1-бөлім. Соғыстың басталуы

Мирный уақытта мен атақты Фин соғысында «Маннергейм» қамалын (Маннергеймская линия) бірінші болып алған Ленин орденді 100-атқыштар (стрелковая) дивизиясындағы 183 ОЗАД-ның ІІІ-батареясында 1 жылдай солдат болып қызмет еттім. Батареяның қаруы 76,2 мм зенитная пушка, приборы ПУАЗО-2 прибор управления артиллерическим зенитным огнем). Мен осы бір жыл ішінде 4-нөмер (прибордың) установщик 1 жыл ішінде дұшпанның самолетін ауада тез жоқ етуді үйретті. Қысқаша айтқанда 29.08.1940 ж. бастап 21.06.1941 ж. күніне дейін соғыс ғылымын үйрендік.

21.06.1941 ж күні кешкі тамақтан кейін 15 адамды асханаға картошка тазартуға жіберді. Соның бірі мен едім. Картошканы ертеңгі сағат 5-те тазартып болдық. Осы түні қабағымызды қаққанымыз жоқ. Сағат алтыда ертеңгі тамақты біздер (жұмысшылар) ішіп бола бергенімізде старшина велосипедпен келіп, бізді тревога арқылы көтеріп алып кетті. Казармаға келсек жүгіріп барлық адамдар соғыс басталды деп паркке кетіп қалған екен. Біз де керек заттарымызды тез алып, паркке келсек трактор пушканы тартып шығып жатыр екен. Осы уақытта ауада біздің истребительдер көріне бастады. Сағат 7-де ОП занимать еттік. Осыдан кейін орудия мен прибордың астына окоп қаздық. Қазып болғаннан кейін маскировка жасадық. Бұл орнымыз Минскден 5 км жер болатын. Сағат 1-дің шамасында 3 партия немістің қарақұсы (самолеті) Минск қаласын бомбалай бастады. Минск қаласын қорғап тұрған зенитный полк бірнеше немістің жыртқыш қарақұсын атып түсірді. Минск қаласы жана бастады. 3 аэродромды бомбить ете бастады. Сағат 4-5-терде немістің самолеттері тылға қарап ұша бастады. Осы күні 1-ші боевое крещение алдық. Самолетті атып жыға алмадық. Осы күні түнде орманның ішінде көп атыстар болды. Паника көтерілді. Қалада да, және әскер арасында да.

Келесі күні қала халқы қаланы тастап қаша бастады. Кішкене жас балаларды жетектеп әйел-еркектер құр қол, ешнәрсе алмай тылға қарап асығып-аптығып, үздіксіз кетіп жатты. 3-күні қаланы милициялар да тастап қаша бастады. Минск қаласы үздіксіз жанып жатыр.

Дивизия 3-күні немецтердің танкісі мен пехотасын кездестірді – Личисанский городок. Қатты соғыстар болды. Екі жақтан да көп шығындар болды.

Түс кезінде батарея командиріне, лейтенант Чернышевқа, капитан формасында бір адам келіп, осы жерде менің машинам бар, машинаның астына кіріп, автоматпен атып мені жолатпай тұр. Сондықтан мен сізден сұраймын, маған 4-5 красноармеец берсеңіз екен, машинаны құтқарып алу үшін. Комбат 2 адам беріп оларға ескертті – сақ болыңдар деп. Барып қараса айтқаны рас көрінеді. Бірақ осыны айламен істеп жүргенін сезіп қалады. Машинаға жетпей олар қайтып келді.

4-күні приказ бойынша шегіне бастадық. Әуелгі күні үлкен паника болды. Жол үстінде бұзылған, бомбежка болған машиналар көп болды. Шпиондар қатты жұмыс жасай бастады. Көп кесел келтірді. Көп қиыншылықпен Береза деген өзенге келіп жетсек, немецтер көпірді алып қойған көрінеді. Көпір үшін күн жарым қатты соғыс болды. Кейбір соғыс бөлімдері соғыс арқылы переправится етті. Менің қасымда қазақ баласы Қарасаев Бақытжан снаряд пен минаның жарылғанынан қорқып, осы күндері тамақ ішпеді. Ауыр ойларға қалдық. Біздің разведка басқа жерден көпір тауып, осы тапқан көпір арқылы өттік. Соғыса отырып күн сайын кейін қарай шегіне бастадық.

10.07.1941 ж. күні Днепрден өттік.
11.07.1941 ж. күні ертеңгі сағат 6-да 27 немістің 10-87 деген самолеті 30 минут біздің батареяны бомбить етті. Және пулемет, пушкамен атты біздерді. 1 адамды өлтірді, 6 адамды жаралады. Осы екінші боевое крещение.

Осы күні сағат 1-де аудандық қала Горькийге келіп түстік. Осы қалада почта жұмыс жасайды екен. Біздер отыра қалып елге, таныс жолдастарымызға әрбіреуіміз бірнешеуден хат жаздық. Жиналған хаттарды қыздарға беріп, өзіміз жуына бастадық. Халықтың сұрақтарына жауап беріп жатты. 2 сағаттай тұрғаннан кейін орындарыңызға деген команда болды. Қозғалып кеттік. Қаладан шықпай-ақ халық арасында және әскер арасында тағы да паника көтеріле бастады. Немецтердің самолеті ұшып, жолды бөгеді. Машина, техникалар жол үстінде өртеніп, жанып жатты. Жаралы, өлген адамдарды көріп жаттық. Приказ бойынша Елец қаласын басып өтіп, орманның ішіне кіріп тоқтадық. Елец қаласынан 20-30 км жер болатын. 20 күндей осы орманның ішінде формариваться еттік. Содан кейін қайтадан соғысқа кірістік. Немецтер осы бағытта күні-түні үздіксіз наступать етіп, біздерді қорқытып тұрды. Москваны қалайда болса аламыз деп ойлады. Күні-түні екі жақтан да бірдей орудияның гуілі үздіксіз болып тұрды. Біздер екі рет арт.налет (артиллерия атысының) астында болдық. 10.08.1941 ж. күні 15 немістің самолеті батареяға бомба тастады. Біздер оларды аттық. 1 самолетті жықтық. 2 адам жаралы болды. 3 адам контузия алды. Жолдасым Ходан Еркебаев дегеннің шинелін, рациясын бомба жерге тығып жіберді. Немецтердің самолеті күндіз-түні топ-тобымен ұшып жүрді. Біздің самолетіміз аз болды. Бір күннің ішінде 3 самолет жықтық. Генерал приказ берді: күн сайын 3 самолеттен кем жықпауларыңыз керек деп. Осы жерде – Елец қаласында 20 күндей қатты соғыстан кейін немецтің күшін азайтып, біздің армейская группировка Елец қаласынан немецтерді қуып шыға бастады. Немецтер бірінші рет қызылдардан соққы көріп, кейін шегінді. 20 км-дей Елец қаласынан шегініп кеткеннен кейін біздің дивизияны басқа участкіге жіберді.

Павлово деген станцияда погрузка болды. Аман-есен бірнеше күн жол жүріп, Лебеден қаласына келіп түстік. Осы қала Сум облысына қарайды екен. Осы қалада 1 күн тұрғаннан кейін 60 км жердегі соғысқа-фронтқа жүріп кеттік. Лебеден қаласында тұрғанда Сталиннің біздің дивизияға және екі дивизияға бірінші рет советская гвардия атағын берген ПРИКАЗЫН (1941 ж. 18/ІХ. Күні жарыққа шыққан) оқыды. 100-ші Ленин ордені атағындағы дивизия – 1-гв.О.Л.С.Д. атағына ауды.

1 түн жүріп фронтқа келіп жеттік. Екі күн қатты ұрыстан кейін дивизия кейін шегіне бастады. Неге десең немістің күші өте басым болды. 50 км кейін шегініп, Лебеден қаласынан 8-10 км-дей жерде қорғану (оборона) ұрысына кірістік. Немецтердің самолеті сирек-сирек келіп бомбалап кетіп тұрды. Зенитчиктер дәл бомба тастауға жол бермеді. Зенит снарядтарынан қорыққан неміс летчиктері көзделген жерге бомба тастап, қашып отырады. 1 жетідей оборонада тұрғаннан кейін приказ бойынша шегіне бастадық. Әуелгі күндері ешнәрсе білмедік. Соңғы уақытта айтушылардан естідік; біздің дивизия қоршауда қалды дегенді. Немецтер оң мен солдан кіріп кеткен екен. Осы кезде ауа-райы өзгеріп, керім қатты үздіксіз жауын жауып тұрды. Машина техниканы тарта алмады. Украина жері қара сазды болады екен. Машина батпақтап жүре алмады. Күндіз-түні біздер мойынға арқан салып машинаны және техниканы сүйреп жүрдік. Өте көп қиыншылықтар көрдік. Көйлек-дамбал мен аяқ киімді құрғатып алуға мұрға болмады. Ыстық тамақ ішпегенімізге бірнеше күндер болып барады. Қарын аш. Алдымызда орман. Орманның арғы жағында ел, осы елде немецтер. Орманның ішінде ұрыс жүріп жатыр. Біз осыған келіп жеттік. Салом скирдінің жанына келіп тоқтадық. Жауын жауып тұр. Мен және менің жолдастарым от жағып, шұлғауларын кептіре бастадық. Екі шофер котолекпен ет асып, отқа ұстап тұрды. Осы уақытта котолекті ұстап тұрған шофер айтты: мен жаралы болдым деп. Оқ келіп қолдың жоғарғы жағынан өтіп кетіпті. Қалғандарымыз дереу қолға мылтық алып дайын бола бастадық. Көп кешікпей немецтер бізді мин снарядымен ата бастады. Машина мен техниканы тасаға түсіре бастадық. Снаряд өте жақын түсіп жатты. Машинаны стройдан шығарды.

Екі күн бір ойда жасырынып (жүруге жол болмай тұрғандықтан) тұрдық. Командир дивизии Белоглазов приказ берді: Техниканы және машинаны жоқ етіп, өздеріміз кешкі қараңғыны пайдаланып, қалайда болса қамаудан шығуымыз керек деген. Кешке қарай машина мен техниканы көз жасын төгіп бұза бастадық. Кешкі қараңғылықпен жолға шықтық.

Командиріміз алдымызда, жолсыз елсіз жермен жүріп келеміз. Немецтер бар деревнялар мен даланы айналып өтеміз. Екінші күні кешке қарай бөлініп қалған біз сияқты частьге қосылдық. 7-8 км жерде ұрыс жүріп жатыр. Бір деревняға түнеп, ертемен қозғалып кеттік. Алға разведканы жіберіп, қалғанымыз кейінде келе жаттық. Разведка айтты: алдағы деревняда немістің разведкасы бар деп. Начальник штаба Брагин екі группаға бізді бөліп, осы деревняға атака жасап, немецтер аз болса соғыспен ілгері қарай қозғалып кетеміз деді. Кішкене қырдан көтеріле беріп едік немецтер батальонға жақын бізге қарап соғыс порядкасын алып, жүріп келе жатыр екен. Осы жерде біздер атысып, кейінгі деревняға келдік. Менің жолдасым Х. Еркебаев жаралы болды. Оқ бір жағынан тиіп, екінші жағынан өтіп кеткен. Айналамыз толған немецтер болды. Біздің қолымызда 1 деревня. Жарымыз түнде дем алып, жарымыз оборонада тұрдық. Ертемен немецтер деревняға бірнеше автоматчиктерін жіберіп, біздің арамызда паника туғызуды ойлады. Біздер паникасыз 1 артполк және 1 пехота батальонмен жолсыз сай жүлгелер арқылы жол шегуге шықтық. Жолда немецтердің 1 пехота ротасын және көп жол бойымен кетіп бара жатқан обозын жолықтырып, 1 сағаттай ұрыс болды. Осы күні кешті күттік. Кешкі қараңғылықпен жүріп келе жатырмыз. Осы түні 3 жерден неміс охранын кездестірдік. Қолға түскенін өлтіріп, будкіде қалған нан сияқты тамақты талап алып кете бердік. Аяқ астынан қараңғыда қолмен сипап тауып, шинельмен сүртіп жеп келеміз. Өте қатты шаршадық. Аяқ ілгері басқысы келмейді…

Күн шыға бір қырдың басынан немецтер минометтен атып бізді жүргізбеді. Көп адамды өлтірді және жаралы қылды. Адамдар кез келген жаққа қаша бастады. Біздің комбат «За мной» деп айқайлап бізді ойға жинап алды. Артиллеристер қалған снарядтарды атып-атып, пушканы тастап кетті.

Бізге қарап бір пулеметчик және автоматчиктер оқ атып жатыр өте жақын жерде.

Мен Қарасаев Б. екеуміз сайдың бауыр бетіндегі сирек ағаштың арасына кіріп оборона ұстап жатырмыз. Көп кешікпей 6-7 неміс біздің командирлердің артынан білдірмей келіп пленге алды. Бізді көрмей кетті.

Түстен кейін жауын жауып бізді қатты сулады. Кешкі қараңғыға шейін осы жерде жатып алдық. Дәретті жатқан жерімізге жіберіп жаттық.

26.10.41 ж. Күні кешкі қараңғылықпен орнымыздан тұрып, қалай қарай жүреміз деп ақылдастық. Жауын үздіксіз жауып тұр. Бағытжанның жанында компас бар екен соны алып, Шығысқа қарай жол тартып отырдық. Түн ішінде көрінген қарадан қорқып, батпақтап аз жүрген шығармыз деймін. Таң атқасын ойға келіп, саломды жағып жылына бастадық. Отты сөндіріп жүрейік деп тұрғанымызда біздің солдат тап болды. Олар да біз сияқты адамдар көрінеді. 4-еу болып деревня іздеп жүріп кеттік. Көп кешікпей деревняға жақындап келдік. Жауын әлі жауып тұр. Кім барады разведкаға деп ақылдастық. Алыстан көріп тұрмыз, немецтердің арбалары үйлердің қасында тұр. 4-еуміз бірге тәуекел деп шеткі үйге кірдік. Содан кейін Қарасаевті келесі үйге жібердік. Онда немецтер жоқ екен, үй иесі бізді қарсы алып, тамақтандырды. Киімдерімізді кептірді. Киімдерімізді кептіріп бола бергенімізде 2 атты неміс келе жатыр деп үй иесі айтты. Әйелі үйді босатыңыздар деп жылап жіберді. Сендерді ұстап алса біздерді өлтіреді деп. Біздің тілегіміздің дұрыс болғаны ғой, немецтер үйге кірмей сырттан сүт алдырып ішіп кетіп отырды. Осы үй иесі бізді бір өлімнен алып қалыд. Үй иесінің сұрауы бойынша басқа үйлерге тарап кеттік. Осы деревня Курск облысының Тамаров ауданына қарайтын Вознесенский хуторы болады. Осы түні әскерлік сырт киімін колхоз киіміне ауыстырдық.

28.10.1941 ж. Осы күні ертемен жергілікті адамнан маршрут алып, жол жүріп кеттік. Маршрут:
1) Хутор Вознесенский
2) Деревня Альховка
3) Деревня Яковлево. Шоссе проходит через деревню на Курск и Белоград.
4) Покровка – немецтер бізге кездеспеді.
Көпшілігіне елсізбен жүріп, тамақ ішуге деревня Альховкаға келдік. Бір үйге келіп жақсылап (1-2-3-ші тамақ) тамақ іштік. Тамақ ішіп бола бергенде немецтің 1 офицер, 1 солдаты жетіп келді. Келе: мед, масло, сало, давай деп үй иесіне айқайды салды. Бізді көріп қалыпсендер орыс солдаттарысыңдар ма деп сұрады. Үй иесі – менің інілерім деп жауап берді. Олар осыған нанып қалып, өздерінің іздеген жұмысымен бола берді. Үй иесі жаман ескі салоны көрсеткеннен кейін офицер колхоздың балы бар үйін сұрап, көрсеткен үйге қарай кетіп отырды. Тез кетсе екен деп отырған біздер олар кетісімен тездетіп үйден шығып, жол жүріп кеттік. Жолда немецтердің аттыларын және арбада қызмет етіп жүрген солдаттарын жолықтырдық. Ебін тауып олардан да өтіп кете бердік.

Сай-жүлгелермен жүріп Покровка деревнясына келсек колхозшылар айтады, әзір немецтер бұнда келе қойған жоқ деп. Осыдан кейін немецтерді кездестіргеніміз жоқ.

29.10.1941 ж. Мына деревнялардан өттік:
1) Маяки
2) Грязное
3) Мичуловский хутор
4) Теревенский хутор
30.10.1941 ж, 31.10.1941 ж және 1-2-3-4-5/10.1941 ж күндері:
1) дер. Прохоровка
2) ст. Прохоровка
3) пос. Пехтеевка
4) село Призначное
5) село Скородное
6) село Оставное
7) село Миловое
8) дер. Мылянка
9) дер. Хворостянка
10) дер. Концово
11) дер. Сопрыкина
12) дер. Дубинка
13) дер. Атаманская
14) ст. и город Оскол (15/ХІ 1941 ж.)
Станцияда жаралы болған Еркебаев Ходанмен жолығыстым. Ол госпитальға кетіп барады.
6-1.10.1941 ж күндері кейбір себептермен Новый Осколда комендатурада болдым.
8-9.10.1941 ж күндері жолда болдық:
1) Н. Оскол
2) дер. Жиповка
3) дер. Великомихайловка
4) дер. Малиновка
5) дер. Яблонова – осы деревняда өзім қызмет еткен частіме келіп жеттім. Командир дивизии мені қарсы алды. Мен бірнеше күн жыртық-жыртық колхоз киімімен жер қазу жұмысына қатысып жүрдім. Күзгі қатты суықтар менің сүйегімнен өтті.
Бірнеше күн осы деревняда тұрғаннан кейін бізді – дивизияны фронтқа жүргізіп жіберді. Бұл декабрь айы болатын.

Елец қаласынан біздің Армия немецтері қуа бастады. Бізді осы бағытқа әкеліп салды. Соғыспен бірнеше км-лерді басып өттік. Станция Красная Заряда немецтерді көп өлтірдік. Немецтер пленге түскен көп адамды мешітке қамап, автоматпен атып өлтіріп кеткенін көрдік. Осы бағытта біздер немістің 20 мм пушкасын қолға түсіріп алдық.

Немецтер Орел қаласына 100 км жер қалғанда біздерді тоқтатты. Біздің дивизияны басқа участокке аударып жіберді. Бірнеше км немецтерді қуғаннан кейін бізге 2-ая Зиневьевка деген деревняда қатты қарсылық көрсетіп, кейін аздап шегіндірді. Менің командир отделением өліп кетті осы деревняда.

2-бөлім