – қолданыстағы инфрақұрылымды жаңғырту және жаңа инфрақұрылым салу. Жас инженерлер, құрылысшылар, зертханашылар, жобалаушылар – бұл істе басты күш. Олардың арқасында табиғатты қорғау үшін жаңа ғимараттар мен технологиялық шешімдер жасалады.

Қоршаған ортаға жаңа технологияларды енгізу мысалдарының бірі – Ақмола облысының Ақкөл қаласында сәтті іске асырылған Smart City жобасы дер едік. Қалада барлық қолданыстағы бейнебақылау, экологиялық мониторинг, энергия ресурстарын бақылау және есепке алу, жол трафигін басқару, өртке қарсы қауіпсіздік жүйелерінен мәліметтер жинауды жүзеге асыратын орталық жұмыс істейді, олар кейіннен Smart Aqkol ахуалдық орталығына жіберіледі.
Қалада есептегіштің көрсеткіштерін автоматты түрде беру мүмкіндігі бар су және электр энергиясын есептегіштер ауыстырылды. Ескі шамдардың орнына көшені жарықтандыру шамдары орнатылған, олар автоматты түрде қосылады және өшіріледі. Соның арқасында электр энергиясын үнемдеу 10% — ды құрады.

Мұндай зияткерлік жүйелер қалалық қызметтердің тиімді жұмыс істеуін, тұрғындардың қауіпсіздігі мен жайлылығын қамтамасыз етуге көмектеседі. Мұндай «ақылды қалалар» жақын арада еліміздің картасында көптеп пайда болады деп үміттенеміз.

Экологияның маңызды мәселесі – шығарындылар. Зауыттар мен фабрикаларды салу кезінде экологиялық стандарттарды сақтау, оларды бақылау қажет. Егер бұл салаға экологияны қорғаудың маңыздылығын түсінетін жастар келсе, бұдан барлығы тек қана ұтады: кәсіпкер, халық және табиғат.

Бұл ретте қоршаған ортаға қысымды жұмсартудың рентабельді жолдары арқылы халықтың әл-ауқаты мен қоршаған ортаның сапасын арттыру аса маңызды. Бұл тұрғыда экологияны қорғау бойынша көшбасшы елдердің тәжірибесін қабылдау маңызды. Мысалы, электр энергиясын жинақтау үшін Норвегия жел және электр станцияларын қалай пайдаланады? Мұны білген дұрыс. Бұл жобаға жас мамандар қалай қатысатыны да маңызды мәселе.

Жобаны сәтті жүзеге асырудың маңызды құрамдас бөлігі – жастарды экологиялық мәселелер, менеджмент, психология бойынша оқыту және ағарту. Сонымен қатар, ұтымдылық мәдениетін қалыптастыру бойынша ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізу қажет, бұл біздің басты міндетіміз десек, артық емес.

Біз осы және ел үшін маңызды басқа да міндеттерді табысты шешу жастардың тиімді қатысуынсыз мүмкін еместігін түсінуіміз керек. Бұл қатысудың тиімділік дәрежесі жастар елдің дамуындағы өз рөлін қаншалықты түсінеді, өз жауапкершілігін сезінеді және өз болашағы үшін шешім қабылдауға дайын. Бұл тұрғыда «Бберекелі жастар» маңызды рөл атқарады және біздің қоршаған ортаны сақтауға үлес қосады.

«Берекелі жастар» жобасының журналисті
Кәмшат Тойлыбаева

АҚШ-тың бірегей тәжірибесін зерттей келе, «Kazakh Tourism» ҰК» акционерлік қоғамы Іле-Алатау, Шарын және Көлсай көлдері ұлттық парктеріне енгізуді көздеді. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін еліміздің Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлова мен Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Мағзұм Мырзағалиевтің қатысуымен үш бірдей келісім жасалды. Атап айтқанда, «Kazakh Tourism» ұлттық компаниясы «Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркі» мемлекеттік мекемесімен бірлескен жұмыс туралы келісімге қол қойды. Дәл сондай келісімдер «Іле-Алатау мемлекеттік ұлттық табиғи паркі» және «Көлсай көлдері» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі» республикалық мемлекеттік мекемелерімен де жасалды.
«Тұмса табиғаты көз тартатын Қазақстанның шетелдік туристердің қайта айналып келгісі келетіндей құдыреті бар. Сондықтан, ұлттық парктердегі туризмді жаңа деңгейге шығару –қазіргі заман талабы» — деп мәдениет және спорт министрі Ақтоты Рахметоллақызы өз сөзінде атап өтті. Өз кезегінде, Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Мағзұм Маратұлы қос ведомствоның бақылауындағы жобалар жемісті боларына сенім білдірді. «Қолға алынған шара ортақ мүдде үшін тиісті дәрежеде орындалуы тиіс. Сол себепті, экологиялық туризмді дамыту жолында бірлесе қызмет атқаруға дайынбыз».
Аталған келісімдер аясында Қазақстандағы туризмді дамытудың тың әдістерін әзірлеу жоспарланған. Яғни, туристтік әлеуетті арттыруға бағытталған оңтайлы инфрақұрылым жобалары пысықталатын болады. Негізгі мақсат — ұлттық парктердегі бірегей экологиялық жүйені сақтай отырып, туристердің белсенді демалысын ұйымдастыру. Айта кетерлігі, бұл іске білікті халықаралық сарапшылар және экологиялық туризм саласындағы ұйымдар тартылады. Сондай-ақ, инвестиция тарту үшін нақты аумақтар белгіленетін болады. Қанатқақты жобалар сәтімен іске асқан жағдайда, бұл тәжірибе міндетті түрде еліміздегі барлық ұлттық парктерге енгізілетін болады.
Осылайша, экологиялық туризмді дамытудың жаңа үлгісін енгізу арқылы 2025 жылға дейін туристердің санын 1,3 млн –нан 3,4 млн-ға жеткізу көзделіп отыр. Бірлескен жобаларды жүзеге асыру барысында 20 мың жаңа жұмыс орнын құру және алдағы 5-7 жылда 100 млрд.теңге көлеміндегі инвестиция тарту жоспарлануда. Бұл өз кезегінде, туризмнің дамуына үлес қосатын кәсіпкерлердің жұмысын жүйелі жолға қоюға мүмкіндік бермек.
Қосымша ақпарат: ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі мен ҚР Мәдениет және спорт министрлігі Ұлттық парктер аумағындағы флора мен фаунаны сақтай отыра, туризмді тұрақты дамыту бірлесе жайлы өзара келісімге келді. Қазақстан Республикасының ұлттық парктеріндегі экологиялық туризмді дамытуға бағытталған барлық іс-шаралар 2019-2025 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламада белгіленген. Мемлекеттік бағдарлама Қазақстан Республикасының №360 қаулысымен 2019 жылдың 31-мамырында бекітілді.
Жалпы, еліміздегі ұлттық парктер ерекше қорғауға алынған табиғи аумақтарға жатады. Олардың қызметі тиісті заң негізінде іске асырылады. (Ерекше қорғауға алынған табиғи территориялары еліміздің 9 % аумағын, яғни 24,7 млн. Гектарды қамтиды.)
Қазіргі таңда елімізде мемлекеттік қорықтар кешендері, нысандар мен табиғи ресурстар қорын сақтауды қамтамасыз ететін 13 Ұлттық парк жұмыс істейді.
Статистикалық мәлімет бойынша, ұлттық парктерде жыл сайын демалатын туристер саны шамамен 8% құрайды. 2018 жылғы мәлімет бойынша 1,3 миллион халық демалысын ұлттық парктерде өткізген. Айта кетерлігі, бүгінде аталған жерлердегі инфрақұрылымның әлсіз дамуы ұлттық парктердегі экологиялық туризмнің дамуына қол байлау болып отыр.

Джин Шарптың «Зорлықсыз наразылық білдірудің 198 әдісі» кітабы («198 METHODS OF NON VIOLENT ACTION» from The Politics of Nonviolent Action by Gene Sharp) бойынша

Демократия мен әділет үшін күресетін адамдардың көбісі зорлықсыз әрекеттер спектрінің қандай кең екенін біле бермейді. Салиқалы стратегия, зорлықсыз күреске ұмтылу, әдістерді мұқият зерттеу сізді мұратыңызға жеткізуі мүмкін. Джин Шарп 1973 жылы жарыққа шыққан «Зорлықсыз әрекет саясаты еңбегінде (3-томдық) тарихи мысалдарды келтіре отырып, зорлықсыз қарсы тұру, күресудің 198 әдісін жинақтады. Назарларыңызға осы еңбекте айтылған әдістердің жиынтығын ұсынамыз. Олардың барлығын түгел қолдануға келеді деуге болмайды. Дегенмен егер іште наразылығыңыз болса оны білдірудің ұтымды әдстері де бар.

Заңсыз әрекеттерсіз, қоқан-лоққысыз, зорлық-зомбылықсыз күрес жүргізетін адамдардың „бейбіт қарулары“:

РЕСМИ МӘЛІМДЕМЕЛЕР
1. Көпшілік алдында сөз сөйлеу
2. Қарсылық немесе қолдау хаттары.
3. Ұйымдар мен мекемелер атынан декларациялар
4. Танымал адамдар қол қойған хаттар
5. Келіспеу және жазғыруды білдіретін декларациялар
6. Топтық немесе бұқаралық петициялар
Бұқарамен коммуникация
7. Лозунгтер, карикатуралар мен символдар
8. Плакаттар, көрнекі құралдар
9. Үндеухаттар, памфлеттер мен кітаптар
10. Газеттер, журналдар, сайттар
11. Аудиожазбалар, радио, ТВ
12. Әуедегі (ұшақпен) және жердегі (таспен қаланған, өсімдіктер өсірілген) жазбалар
Топтық акциялар
13. Депутациялар
14. Сатиралық марапаттар
15. Топтық лобби
16. Пикеттеу
17. Жалған-сайлаулар
Символикалық және қоғамдық акциялар
18. Жалауларды ілу, символикалық түсті заттарды пайдалану
19. Символдарды тағу, киіп жүру
20. Дұға-тілектер
21. Символикалық нысандарды табыстау
22. Қарсылық білдіру ретінде шешіну
23. Өз меншігін жою
24. Символикалық түрде от жағу (факел, фонарь, шамдар)
25. Портреттерді шығару
26. Протестті білдур ретінде сурет салу
27. Көшенің жаңа атаулары мен белгілерін орнату
28.Символикалық дыбыстар шығару
29. Жерді символикалық түрде иемдену
30. Дөрекі ишаралар
Жекелеген адамдарға қысым жасау
31. Ресми тұлғалардың ізінен қалмау
32. Ресми тұлғаларды әжуалау
33. Әскерилермен ағайындасу
34. Қырағылық (»кезекшіліктер")
Театр және музыка
35.Юморлық пародиялар
36. Пьесалар мен музыкалық қойылымдар қою
37. Ән шырқау
Процессиялар
38. Марштар
39. Парадтар
40. Діни процессиялар
41. Қажылық
42. Автоколонналар
Қайтыс болғандарды еске алу
43. Саяси траур
44. Символикалық жерлеу рәсімдері
45. Демонстративті жерлеу рәсімдері
46. Бейіттерге зиярат ету
Қоғамдық жиналыстар
47. Протест не қолдау жиналыстары
48. Протест білдіру митингілері
49. Протесттің құпия митингілері
50. Семинарлар
Кету және бас тарту
51. Демонстративті түрде кету
52. Үнсіздік
53. Сый-құрметтен бас тарту
54. Теріс айналу (арқасымен қарау)
Әлеуметтік серіктестіктен бас тарту әдістері/ жекелеген адамдардың остракизмі
55. Әлеуметтік бойкот
56. Таңдамалы әлеуметтік бойкот
57. Жұбайлық міндетін атқарудан бас тарту («Лисистрат бойынша»)
58. Араласу, сөйлесуден бас тарту
59. Діни қызметті доғару
Қоғамдық маңызды оқиғалар, әдет-ғұрыптар, жұмыстардан бас тарту
60. Әлеуметтік және спорттық қызметті доғару
61. Қоғамдық оқиғаларға бойкот жасау
62. Студентік ереуілдер
63. Қоғамдық бағынбаулар
64. Қоғамдық ұйымдардағы мүшеліктен шығу
Әлеуметтік жүйеден бас тарту
65. Үйден шығудан бас тарту
66. Қызметтестіктен толығымен бас тарту
67. Жұмысшылардың қашуы
68. Уақытша баспаналарды паналау
69. Тұрғылықты орыннан ұжымдық түрде үдере көшу
70. Қарсылық ретінде эмиграция («хиджрат»)
Экономикалық бойкоттар/ Тұтынушылар акциясы
71. Тұтынушылар бойкоты
72. Бойкот жарияланған тауарлардан бас тарту
73. Аскетизм саясаты
74. Жалгерлік (арендалық) ақыны төлеуден бас тарту
75. Жалға беруден бас тарту
76. Жалпыұлттық тұтынушылық бойкот
77. Халықаралық тұтынушылық бойкот
Жұмысшылар мен өндірушілердің акциялары
78. Жұмысшылар бойкоты
79. Өндірушілер бойкоты
Делдалдар акциялары
80. Жеткізушілер мен делдалдарға бойкот жариялау
Меншік иелері мен басқарушыларының акциялары
81. Саудагерлерге бойкот жариялау
82. Меншікті жалға беруден немесе сатудан бас тарту
83. Локаут (өндіріс иесінің өндірісті тоқтатуы)
84. Өнеркәсіптік көмек беруден бас тарту
85. Саудагерлердің жалпы ереуілі
Қаржылық ресурстарды ұстаушылардың акциялары
86. Банк салымдарын шешіп алу
87. Гонорарларды, төлемдерді, үстеме қаражатты төлеуден бас тарту
88. Қарыздар мен проценттерді төлеуден бас тарту
89. Қорлар мен кредиттер шарттарын қатаңдату
90. Салық төлеуден бас тарту
91. Жалақы алудан бас тарту
Үкімет әрекеттері
92. Ішкі эмбарго
93. Саудагерлердің "қара тізімі"
94. Жеткзушілердің халықаралық эмбаргосы
95. Сатып алушылардың халықаралық эмбаргосы
96. Халықаралық сауда эмбаргосы
Экономикалық қызметтестіктен бас тарту: ереуілге шығу/Символикалық ереуілге шығу
97. Қарсылық ереуілдері
98. Тайып тұру («лездік ереуілдер»)
Ауылшаруашылық ереуілдер
99. Шаруалардың ереуілдері
100. Ауылшаруашылығы жұмысшыларының ереуілдері
Ерекше топтардың ереуілдері
101. Мәжбүрлі еңбектен бас тарту
102. Түрмедегілердің ереуілі
103. Қолөнер шеберлерінің ереуілі
104. Кәсіби ереуілдер
Қарапайым өнеркәсіптік ереуілдер
105. Истеблишмент ереуілдері
106. Өнеркәсіптік ереуілдер
107. Ынтымақтастық ереуілдері
Шектеулі ереуілдер
108. Ішінара ереуілдер
109. «Бамперлік» (таңдамалы, кезекті) ереуіл
110. Жұмыс қарқынын төмендету
111. "Қатаң нұсқаулық бойынша" жұмыс жасау
112. «Ауыру себебі бойынша» жұмысқа шықпау
113. Қызметтен кету арқылы ереуіл
114. Шектеулі ереуіл
115. Іріктемелі ереуіл
Көп салалы ереуіл
116. Жан-жаққа таралатын ереуіл
117. Бұқаралық ереуіл
Ереуілдер мен кәсіпорындардың экономикалық жабылуы
118. Жұмыс пен сауданы тоқтату («хартал»)
119. Бүкіл экономикалық қызметті тоқтату
Саяси қызметтестіктен бас тарту/ билікті қолдаудан бас тарту
120. Билік лояльдығын қабылдамау
121. қоғамдық қолдау білдіруден бас тарту
122. Қарсылыққа үндейтін әдебиет, сөздер
Азаматтардың үкіметпен қызметтесуінен бас тартуы
123. Заң шығару органдарына бойкот жариялау
124. Сайлауға бойкот жариялау
125. Мемлекеттік лауазымдарды атқарудан, мемлекеттік қызметте жұмыс істеуден бас тарту
126. Мемлекеттік мекеме, агенттіктер мен өзге органдарға бойкот жариялау
127. Мемлекеттік білім беру мекемелерінен кету
128. Мемлекет қолдау білдіріп отырған мекемелерге бойкот жариялау
129. Тәртіпке келтіруге көмек беруден бас тарту
130. Меншік құқын білдіретін белгілер және көше белгілерін алып тастау
131. Ресми тұлғаларды тағайындауларды мойындаудан бас тарту
132. Жұмыс істейтін институттарды таратудан бас тарту
Азаматтық мойынсұну альтернативасы
133. Сылбыр және еріксіз бағыну
134. Тікелей қадағалау болмаған кездерде бағынбау
135. Халықтық бағынбау
136. Маскаланған бағынбау
137. Жиналысты не митингті тарату бұйрығына бағынбау
138. Отырып ереуіл жасау
139. Армия және депортациядан бас тарту
140. Жасырну, қашу және жалған құжаттар жасау
141. "Әділетсіз" заңдарға азаматтық бағынбау
Үкіметтік қызметкерлердің акциясы
142. Үкімет өкілдеріне көмек беруден таңдамалы түрде бас тарту
143. Командалар мен ақпаратты таратуды блоктау
144. Мекемелер жұмысына кедергі жасау және кешеуілдету
145. Әкімшілік қызметтестіктен жалпы бас тарту
146. Сотпен қызметтестік етуден бас тарту
147. Жұмысты әдейі тиімсіз жасау және атқарушы органдармен қызметтесуден таңдамалы түрде бас тарту
148. Бүлік
Үкіметтің ішкі акциялары
149. Өтірік-шынды әрекеттер, ұстап әкету
150. Ұсақ мемлекеттік органдармен қызметтестіктен бас тарту
Үкіметтің халықаралық акциялары
151. Дипломатиялық және өзге өкілдіктердегі өзгерістер
152. Дипломатиялық шараларды кешіктіру және өткізбеу
153. Дипломатиялық танудан бас тарту
154. Дипломатиялық қатынастарды нашарлату
155. Халықаралық ұйымдардан шығу
156. Халықаралық ұйымдарға мүшеліктен бас тарту
157. Халықаралық ұйымдардан шығарып тастау
Зорлықсыз әрекет әдістері/психологиялық әрекет ету
158. Өзін табиғи апатқа тастау (өртеу, суға кету және т.б.)
159. Аштық жариялау
а) моралдық қысымға аштық жариялау
б) аштық жариялап ереуілге шығу
в) «Сатьяграха» сияқты аштық жариялау
160. «Кері» сот
161. Оппонентті зорлықсыз психикалық қажыту
Физикалық әрекет
162. Тапжылмай отыру
163. Тұру
164. Көліктен шықпау
165. Нәсілдік сегрегация кезінде сегрегацияланған жағажайларды пайдалану
166. Бір орында әрлі-берлі жүру
167. Сегрегацияланған шіркеулерде дұға оқу
168. Меншікті табыстау талабымен зорлықсыз марштар
169. Оппонент қадағалайтын аймақтарға зорлықсыз ұшып келу
170. Тыйым салынған аймақтарға зорлықсыз кіру (сызықтан өту)
171. Зорлыққа немесе оппоненттің өзге әрекеттеріне өз денең арқылы зорлықсыз қарсы тұру (психологиялық әсер)
172. Өз денеңмен зорлықсыз блоктау/қалқандау (физикалық әрекет)
173. Зорлықсыз оккупация
Әлеуметтік әрекет ету
174. Жаңа әлеуметтік тәртіптер орнату
175. Ғимарат ішін босату
176. Жолдарды бөгеу
177. Ұзақ сөз сөйлеу
178. Көшеде өз бетіңізбен қойылым жасау
179. Альтернативты әлеуметтік институттар
180. Альтернативті коммуникация жүйелері
Экономикалық әрекет
181. Кері ереуіл
182. Жұмыс аяқталған соң жұмыстан шықпау
183. Жерді зорлықсыз иемденіп алу
184. Блокада орындаудан бас тарту
185. Жалған ақшаны саяси мотивпен жасау
186. Стратегиялық маңызды тауарларды әдейі жаппай сатып алу
187. Құнды заттарды алып алу
188. Демпинг
189. Фирмаларға, мекемелерге іріктеп патронаж жасау
190. Альтернативті нарықтар құру
191. Альтернативті көлік жүйелерін қалыптастыру
192. Альтернативті экономикалық институтттар
Саяси әрекет ету
193. Әкімшілік жүйені асыра жұмыс жасатқызу
194. Құпия агенттерді әшкерелеу
195. Түрмеге қамалуға тырысу
196. «Бейтарап заңдарға» азаматтық мойынсұнбау
197. Қызметтестіксіз жұмыс істеу
198. Қос суверенитет және параллель үкімет құру

Таңбалы тас — тарих мұрасы!

Таңбалы тас- талайларды тамсандырған, әсерлілігі мен әлемді аузына қаратқан, құпиясы көп, Қазақстан өлкесінің баға жетпес байлығының бірі. Қазақ даласында орналасқан «Таңбалы» тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайы- Алматы обылысына қарасты Жамбыл ауданында орналасқан. Мемлекет басшысы президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы осы бір ескіліктің ескіртпей сақтап жеткізген мұрасына жол тартып, көзбен көруге деген ынтаның ашылуына себеп болды. Тұран университеті қабырғасында дәріптеліп отырған «Насихаттау құралы ретінде өнер өнімдері» пәні көнелерді кеңінен оқытып, насихаттап қана қоймай, атам замманнан қалған асыл мұраға асықтыра жетеледі.

30.09.2017 жыл. Көптен күткен ұлы той демекші, асыға күткен күніміз де жетті. Жиырма шақты адамнан құралған тобымызбен жолға аттандық. Таңбалыға жеткенге дейін жарқырап тұрған күннің, табанымыздың Таңбалыға тиісімен күрт бұзылып сала бергеніне қайран қалдық. Ышқына соққан жел біз таңбалардың бірінші тобына аяқ басқаннан кейін әлсін-әлсін баяулап бірақ басылды. Адам жүруіне ыңғайсыз болғандықтан бірінші топты тек сыртынан бақылауға мүмкіндік алдық. Таңбалардың бұл тобында барлығы 111 сурет бейнеленген. Барлығы жеті топтан тұратын таңбалардың екінші тобынан шайтанды қуып жатқанын көрсек, үшінші, төртінші, бесінші топтардан талайдан арманымыз болып жүрген «күн баласының» бейнесін көрдік. Таңбалардың бесінші тобында бір жерде шоғырланған жеті күн баласының аңыз бойынша табиғаттың жеті құбылысымен байланысы болған деседі. Бірі найзағаймен байланысты болса, ал екіншісі күнмен тығыз байланысты.

Тас бетіндегі таңбалардың кейбірі қоңырқай түс болып тұрса, кейбірі ақшыл рең тартқан. Оның себебі: қоңырқай түстілері, бұрынғы тас бетіндегі бейнелер пайда болған замманнан бергі сақталып тұрғандары болса, ақшыл рең тартқандары одан 1-2 ғасыр бертінгі бейнелер болып саналады. Ең қызығы тас бетіндегі таңбалар кеш қарайып, көлеңке түскен кезде анық және айқын көрінеді.Сондықтан болса керек тастардағы бейнелер күннің шығысына емес батысына қарап салынған. Тек тасқа бейнеленген

таңбалармен ғана емес, қола дәуірінен қалған молалармен де танысып қайттық. Ол кездегі адамдар ана құрсағында жатқандай бүктеліп жерленген көрінеді. Сол себепті молалардың ені мен ұзындығы тым қысқа болып келген.

Талайды тамсандырған «Таңбалыға» жасаған саяхатымыз тарихымызды ұмытпауымыз керектігін, киелі жерлеріміздің қадіріне жете отырып, түп тамырын сақтап қалуымыз керек екендігінің айқын дәлелі болды. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтпақшы «Жаңа жағдайда жаңғыруға деген ішкі ұмтылыс – біздің дамуымыздың ең басты қағидасы». Дамиық, өркендейік, тарихымызды жаңа жолдармен жаңғыртайық.

Таңбалы тас-тарих мұрасы!

Келбетіңді неге бұлтпен жасырдың,

Табиғатқа сендік көркем бас ұрдым,

Естелік боп мәңгі қалар жүректе

Таңбалы сен мұрасысың ғасырдың.

Тамсанардай тарихың бар тым терең,

Әр тасыңнан құдіретті мен көрем,

Әр аттаған қадамдарым есімде

Мұра болып сақталарын білем мен.

Бұл таңбалы ғасырлардың көзіндей,

Ал таңбасы бабалардың сөзіндей,

Тамсандырған табиғаты әсте бір

Болмас егер қалды десем сезілмей.

Тарихыма көз жүгірткен бұл күнім,

Себеп болды тууына жырымның

Сырласқандай табиғатпен тынықтым,

Ашқандай бір әр таңбасы сырын мың.

Көргім келген күн баламен жолықтым,

Әсемдікке бөлеп жатқан даласын

Тастарына сызат салудан қорықтым,

Анадайын әлдилеген баласын.

Түсіндірген әр таңбаны бағып сыр,

Бұл ағайдың жүзінен нұр тамып тұр.

Гүлжан апай қосымша айтты мәлімет

Ағай сөзін толықтырып тағы бір.

«-Мақпал ән салғанда жаңбыр кенет тоқтады»,-

Деп апай күн баланың қасында сөз бастады

Құдіреті бұл таңбаның біліңіз,

Санаңызға тоқып мұны жүріңіз,

Керек болып қалар осы мәлімет

Бір жеріне журналыңыздың сызыңыз.

Деді дағы жалғастырдық сапарды,

Бұзба деумен бізге сап пен қатарды.

Бұл сөзімді жалғыз айтар емеспін,

Бәлкім ойында жүргендердің сөзі бар.

Алғыс айтып, дәрісіне ынтыққан,

Шәкірттерден АПАЙ СІЗГЕ таңбасындай өлең бар

Бұрында бір əзіл əңгіме естуім бар еді. Екі дос өз ара əзілдесіп отырып бірі екіншісіне сұрақ қойыпты. Осы өмірде адамның қанша түрі бар, адам қаншаға бөлінеді деп. Сонда досы: адал адам, арам адам, ақылды адам, ақымақ адам, жақсы адам, жаман адам деп тізе бергенде досы сөзін бөліп. Жоға ер адам жəне əйел адам деп екіге ғана бөлінеді деген екен. Қазіргі таңда мен төртке бөлетін едім немесе тек біреуі ғана қалды дер едім. Төртке бөлінеді деу себебім қазір қатын сынды еркектер мен, еркекшора қыздар қосылды дегенім, біреуі ғана қалды дегенім бұрындары да ер мінезді қыздар болған ал қызтеке ұлдар немесе қатын сияқты ұлдар деген болмаған сондықтан тек əйел деген нұсқасы ғана қалды дегенім еді.
Кей жігіттеріміздің бұл сөзім намысына тиері анық дегенмен сіздің бір түкпіріңіздегі намысыңызды ояту маған өте үлкен қуаныш, қазіргі заман тілімен айтқанда челендж секілді сізде осы нəрсені жалғаңыз басқа жігіттердің намысын оятыңыз.
Қазіргі таңда қай əлеуметтік желіні ашпа, қай вайнердің вайндарын қарама, қай əзілді көрме бəрі қыздан қорқу, қыздың айтқанынан шыға алмау, əйелінің айтқанынан шықпайтын еркек, сұранып жүретін азамат туралы. Одан зорғысы қыздың киімін киіп түсу, орамал тағу, тіпті қыз баланың жеке заттарын да қолдану, кию өршіп тұр. Кімнің кінəсі, ойына не келсе соны түсіріп жүрген ең аз дегенде 200 мың оқырманы бар вайнерлер ма əлде соларды бетімен жіберген, қадағаламаған заң ба? Жоқ əлде айналдырып əкеліп тағы өз санасына берсін деген дүниеге тірейміз бе?
Айтсаң мода дейді.
Арзан сөз күлмекке жақсы деп, сол басы төбеден төменге құлдилап бара жатқан еркектеріміздің үстінен күлеміз тағы.
Бірақ өздерін ақтауы жақсы біз қоғамдағы проблеманы көрсетіп жатырмыз дейді-мыс. Жақсы қоғам сондай болсын, ез еркек көп болсын бірақ оны жарнамалағаннан не ұттың керсінше вайндарыңмен ой таста. Нағыз еркек қандай болуы керек екенін көрсет. Насихат жасау деген дүние болатындығында. Қашаннан бері біздің актуалды проблемамыз құдай өзі сақтасын адам ішінен шығатын жел мен қатынынан қорқатын еркек болған. Түсінбеймін. Санамыз қандай, сондай нəрселерді көреміз жасаймыз. Демек сол «атақтылардың» сана сезімі сол дүние айналасында ғана болып тұрғаны ма? Арзан атақ пұлмен тең деген осы екен-ау!

Гүлбаршын Нұрғали
Тұран университеті
3 курс

Құрметті ақ жаулықты әжелер, ардақты аналар, қаракөз қарындастар! Сіздерді жыл мезгілінің ең көрікті де қуанышты мезгілі көктемнің алғашқы мерекесі – 8 Наурыз Халықаралық әйелдер күнімен шын жүректен құттықтаймын!
Осынау жарқын мерекенің біздің барлық үміттеріміз бен армандарымызды тығыз байланыстыратын көктемнің алғашқы айының басында келуі, жақсылықтың нышаны болса керек. Қашаннан бергі дәстүріміз бойынша біз бұл күні Сіздерге – аналарымыз бен апа-қарындастарымызға, қыздарымызға ең ыстық құттықтауларымыз бен ең ізгі тілектерімізді жолдаймыз.
Әлемде нәрестеге өмір сыйлап, оны алғашқы қадам басуға үйрететін қасиеттеріңізге тең келер адам жоқ. Сіздердің төзімділіктеріңіз бен махаббаттарыңызға алғысым шексіз!
Біздің қазіргі қоғамымызда әйел тек отбасының береке-бірлігін ойлайтын тұлға ғана емес, ол мемлекеттің өмірге және саяси мәселелерге белсене араласатын қоғам мүшесі. Сондықтан біздің елімізде әйел адамның әлеуметтік қорғалуына, олардың өмір сүру деңгейін арттыруға айрықша маңыз беріледі.
Алаштың ұлтжанды азаматтары, ұлттың да, ұрпақтың да бесігін түзейтін, тілімізді де, діңімізді де, ділімізді де ана сүтімен санаға сіңіретін, қазақты тәрбиелейтін қыздарымыз. «Бәрі де адамның өз қолында, ал адам әйелдің алақанында» деген сөз әлемді билейтін де, тербейтін де әйел екенін білдіреді.
Тәуелсіз еліміздің бүгінгі күнге нығайып, әлем таныған абыроймен жетулеріне асыл аналарымыз, ардақты жеңешелеріміз бен апа-әпке, сіңлілеріміздің өлшеусіз үлес қосқандығы ақиқат. Отбасының күнбе-күнгі шаруасын, бала тәрбиесін және қоғамдық жұмыстарды қоса атқара жүріп әйел заты біздің қоғамдағы тұрақтылық пен ел бірлігін сақтау мәселесінде шешуші рөл атқарып келеді.
Ерекше төзімді кәдімгі қазақтың Ұлт аналарына деген құрметімді білдіріп, қолымды жүрегімнің тұсына қойып, иіліп тәжім етемін.
Сіздерге сәттілік пен шаттық көңіл серік болсын. Ер азаматтардың сыйластығы мен құрметіне бөлене беріңіздер.
Көктемгі мерекелеріңізбен құттықтай отырып, әрдайым әдемі, жылы жүректі аналық абыройлы атақтарыңыз биіктей берсін. Зор денсаулық, мәңгі жастық пен сұлулық тілеймін!
Отбасыларыңыз бен өздеріңізге амандық, дендеріңізге саулық, ұзақ әрі шаттыққа толы ғұмыр, шаңырақтарыңызға құт-береке тілеймін. Өңір халқының әл-ауқатын жақсарту жолында атқарып жатқан еңбектеріңізде табыстарға жетіп, үлкен биiктерден көрiнулерiңiзге шын жүректен тілектеспін.
«Күннің шуағы – жылы,
Ананың құшағы – жылы», – дегендей, дүниеде ананың балаға және барша азамзатқа деген мейірімі мен махаббатынан асқан құдірет жоқ. Ананың аялы алақаны мен жылы құшағын сезініп өскен сәбидің арманы не?! Сіздерге биылғы жылы да қуанышы мен қызығын ала келген төл мерекелеріңізді шадыман көңіл күймен қарсы алып, құшақтарыңыз гүлге толсын деген ақжарылған тілегімді білдіремін.

Достар, қазіргі таңда елімізде ана тілміздің мәртебесі жоғарлап бара жатқаны әрине сөзсіз. Неше түрлі нормативтік-құқықтық актілер қабылданып заңдық тұрғыда негізделіп келсе, қаржылық тұрғыда бөлінетін қаражат есебі де ұлғайып келеді.

Барлық мемлекеттік органдарда құжаттама ресми түрде қазақ тілінде болуын үкімет талап етсе, іс жүзінде өкінішке орай әлі ақсап жүрміз. Кейбір құжаттар мемлекеттік тілде жазылғанымен, көпшілігі орыс тілде жазылып, кейін ғана қазақ тіліне аударылып келеді. Ресми ақпараттар, құжат алмасу процесі толығымен мемлекеттік тілге ауысты дегенмен, дэ факто негізінде олай емес.

Теледидардан көрсететін бағдарламалар да әлі де болса толық тұрғыда, сапалы және мағыналы өнім шығара алмай отыр. Негізінен орыс немесе ағылшын тілінен аударылып көшірме жасаумен айналасуда. Таза түп тамыры қазақ тілінде шығарылатын өнімдер өте аз, оның өзі жеткіліксіз, қанағаттарлық сапаға жеткізе алмай жатыр.

Республика көлемінде симпозиум мен дөңгелек үстелдер, семинарлар мен үлкен жиналыстар мемлекеттік тілдің мәртебесін көтереміз деп сылтаулатып өткізіп жатыр. Оған былтырғы жылы 113 млн теңге жұмсалған екен. Бұл жалпы қазақ тілін дамыту үшін бөлінген қаражаттың 23,6% құрап отыр. Одан қандай нәтижеге жетті?! Ешқандай, тек ақшаны ауаға шашқандай болды.

Ономастика мен қазақ тілінде шығарылатын оқулықтар да мәселесі өзекті болып тұр. Оның сапасы мен іске асырылуы алға жылжи алмай жатыр. Көше атаулары қайдағы жоқ шетел азаматтардың атына беріліп жатса, басылып шығарылған оқулықтар мағынасыз.

Осының барлығымен қоса, енді бізге латынға көшу керек болып тұр. Бұл әрине қажетті әрекет деп санаймын. Бірақ түпкілікті қазақ тілінің мәртебесі көтеріліп, халық арасында,қоғамда сұранысқа ие болмағанша, латынға көшу қиынға соғар. Әрине, «Көш жүре түзілер» дегенмен, біз бар күш-жігерімізді бір жұдырыққа жұмылдырып, бар мәселелерге тойтарыс беруіміз қажет. Өз туған тілімізден желкенбей, достар арасында немесе жанұяда, жұмыста немесе қоғамдық орындарда ұялмай, көкірегімізді көтеріп сөйлеуге тырысуымыз қажет. Егер шала-пұла білсек, кейде қатемен жазып немесе сөйлеп жатсақ, бұл үшін ешкімнен қорықпай емін-еркін ойымызды жеткізе білейік. Осы ұсақ нәрселерден бастасақ, алға жылжуымыз тезірек болатынына сенемін.

Соңғы уақытта өкінішке орай еліміздің зиялы қауым атынан біраз ашық хаттар мен жолдамалар жазылып, басылып келеді. Дегенмен, бұл артық, қажетсіз әрекеттер деп санаймын. Халықты латын бізге керек немесе керек емес деп, іріткі салып, екі жаққа бөлгенше, барлығымыздың басын бір арнаға бұрып, қазақ тілінің дамуы үшін басқалай әрекеттер жасаса пайдасы көбірек болар еді. Жарқын болашағымызға үмітпен қарайық. Қазақ тілі жасасын!!!