Дүмше балықшыдан бір әңгіме

Есіңізде ме, үйдегі аста-төк айран-шұбаттан жеріп, дүкеннің бөтелкеге құйылған кәуділгі қара суына құмартып тұратын балалығымыз? Көршім Гена тіскебасарға алып шыққан котлетін біресе көзіме, біресе мұрныма тақап; үйдің жанындағы өзенге барып қалай шабақ аулайтынын, оны еттартқыштан қара нанмен араластырып өткізіп, ұқыптап пияз бен аскөгін және салып, қалай қуыратынын айтып бергенде ауыздың суы құрып, сол балалық оянды: мана жеген ет пен ішкен сорпа бекер, жалпы бар өмірім бекер өтіп жатқандай көрінді. Шешімім де көп күттірмеді: «жұмыстан келген соң бір сағатқа қармақпен балық аулауға барып тұрам!». Тіпті алтын желбезек балықтарды суырып алып жатқанымды және қасымдағылардың бұл табысыма деген қызғанышын елестеттім. «Тәңірдің таңы атсын осы бар ғой!» деп, күпініп-дөңбекшіп шықтым. Не құдірет десейші осы желігуді: таң ата енді ашылып жатқан базардан қармақ-инені далбаса қымбат бағаға іле кеттім. Балық аулайтын асай-мүсейді жұмысқа алып келгенімде, әріптестер «біздің үйдің қасында 800 теңгеден толып тұр, ит жемейд» дегенде, төрт есе қымбатқа алғанымды бір-ақ білдім. Желігу деген осы ғой.

***
Елек өзенін біреулер облыстағы, біреулер республикадағы, ал базбіреулер ластығы жөнінен тіпті әлемде бірінші орында тұр дейді. Әйтеуір ферроқорытпа зауыты руда шайған суын осы өзенге ағызып жіберіп, өкіметке 5 млн айыппұлын төлеп тастап қарап отыра береді дегенді естігем. Ал былайғы халық «кілем жуып алу керек ед» деп, осы өзенге тартып кететінін күнде көріп жүрмін. Бұған жағалауда қалатын көңілді отырыстардың қалдықтарын қоссаңыз — су орнына у ағып жатқанына күмәніңіз қалмайды.

Дегенмен қала халқы осы өзенге құмар-ақ. Ел аузында «земснаряд» деп аталып кеткен, қаладан — Жыланды, Заречная елді-мекендеріне баратын көпірдің асты құжынайды да жатады. Қызық көрініс енді: мына жақта біреулер улап-шулап, суға күмп беріп секіріп жатса, мына жағында дүниеден баз кешкен кейіптегі кісілер балық аулап отырады. Білмейм: біздер секірмек түгілі, сөйлесек те үлкендер «балықты үркіттің әкеңаузы!» деп, құйрықтан тебуге үлгірмей қалса, қармақпен қақ шекеден қойып қалатын. Әлде көлдің жөні бөлек шығар. Даланың көлдері өзінің берекетімен көп еркелетіп жіберген шығар. Електі менсіне қою қиын енді қай жағынан қарасаң да…

***

...Қармақ салғаныма жарты сағаттан асса да, әлгі су басындағы үнсіздік назымы бар ғой, әлгі «дүниебоқ» дейтін ойлар ше, жаңағы — құрығанда ғаламның құпиясына бас салатын күй ше, түсіндіңдер ғой ғой әйтеуір: сол — келмеді. Қаланың қайнаған өмірі тым жақын болғасын да шығар. Алда-жалда алдымнан жүзіп өтетін қалдықтар ойды тіпті басқа арнаға бұрып жатыр. Балық пен пәлсапа жөнінде қалып, түнде осы маңда болған отырыстың бейнесін құрастыра бересің еріксіз.

Мінеки, мынау жайбарақат жүзіп бара жатқан қарбызды хеллоуиндік асқабақша ойып жепті. Бір жігіттер бір қыздарға осылайша ебін көрсетіп қырындады білем, ой пәлі-ай десейш! Ал әнебір пенопласт үстінде ішілмеген бөтелкесімен жүзіп барады. Ол да түсінікті: сыраны салқын ұстау үшін суға батырып, мойындарын пенопласт қалтқыға байлап қойып, кейін қай жерге қойғанын ұмытып кеткен сірә. "Өй дауылбай!" деп, сырадан айырылып қалған аңғал бауырыма достары мұрнын тыржитты да, қырдың артындағы дүкенге барып, екі әйтпесе үш жартылық әкелді. Ал мынау, арасында иірімге айналып-айналып алып жүзіп келе жатқан қарбыз тіпті қызық: бүтін. Бірақ оның бүтін емес екендігіне кепілдік беремін. Бұл әлгі — қарбызға шприцпен арақ егіп екі-үш күн ұстап, сосын төрт қасықтан асап мұрттай ұшатын қуақылардың ісі. Бал ашып болып отырмын әйтеуір: балық жайына қалды.

Жүйесіз ойлардан да шаршап, қайтайын құрысын дей бергенім сол еді, суда әлдекімнің монументалды көлеңкесі пайда болды. Көлеңкенің тізесі бергі жағадан басталып, басы арғы жағаға барып бірақ тірелді. Артыма бұрылдым.

-Резван! — деді көлеңке иесі қолын созып.

Оның артындағы бұта арасында тап жаңа пайда болған қуыс пен жапырылып жатқан шөпті көріп, «Кавказдықтардың да қаңғыбастықпен күнелтетін түрлері болады екен-ау!» дедім ішімнен. Резван болса — суға батырып қойған ішіп-жеміме көрінеу де көрнекі түрде көзін сатты. «Переселендерге көрсеткен дархандықты тағы қайталап жіберейік ендеше» дедім ішімнен өзімді де, оны да кекетіп. Судан қалтаны көтеріп қалып едім, бәсе, бұлар тамақ сұрайтын ба еді: бірден сыраға жармасты. Өзінің айтуынша, «түндегі қым-қиғаш шытырман оқиғаға толы тірліктен» бас көтере алмай жатыр екен. Мен оған құтқарушы пайғамбар болдым әйтеуір. Шишаның қақпағын алдымен күрек тісімен икемдеп, болмағасын азу тісіне қарай жылжытып тістеп қалды да, қақпағын қылт еткізді. Сосын қалайы қақпақты сонша жиіркенішпен түкіріп тастап (енді ше, ішуге ең аяғы қақпаққа дейін кедергі!), қылқылдата жұтты дейсің! ішуінің тездігіне қарап, екінші бөтелкеден өзіме бірдеңе ауысатынына үмітім азая берді. Жоқ: сыраны тауысып, келесі бөтелкеге иек артпады. Маған сырамның қарымтасын қайтарғысы келді ме, дөрекі де сауатсыз орысшасымен:

— Мен саған керемет рецепт айтайын! Ешкімге айтпа! — деді.

-Неғылған рецепт? — деймін мен.

-Мынау жауынқұртпен аулап отырған ісің — іс емес, — деді ол, — ал есі дұрыс мұжықтар басқаша аулайд! Тіпті бассейннен де, ваннадан да бір шелек балық алып кетуге болатын рецепт!

— Ал, құлақ Сізде.

— Бұл жердің суының ластығы сондай, балықтар ине басындағы жауынқұртың ирелеңдеп жыбырлап, үш реверанс жасап, ламбада билеп жатса да көрмейд.

-Енді?

-Ақылды жігіт сияқтысың ғой: балыққа қалатын қандай сезім?

-Иіс?

-Иес, иес, окей-олрайт: иіс, иіс! Тек ешкімге айтпа жақсы ма? Әйтпесе сен сияқты демалу үшін балық аулаудың орнына, өнеркәсіпке айналдырып жіберед бұ халық, табиғатқа деген еш сыйластық қалмады әкесініңаузын, бұл жұрт бар ғой, бірдеңені көрсетсең… ал әлемде экология жаңағы, апаттарды айтам да… кешегі тайфундар мысалы… күлкім келед те, табиғат өзінен өзі жынданып жатқандай айтад жұрт… кеше түнде сиіп тұр мысалы жігіттер тура өзенге…

-Айтасыз ба, жоқ па?

-Айтам, айтам! Сонымен, валерьянка бар ғой кәуділгі?

-Жүрек талмасы мен мысық?

-Дәл сол дәрі! Ал диктофоныңды қос, хе-хе, айта бастаймын: жарты шай қасық валерьянканы ұнға құйып, қамыр илейсің де, ол қамырды мақтамен араластырып және илейсің. Мақта — қамыр суда еріп, ағып түсіп қалмау үшін арматура! Болды! Тек қармақты тартып үлгеріп отыр!

Неге екені белгісіз: бұл әдіс табыстың кілтіндей көрінді, жүз пайыз жұмыс істейтін тәсіл табылғандай қуантты. Резван «x-files-тен» еріксіз «мемлекеттік құпия жариялағаны» үшін екінші бөтелкені дәметті, мен де ұстата салдым. Оны қылғытып салған Резекеңнің ризашылығында шек болмады: енді маған тап жаңағы өзі айтқан соны әдіспен балық аулап отырған адамның тірі мысалын көрсетпек болды.

Шынымен-ақ! Қырдың ар жағында орыс шал отыр екен, үш қармақ тастаған. Тек тартып үлгеріп отыр, бір қармақты салса — екіншісін қауып жатыр! Тіпті балық аулағаннан гөрі ертеңгілік жаттығу жасап жатқан сияқты: қармақты үсті-үстіне көтеріп, қолын сермеуден босамай отыр. Бір сағаттан бері қалтқысына инеліктен басқа тірі жан жоламаған маған бұл көрініс қалай әсер етпесін?!

***

...«Вальерянканы аз құйдым ба? Бірақ жарты қасық деп еді, мен аямай бір қасық құйдым ғой? Тіпті иісі үйді алып кетіп, үстіме де сіңді. Әйтеуір есік алдындағы тал үстінде қонақтап отыратын тарғыл мысық мен қасынан өткенде елең еткен. Әлде, керісінше — тым көп пе? Жоға, иіс күшті болмай ма онда? Көріңде жанғыр Резван! Бір жартылық әкеліп тұрмын-ау тіпті оған!...».

Қармақтың қылын ұзарттым. Оным тек шаян ұстауға жарады. Бөтелке теріп жүрген біреулер:«бұ жердің тереңдігі 1,5 метр, өткен жылы марқұм Зарлықтың мүрдесін аулаған аквалангисттер айтқан, ендеше қармағыңды қысқарт» деп, ақыл айтып кетті. Зарлықтың қайырын берсін деп, қармақты қайта қысқарттым, бірақ бәрібір: нәтиже жоқ.

Ұятты қойып, қырдың артындағы әлгі құдіретті балықшы шалға барып, сұрақты төтесінен қоюға бекіндім. Балықты кәсіп ететін жұрт өзі қызғаншақтау келеді, айта салмас. Бірақ,«кім біліпті?».

Шал өзінің кешегі репертуарында екен: қызылгөз, табан балықты, арасында шортанды тек тартып үлгеріп отыр. Тіпті уақ балықтарды менсінбей, жіберіп қоя беретінге ұқсайды. Қипақтап-именіп, ұялып-сескеніп қасына жақындадым әйтеуір. Ол маған алая қарады.

-Не керек?

-Сіздің аулап отырғаныңызға қызығып… Маған ештеңе ілінбей жатыр күнұзаққа… Валерьянка да, жауынқұрт та кетіп жатыр, біреуі ілінсейш…

-Үйіңде сарымайың, нан мен қантың, шайың бар ма?

-А? Неге?.. Сарымайды алам ғой қажет болса… Бар да болу керек негізі…

Бір рецепт айтады ма деп қалыппын.

-Ал менде солар жоқ, түсінесің бе? Мыналарды еттартқыштан өткізіп котлет жасап, әйлеім базарға, пойызға апарып сатады, қартайғанда сөйтуге мәжбүрміз балам, түсінесің бе? Сенің жасыңда болсам, бұл сасық судың балығына қарамас та едім! Ендеше маған конкурент керек емес! Ренжіме! Ренжісең сабап кет — оған да көндім!

Мынадай кесіп айтып салғанды жиі көрмегесін бе, аузыма сөз түспей, аңқиып қалыппын.

-Сабағаны несі, оныңыз не...-дей беріппін.

— Осы жұрттың өзенге жасамаған «химиятерапиясы» қалған жоқ әйтеуір,-деп жалғастырды ол жібіп, — өткенде біреу күрішті валидолға бөктіріп әкеліпті, шек-сілемнің қатқанын-ай, муах-ха-ха-хааа!

Шал аңғарды жаңғырта, рахаттана күліп алды. Сосын қайтадан салмақтанып:

— Ұятың бар шығар, ең болмаса үш жүз метр алыс отырам деп уәде ет!-деді.

— Жоға, айтқыңыз келмесе айтпай-ақ қойыңыз...-деймін мен күмілжіп.

— Космостың құписын жасап не істейін? Мына жердегі арақ зауытта бидайдың қабығы бар, барып «жмых» деп сұрасаң — бере салад. Соны әкеліп осында кешке бір рет, таңертең бір рет шелекпен төгіп кетемін. Балықтар соған дәнігіп алад. Болды, қармақты тастай бересің де, тарта бересің…

***

… Ауылда шанышқымен салаттың жүгерісін теріп жегендей, балықты істікпен қадап ала беретін дархан уақыттар есіме келе береді. Жарты киләлік балық — балық емес еді. Тоқетері, Електің қала ішіндегі жағасы балық аулайтын жер емес-ау тегі. Ана жақтан зауыт уын құсып жатыр, мына жақта халық палас жуып жатыр. Жә қойшы, мойындайын: әлгі шалдан ұялып бармай жүрмін шынымды айтсам…

… Со қармағым қайда кетті өзі? Ие, есіме түсті: жалюз бен перде іліп нәпақа табатын бір досым «карнизге қолым жетпеген кезде жақсы екен» деп, сұрап ап кетті де, мол кетті. Бір орам қыл бар еді, оны домбыраға байлауға сұрап алып кеткен көршім жоқ қылды-ау деймін осы. Ал бір қорап инені кезекті бір отырыста Генаға сыйлай салдым. Өлердей қуанды. Орекең қызық халық осы: болмашыға баладай қуанып. Әлде тек ниеттің өзі азық па екен оларға?..