Осымен екінші тур қатарынан идеясыздыққа ұшырадық. Бәлки, мойындасақ дұрыс болатын шығар: уақыт болмады. Бұл тур туралы ойламадық емес, ойладық.
Бірақ… «ойдағыға бойдағының күші жетпей, өмірім ілесе алмай көңіліме». Кімнің кімге жеке басының мәселесін тықпалағанындай, қазір. Дегенмен, бұл жазбамды сіздердің алдарыңызда ақталу деп қабылдарсыздар, қадірлан оқырманым. Және бір серт берейін: әгәраки, келесі турда да осындай бір «бассыздыққа» жол берсек, сайыс жолынан өз еркімізбен бас тартамыз. Олай болмаса, атым құрысын. «Атым құрысын», демекші… Үндістердің әлдебір тайпасында, қарызға ақша алған адам кепілге атын тастап кетеді екен, кезінде. Қарызын қайтармайыншы, ешкім оның атын атамайтын сондай бір жоралғы болыпты.
Сонымен, апта басында, жұмыстың жұмысы тым көбейіп, бұл турды ойлайтын, тіпті де мұрша болмады. «Былай қарасаң, қолыңда тұрған дүние ғой, құдайым-ау» деген ой келді, тез тағамның дүңгіршіктің бірінен түстік алып, сатушыға ақшаны беріп тұрғанда. Ойланып кетсем керек, сатушы ақшаны қолымнан жұлып алды. Бәлки, сол жерде банкнотаға Қытайдағыдай «маған идея керек» деген сыңайдағы хабарландыру жазып жіберу керек пе еді?! Аспан асты елінде сондай бір үрдіс бар-мыс. Қыз-жігіттер өз болашақ жарының бойынан көргісі келген қадір-қасиеттерін ақшаға жазып, оған өз байланыс мәліметтерін қоса жазып ақшаны айналымға жібереді екен. Шығыстағы көрші елде сондай жолмен жұптасып, бақытты отбасы құрып жатқан жандар жетерлік, дейді, білетіндер. Шын-өтірігін тексеруге уақыт тапшы болды. Егер, рас болса, орыстардың «не в деньгах счастье» деген ахлағына қарама-қайшы жағдай екен, а?!
Екінші, үшінші күні де, қарбалас бір тиылса етті. Қарбаластың мақсаты айқын: өмір сүру үшін ақша табу. Алайда, әзірге қолдан келетіні, тек «ақша табу үшін өмір сүру» болып тұр. Кім айтқаны есімде жоқ, дәлдігіне де кепіл бола алмаймын, бірақ, мынадай бір сөз бар: «Біздер соғыс сұрқиялығы туралы сұмдық керемет сөздерді жаттап алып, Құдайға күнде тәубе етеміз. Тәубеміздің сиқы: мынау бейбіт сауда-саттық заманда күн кешіп, бар ойымыз бен күш-жігерімізді бір-бірімізді алдап-арбау мен тонауға жұмсап жатқанымыз үшін алғыс айту». Дәл осындай болмаса да, осыған тым ұқсас мендегі тірлік тап сол екі күн.
Кешегі күн, тіптен қызық: демалыс екеніне қарамастан, жұмысқа бардым. Ой – ой іздеу. Интернетке кіргеннен кейін әлгібір сайтқа қалай кіргенімді өзім де аңғармай қалдым. «Лайв» көп екен. Кэфтері де адам қызығарлықтай. Фортуна шешейдің де, осындайда келе қоймасы бар ма?! Бірақ, қалай келгенін байқатпаған шешей, Англиясына да еш аңғартпастан аттанып кетті. Көңіл-күй болмаған соң, ой қайдан келсін. Салымыз суға кетіп, букмекерлік кеңседе бәс тігіп, байымасымызға осымен нешінші мәрте көз жеткізіп, үйге келдік…
Охо, жазба қабылданатын уақыттың тәмамдалуы да таяп қалыпты.

Не айтқапшы, едім… А, иә… «… егер, жұмыстан шығып, жазуға отырсақ, немен өмір сүреміз, ал, жұмыс та жасап, жазу да жазсақ, өмірді қашан сүреміз?» дейтін сөзі бар сатирик Жванецкийдің. Сол ғой, құрымағыр: өмір де сүргіміз келеді, жазу да жазғымыз келеді,0 миллионға деген ынтаразлық та көкейімізді тесіп барады…

«Ақша» тақырыбында пост жазу үшін біраз ойлануға тура келді. Атауы оңай болғанымен, ерекше материал дайындай қалу оңайлыққа соқпады. Сөйтіп жүріп Дмитрий Семенов есімді кісімен таныстым. Ол Астана қаласындағы «Антиквариат» атты дүкенді басқарады екен. Коллекционерлерге түрлі тауарларды тауып беріп отыратын бұл дүкеннің ең үлкен бөлігін ақша жинайтын адамдарға арналған бөлім екендігін білген мен Дима ағайдан ақшаны тауар ретінде сату қандай екендігі туралы сұрастырдым.


Ақша жинайтын адамдар
Ақша жинайтын адамдар бүгінгі күні өте көп. Олардың өздері екіге бөлінеді. Бірі қағаз ақшаны жинатын бонисттер болса, бірі тиындар жинайтын нумизматтар. Бүгінгі күні бонисттерге қарағанда нумизматтар өте көп. Нумизматикамен айналысу қалай басталады дейсің ғой… Нумизматикаға негізінен адамдар жолда келе жатып көшеден ерекше бір тиын тауып алуы мүмкін немесе оған біреу тиынды сыйға тартады… Бәрі содан басталады. Ондай адамдар көбіне көрген тиын, банкноталарын жүйесіз түрде жинай бергенімен, уақыт өте келе біраз қоры жинақталғаннан кейін жүйелене бастайды.


Ақшаны тауар ретінде сату
Ақшаны тауар ретінде сатарда немесе сатып аларда міндетті түрде олардың құнын білуіңіз қажет. Оларды құны сол тиынның өткізілген аукциондары негізінде белгіленеді. Оған сарапшылар аукционға қанша теңгеге қойылғандығы мен қанша теңгеге сатылғандығын анықтай отырып құнын шығарып, арнайы каталогқа еңгізеді. Ондай каталогтың бар екендігін білмейтін адамдар өзінің ежелгі ақшасын 1 миллионға сатуға дайын тұрады. Ал каталогта ол тиынның құны 1000 теңге болып қалса оған ренжіп кетіп жатады. Өйткені ақшаның құны оның айналымға шыққан санына да байланысты.
Мысалы, Арал елдері бар ол жақта қағаз ақша санаулы түрде ғана шығатындығы соншалық тұрғындары тіпті қағаз ақшалары барын білмейді де екен. Сол ақшаның аздығынан олардың құны каталогта қымбат тұрады. Ал егер патшалық Ресейді алатын болсақ, соңғы патша ІІ Николай тақтан түскеннен соң Кеңес Үкіметі құрылғанға дейін ақша реформасы болмаған. Сол кезде жаңадан кезлген Үкімет реформасыз халықтың ақшасын жарамсыз деп танып, қазіргі уақытта 1909, 1908,1905, 1903 жылдардағы тиындар «ІІ Николай Патшаның арзан тиындары» деп аталады. Олардың бүлінбеген, жаңаларын ғана 300-1000 теңге арасында сатуға мүмкіндік бар.
Сол үшін ақшаның құны жайында ақпарат білмесеңіз сіздің алданып қалу мүмкіндігіңіз өте жоғары.
Біздің дүкендерде аралдарды қосып есептегенде дүниежүзінің барлық елдерінің ақшалары бар.
Ең арзан тұратын банкнота 90 жылдан бері қаратай шығарылған ТМД елдерінің ақшалары. Олар 150 теңгеден басталады.





Инвестициялық тиындардан қымбат тұратын тиындар бар
Коллекционерлер негізінен инвестициялық тиындарды жинамайды. Өйткені оны адамдар көбінесе сол тиыннан белгілі бір соммада пайда көру үшін ғана алады. Себебі ол тиындардың құны металдың биржадағы құнына ғана негізделеді. Одан бір күндері ұтып тұсаң, бір уақытта-ақ ұтылып қалу қауіпі де жоғары.
Әлем бойынша нумизматтардың жинайтын ең үлкен коллекциясы жан-жануарлар мен ғарыш бейнеленген тиындардан тұрады. Сол үшін ақшалай пайда табамын деген адамдар осы тақырыптағы тиындарды да іздестіріп жүріп сатып алып, кейін коллекционерлерге өз бағынан 2-3 есе қымбатқа сата алады. Себебі нумизматтар өзінің коллекциясына жетпей тұрған тиынды алар кезде оның құнына мүлдем қарамайды деп айтуға болады. Ол 1 миллион тұрса да ала салады, ал егер ол тиын оны қызықтырмаса ол қанша арзан тұрса дағы оған қарайды деп үміттенбеңіз.

Румынияның пластик банкноттары. Пластик банкноттар алғаш рет 1996 жылы Австралияда шыққан болатын. Бүгінгі күні пластик банкноталарды Вьетнам, Жаңа Зеландия, Бруней, Бермуд аралдары және Жаңа Гвинеяда қолданады.

Бұрын соғыс уақытында басқыншылар басып алған жерлердің валютасын жоққа шығарып, өздері осындай «оккупациялық» ақшаны қолдануға береді екен. Бұл ақшалар тек сол аймаққа ғана жараған. Ал басқа жерлерде құнсыз болған.



Ақауы бар ақшалар да бар
Тиындарды жасау басталған заманнан бастап әрдайым олардың ішінен белгілі бір ақаулары бар тиындар табылып отырған. Ондай тиындар өте сирек кездесетін болғандықтан нумизматтар кәдімгі тиынға қарағанда оған артығырақ қызығады.
Мысалға, өзіміздің Қазақстанды алатын болсақ. Тәуелсіздігіміздің 5 жылдығына «Алтын адам» бейнеленген тиын шыққан болатын. Сол тиынға байқап қарасаңыз Алматыдағы ескерткіш «Алтын адамның» қолында қыран құсы мен садағы болса, тиындағы бейнеде мүлдем басқа «Алтын адам» бейнеленген еді. Кейінінен ақау білінгенен соң, ол тираж жиналып алынған болатын, ал бір бөлігі коллекционердердің қуанышына орай олардың коллекциясына толтырды.
Ақауы бар тиындарға сұраныс бар болғаннан соң, бізде сатылымда олар да бар. Олар аса қымбат тұрмайды бағасы 500-ден 1500 теңге көлемінде.



Ақша идеологияны қалыптастырушы құрал ретінде
Менің 37 жыл өмірімде қолымнан түрлі-түрлі ақшалар өтті. Алайда ақша арқылы бір елге бір елдің идеологиясын сіңіруге болады деп ойламаймын. Ақша бір дәуір бейнесінің көрсеткіші деп айтқан дұрысырақ шығар. Себебі қай ақшаны алып қарасаңыз да оларға белгілі бір дата, белгілі бір оқиға белгіленгенін көресіз. Мысалы, кезінде Ресейде Патшаның таққа отыру кезінде міндетті түрде патшаның белгісі бар тиын шығаратын. Ол жерде патшаның тәжі немесе тағы да басқа бір белгілі заты мен Таққа отыру рәсімі болған уақыт жазылатын. Ал Африка елінде бір-екі рет африкалық тайпалардың канибал патшаларының бейнесі шыққан болатын. Ол белгісі бір идеологияны емес, бір кездері сондай Патшаның болғандығын белгілеу ғана еді.
Уақыт өте келе нумизматиканың да бағыты өзгеріп келеді. Бұрын тиындарға Патшалардың бейнесін салатын болса, қазір тарихи жәдігерлерді, «Қызыл кітапқа» енген жан-жануарларды бейнелейді. Қай заманда да тиындар кейінгі ұрпаққа ақпаратты жеткізуші құралдардың бірі болған деп айтар едім.

Дима ағайдан ақша жинайтын адамдар, ақшалар туралы мол ақпарат алып бонисттер мен нумизматтарға қатты қызықтым. Сөйтіп өз арамызда сондай адамдар бар ма екен деген қызығушылық туды. ОЛАР БАР ЕКЕН!
Тіпті береу емес, бір тобын тауып алдым. Олардың әңгімелерін тыңдадым да нумизматика мен бонистикаға ғашық болып қалдым

Өзіміздің арамызда жүрген бонисттер мен нумизматтардан сұхбат ұсынамын

НҰРБОЛАТ ТУЫСБАЙҰЛЫ, журналист:

— Былай қарағанда, күнделікті өмірде қолыңда жүрген зат. Аса қызығушылық тудыратын түк те қасиеті жоқ. Тіршілікте қажет болғасын біреуден саған келеді, сенен өзгеге кетіп жатады. Тіпті, байқаусызда үйіңде болсын, не болмаса көшеде келе жатып өзге елдің таңсықтау бір монетасын тауып алсаң былай-былай төңкеріп бір қарайсың да қалтаңа, не сөмкеңе сала саласың. Бұл кез келгеннің басынан өтуі мүмкін жағдай. Ал біреулер монета десе жанын береді. Біреу оның шығу тарихына қызығады. Біреу жай ермек үшін, не болмаса өскенде балаларыма көрсетем деп жинайды. Ал, біреулер әр монетаны өзінше «сөйлетеді». Монета жинаудан тәжірибесі бар адам қай тиынның сұранысқа ие, қай жәдігердің, әсіресе ескі монеталардың нағыз түпнұсқа екенін бес саусағындай айыра біледі. Мен өз басым әзірге бұл салада «сарыауыз балапанмын». Монетаға деген қызығушылығымды оятқан кластасым. Оқуды бітіріп, жұмыс істеп жүрген кезіміз ғой. Бірде сол досымның үйіне қонаққа бардым. Сонда ол 7-сыныптан бері жинап келген монеталарын көрсетті. Құдай сақтасын! Көзім оттай жанды. Бұрын соңды ондай коллекцияны көрмеген мен арнайы альбомға әдемілеп салынған бірнеше қаптамадағы әр түрлі елдің тиындарын көріп ауызымды аштым. Баяғы Петр біріншінің заманындағы монеталар секілді ескі дәуірдің жәдігерлері адамды еріксіз арбайды. Оған қойған ең бірінші сұрағым мынау болды: «Мынаның бәрін не қылмақсың?» Қайтейін енді, бұрын-соңды ондайды естіп, көрмеген. Сондағы алған жауабым: «Мен байып кетпесем де осы жиған-тергенім ұрпағыма мұра болып қалатын болса, баламның баласының баласы бір замандары байып кетер...»
Әрине, әзілдеп айтты ма, шынын айтты ма, кім біледі?! Бірақ, тап сол күннен бастап монета жинап кеткенім жоқ (күліп). Оған бірден кірісу де оңай емес негізі. Жүрегіңнің шын қалауы болмаса тиынның басын құрап, коллекция жинау – бос қиял ғана. Оның да өзіндік мәдениеті болады. Түсінігі болады. Тарихы болады. Егер қолыңа түскен, немесе сатып алған қандай да бір ескі дәуірдің монетасын, оның сырын, тарихын түсінбейтін болсаң оның бәрі бекер шаруа. Мен тиындарды жаңа бастап жинап жатқан адаммын. Білгенімнен білмейтін дүнием көп. Әрине, қалтасы қалың адам бір күнде коллекционер болып шығуы мүмкін. Өйткені, қазір қандай да бір коллекцияны сатып алу түк те қиын емес. Оны интернеттің өзі-ақ тауып береді. Алайда, бұл өте нәзік шаруа. Әрі талғам да керек. Мен әзірге осыны түсіндім. «Мен коллекционермін» деп жиған-терген тиындарыңды қапшық-қапшық қылып дорбаға салып сақтауға болмайды. Өйткені, бір-бірімен үйкелген монеталардың бояуы тарайды. Сапасы төмендегесін олардың құны да болмайды. Сондықтан, балаша баптап ұстау – үлкен жауапкершілікті талап етеді.
Тап өзімнің қызығып жинап жатқаныма 2 жылдан асты. Канада, Малайзия, Жапония, Қытай, Чехия, Грузия, Сингапур, Үнді сияқты басқа да көптеген елдердің монеталары жиналып қалды. Жұмыс барысымен шетелге шыққанда барған елдің қолданыстағы монеталарын көресің. Әр елдің салты басқа дейді ғой. Сол сияқты тиындары да сан алуан болып келеді. Өзіме дизайны жағынан Чехияның тиындары ұнады. Жалпы онымен шектелмеймін. Былтыр алғаш рет өзімше антиквар дүкеніне барып өзіме ұнаған Елизавет екіншінің құрметіне 1952 жылдан бері шығарылып келе жатқан сериядан монета алдым. Бір данасының дүкендегі бағасы 1600 теңге болды. Көлемі жағынан, әрі дизайны тәуір болғасын ұнаттым. Әрі бағасы да анау айтқандай қымбат емес. Сол сериямен шыққан қасындағы өзге тиындарды да кейін алатын болып едім, онымен ол дүкенге қайтып жолым түспей қойды. Жалпы айтқанда осы іске дұрыстап кіріскен сияқтымын. Мақсат – біреу ғана. Өз бетімше коллекционер болғым келеді. Танымымды кеңейткім келеді. Көрсең көз тоймайтын әр елдің ескі де жаңа тиыны қолымда болса деймін. Ал, балаларымның баласына пайдасы тиіп, содан ұрпағым байып кетіп жатса ол да жаман болмас (күліп). Ол енді бір Алланың ісі. Ал, менің бүгінгі ісім – тек қана тиын!

НҰРСЕРІК ЖОЛБАРЫС, журналист, тарихшы, блогер:

— Негізі менің тиындар жинауға деген әуестігім бала кезімнен басталған. Ал оны жүйелі түрде жинауға деген қызығушылығымды арттырған, студент кезімдегі нумизматика пәнінен сабақ берген Жұлдыз есімді мұғалімім болды. Ол кісіде тиындар өте көп еді. Бүгінгі күні қорымда бұрыңғы Патша үкіметі кезіндегі Ресейдің тиындары, ХІХ-ХХ ғасырлардағы тиындар, Кеңес Үкіметінінң алғашқы құрылған кезіндегі тиындар, одан кейінгі Кеңес Үкіметінің ақша реформасын шығарғаннан кейінгі тиындары да бар. Сонымен қатар Қазақстан 1991 жылы Тәуелсіздігін алып, 1993 жылы алғаш валютасы шыққанға дейін тиындары болмады да, оның орнына қағаз тиындар жүрді. Менде сол қағаз түріндегі ақшалар да бар. Ал валюталар қорым шетелдік 20 шақты мемлекеттінің ақшасынан тұрады. Тиындар қорымды қалай толықтырып отырасың деген сұрақтар болып жатады. Негізінен менің ақша, монета жинайтындығымды білетін шетке шыққан достарым таныстарып әкеліп беріп жатады. Онымен қоса өзіме керекті тиынды көзіме түссе сұрап немесе бір нәрсеге айырбастап аламын. Ал кейбіреулерден сатып алуға да тура келеді. Бірақ өз жеке басып үлкен көлемдегі ақшаға тиын сатып алып көрмеппін. Ал оларды жинауға кіші қарындасым көмектеді. Бүгінгі күні ол қор екеуіміздің ортақ меншігімізге айналған. Қорымыздағы ең көне тиындарды тапқан да қарындасым болды. Ол бір ретте Оңтүстікке қыдырып барған кезінде бір әжеден қамзол сатып алған екен. Сол қамзолдың безендірілген әшекейлеріне дұрыстап қарасақ, ол Ресейдің бірінші Александр тұсындағы тиындармен әрленген екен. Қазір бәрі Жезқазғанда қорымда сақталып тұр.

ЖЕҢІС АЙТЖАНОВ, қаржыгер, сиқыршы:

— Ақша жинаумен әуестенгеніме 5-6 жыл болды. Ең алғашқы тиынды маған ағам сыйлаған болатын. Ол студент кезінде халықаралық қонақүйде жұмыс істеп жүретін. Сол кезде шетелдік азаматтар оған өз елдерінің ақшаларымен шайпұл береді екен. Ол оны өзі жинамай маған «Жеңіс сен қаржы мамандығында оқисың ғой керек болып қалар» деп маған әкеліп беріп жүрді. Біртіндеп тиындарым жинала бастады да, оған өзім қызығып кеттім де олар туралы оқи бастадым. Басқа да ақша жинайтын балалармен балалармен таныстым. Оған, қоса менің анам жас кезінде ақша жинаған екен. Анамда 50 шақты тиындар, Совет Үкіметі кезеңіндегі банкноталары болған. Мен бір нәрсеге қызықсам соған беріліп кететінімді білетін анам өзінің коллекциясын маған сыйлады. Қазір коллекциямда банкноттар, теңге шықпай тұрған кезеңдегі бонылар бар. Кезінде тамақ, азық-түлік сатып алуға қолданатын қағаздар болатын. Соның бір данасы бар. Сосын өзім басқа елдерге саяхаттап барған кездерімде сол жерден ақша қарап жүремін немесе бара жатқан елге Қазақстанның теңгелерін ала барып, сол жақта ауыстыратынмын. Жақында біздің Ұлттық банк шығаратын 999 пайыз алтыннан тұратын инвестициялық тиын сатып алдым. Онымен қоса атаулы мерекеге, атауалы датаға немесе Олимпиада ойындарына арналған 60 мемлекеттің банкнотасы бар. Біле білсеңіз ақшалардың өздері құнды және құнсыз деп бөлінеді. Сондай ақшаларға келетін босақ менде Антарктиданың ақшалары бар. Бірақ ол жақта ещкім тұрмайтындықтан оның құны жоқ. Ең ең үлкен ақшам 1 триллион доллар. Ол Африкадағы Зимбабва деген мемлекеттікі. Оларда 5-6 жыл бұрын гипперинфляция болып қазір оларды өздерінің ақшалары жоқ болғандықтан мендегі ақша құнсыз. Сонымен қатар мен жан-жануарлардың суреттері бар ақшаларды жинағанды өте жақсы көремін. Көбіне жануарлардың суреттерін Үндістан, Бразилия, Африка мемлекеттерінде жиі салынады. Жақында Еуропаның орталығында орналасқан Мажарстан еліне бардым. Олар Еуро аймаққа кіреді де бірақ олардың өзі жеке Мажар форинті деп аталытын банкноттары бар. Сол жақтан 4 миллион форент алып келдім. Сол елдің ұлттық банкіне экскурсия жасағанмын. Олар 4 миллионды алған да бәрін майдалап бөліп, жинап кірпіш сиақты етіп сувинир етіп сатады. Мысалы бізде қаншалықты шын екенін білмеймін бірақ ескірген ақшаларды өртеп жібереді деп естігенмін. Ал шет мемлекеттерде жарамсыз ақшаларды сувинир ретінде сатады. Сонымен қатар анда-санда Алматыдағы Горький атындағы орталық саябақта жиналатын коллекционерлердің клубына барып тұрамын. Негізі бұл ақшаларды жинау маған ешқандай кіріс алып келмейді, бірақ өзіме қызық. Қазіргі уақытта алтын немесе гаухар тастардан жасалған тиындар болса солардан ғана күшті табыс табуға болады.

БАҚЫТЖАН БҰХАРБАЕВ, саясаттанушы, блогер:

— Өзін қазақ деп есептейтін адам теңгемізді Тәуелсіздігіміздің жаршысы деп санайды ғой. Мен өзімді теңгенің патриотымын деп айта аламын. Осыдан 4 жыл бұрын бір халықаралық симпозиумға қатыстым. Содан түскі ас кезінде бәріміз жиналып отырып әңгімеміз таусылып қалған кезде сөз болсын деп кімнің ақшасы қандай екенін көрсетейік деп, қалтамыздан шығардық. Мен теңгені, Украина өзінің гривнасын, тағы басқалары басқасын шығара бастады. Тек арамыздағы Татарстаннан келген ғалым өздері әлі күнге дейін рубльді пайдаланатынынан аздап қысылып, бізге «Сендер бақыттысыңдар өз мүмкіндіктерің бар, төл ақшаларыңды шығара аласыңдар» деді. Теңгеміздің құндылығын күнделікті қолданып жүрген біз біле бермейміз, ал сол кездесуде жүрегімді ерекше сезім кернеді. Әр қазақ өзінің теңгесінің патриоты болса екен деп ойладым. Содан бастап өзіміздің теңгелерге қызығушылығым пайда болды. Бір күні дүкенде сатушыдан қайтқан ақшаларымның ішінен сап-сары 100 теңгелік тауып алдым. Сөйттім де оның неге ондай екендігін нумизматикамен айналысатын адамдардан сұрастырдым. Олар оның Теңге Сарайынан солай шыққандығын, ол ақауы бар тиын екендігін айтты. Сонда оларды жинап жүйелесем бе деген ой келді. Онымен қоса халық арасында мәдениетіміздің бір бөлшегі болып табылатын теңгені насихаттағым келді. Ақауы бар монеталарды жинай бастағанан соң олардың түрлерін зерттей бастадым.

Мысалы, менің қолыма алғаш түскен 100 теңгелік толығымен сары түсті болса, кейбір тиындарда елтаңба дұрыс басылмаған немесе толығымен жоқ болып жатады. Ал ең жиі кездесетін ақаулардың бірі әріптің немесе санның дұрыс емес басылып қалуы. Біреулер интернетке жеген тамағын салып, біреулер өз суреттерін салып жүрсе мен біртіндеп осы ақауы бар теңгелердің суреттерін салып, солар жайында жаза бастадым. Интернетке салып көрсетіп отырғаннан соң достарым, таныстарым мен оқырмандарым бұл қызығушылығымды біліп ақауы бар теңге көріп қалса маған әкеліп беріп жатты. Негізі ондай теңгелер көп емес. Қазір менде небәрі 10 шақты ғана данасы бар. Аз болған сайын жинау қызығырақ. Өйткені екінің бірінде ақауы бар монета болса оның қадірі кетіп, жинауға деген әуестік те басылып қалар еді.
Екіншіден бұл біздің Теңге Сарайымыздың сапалы өнім шығаратындығын көрсетеді. Мәселен, Ресейдің тиындарын алатын болсақ онда ақаулар өте көп болады. Осы жақында Ресейге іс-сапармен 1-2 күнге барып қайттым. Сонда бірінші дүкеннен-ақ ақауы бар рубль алып шықтым. Көп адам біле бермейді. Бірақ Қырғыз Республикасының барлық монеталары бізде басылады. Еуропаның кейбір елдері де бізге тапсырыс береді. Ол мақтануға тұрарлық нәрсе. Өйткені біздің Теңге Сарайымыз бестік болмаса да, әлем бойынша ондыққа кіреді.

Құдай куә, алғашында ағартушылық ақпарат бергім келді, бірақ Ардақ Гейтс, не Уоррен Серікбай болмаған соң, өзімше, Роберт Кийосакиді бірінші оқып тастаған адамдай, жұртқа ақша табу туралы шеберлік сабақтарын жүргізіп отыруға әзірше еш моралдық хақым жоқ екенін сездім. Тіпті, тақырып таңдау барысында сондай ойым болғанына ұялып кеттім. Естелік те жазғым келді. Бірақ, ақша туралы бұрын да естеліктер жазған сияқтымын.
Ақыры, ақшаға орта есепті қазақтың көзімен шолу жасамақ болдым. Нәтижесін, өзіңіздің қымбатты назарыңызға ұсынамын.

«Биткоин» сөзін алғаш рет осыдан 1 ай уақыт бұрын білдім. Сайттарда «Apple өзінің App Store-сінен соңғы биткоин-әмиянды алып тастады» деген жаңалық шықты. «Алпауыт компанияның мұндай шешіміне ілініп қалған не әмиян екен» деген қызығушылықтың жетегімен биткоин туралы іздендім. Биткоинның қызметі өзгеше болып шықты. Өзіндік бір әлем дерсің… Бақылауға көнбейтін, өзін-өзі реттейтін, инфляция түсінігімен мүлдем қабыспайтын биткоин деген не екен, сонымен…

Биткоин. Бұл не?
Биткоин (Bitcoin, BTC) — орталықсыздандырылған виртуальды валюта. Транзакциясы шифрленетін және қолдану аясы анонимді түрде болғандықтан биткоинды «криптовалюта» деп те атайды. Биткоин төлемдерінің желісі толықтай дерлік орталықсыздандырылғандықтан қадағалаушысы болмайды. Жүйенің қызметі мен қорғанысын қамтамасыз ету үшін криптографиялық әдістер қолданылады.
Сонымен, биткоин — виртуальды криптовалюта. Биткоинды төлем құралы ретінде пайдалану арқылы тауар сатып алуға, телефон байланысы, не хостинг ақысын төлеуге және тағы басқа төлемдер жасауға болады. Open source негізіндегі ашық код түрінде болғанымен анонимді, әрі сенімді төлем жүйесі ретінде танымал
Биткоиндерді сақтау, қабылдау және жіберу үшін жария идентификатор (мекенжай), қажетті баланс пен жасырын кілтсөзден тұратын әмиян қажет. Аударым жасау үшін қабылдаушының идентификаторы ғана сұралады. Идентификатор күрделі мәнді сандар мен әріптер жиынтығынан тұрады. Мысалы: 19noTg4T9TeFpT4ZTASvQxf7a1LYLSJa38.

Жеке әмиянда биткоиндер мен жеке жасырын кілтсөз болуы керек. Идентификатор мен кілтсөзді кәдімгі өзіміз қолданып жүретін логин және құпия сөзбен салыстыруға болады. Логинді өзгелермен бөлісіп, құпия сөзді жасыратынымыз сияқты, мұнда да идентификаторды жариялауға болады. Ал кілтсөз мұқият қорғалуы шарт. Ұмыт болса, қайта қалпына келтірілмейді.
Әрбір қолданушы өз қалауынша әмияндар құруына болады. Шектеу жоқ. Бастысы, биткоиндері бар болса, болғаны. Әмиян құрү үшін интернетке қосылып қажет емес. Интернет байланысы транзакция жасағанда қажет.

Транзакциялардың анонимділігі
Биткоинды көп ретте анонимді төлем жасау құралы деп атайды. Әйтсе де әмиянды биткоинмен толтыру операциясы — символдық валютаны биткоинға айырбастау қызметтері, не биржа арқылы орындалса, онда әмиян иесінің IP мекенжайы жазылып қалуы бек мүмкін. Ондай жағдайда сол IP мекенжайды тінтіп, барлық жасалған аударымдар тізбегін анықтауға болады. Сондықтан да арнайы «миксер» қызметін ұсынатын сервистер жасалған. Бұл сервистер анонимді түрде жұмыс істейді. Есепшотқа пайдаланушылардан келіп түскен ақшаны араластырып, биткоинға алмастырып, сәйкес қолданушының жаңа әмиянына аударады. Осылайша, биткоинды алушының түбірін анықтау ісі қиындатылады.

Мәліметтер қайда сақталады?
Биткоин — орталықсыздандырылған тармақты жүйе. Демек, желіде бірыңғай басқарушы орталығы жоқ. Баланс туралы ақпарат пен транзакцияларды сақтайтын біртұтас база болмайды. Әр мәлімет биткоин иелерінің компьютерінде сақталады.
Әмиян-бағдарламаны компьютерге орнатқаннан кейін, ол басқа қолданушылардың компьютерінен тұтас мәліметтер базасын өзіне жүктейді. Сондықтан да қандай да бір дата-орталықты ешкім де бұза алмайды. Өйткені дата-орталығы жоқ. Дата-орталығы болмағандықтан ақпаратты жою, не өзгерту мүмкін емес. Айтпақшы, әмиян-бағдарламаны жүктемей-ақ, онлайн-әмияндардың бірін пайдалануға болады. Онда жасырын кілтсөз сақталады.

Биткоиндердің саны қанша?
Биткоиндердің кәдімгі ақшадан басты айырмашылығы — бірыңғай ақша жасаушы орталығының жоқтығы. Мысалы, АҚШ долларын кез-келген мөлшерде жасай беруге болады. АҚШ доллары ештеңеге байланбаған. Бұрын долларды алтын қорымен кепілдендірген еді. Алайда, 1933 жылы Алтын стандарты доғарылып, долларды алтынмен кепілдендіру 1971 жылы жойылды. Қазір доллардың халықаралық валюта ретіндегі мәртебесі АҚШ-тың әлемдік нарықтағы беделіне ғана байланысты сақталып отыр.
Міне, биткоиндер мен дәстүрлі валюталар арасындағы негізгі айырмашылық осыдан анық көрінеді. Биткоиндердің саны алгоритмді түрде 21 000 000 данамен шектелген. Одан асырылмайды. Бұдан келіп: «биткоиндер жетпей қалады екен?» деп алаңдауға да әсте болмайды. Өйткені, әр биткоинды 100 000 000 үлеске дейін бөлуге болады. Әр бөлшегі 1 Сатоши (Satoshi) деп аталады. Бұл атау — биткоиндерді жасаған адамның есімі, не адамдар тобының атауы құрметіне қойылған. Биткоиның құны — биткоиндерді төлем құралы ретінде қабылдайтын адамдар мен компаниялар тарапынан және биржалардағы сұраныс пен ұсыныс балансының деңгейіне байланысты белгіленеді. Мұндай биржалардың ең үлкені — Mt.Gox биржасы.
Дәл қазіргі таңда айналымға 12 млн данадан сәл-ақ асатын биткоин шығарылған. Биткоиндерді шығарып біту — 2140 жылы аяқталады деп болжанған. Өйткені, айналымдағы биткоиндер саны артып, биткоин арқылы жасалатын транзакциялар мөлшері көбейген сайын биткоиндерді шығару қиындай түседі. Сәйкесінше, жаңадан жасалатын биткоиндердің саны күннен-күнге азаяды.

Биткоиндер танымал болғаннан кейін ішіне жария және жасырын кілтсөз сақталған металл монеталар құйыла бастады. Осы себепті көптеген бұқаралық ақпарат құралдарында B қарпі бейнеленген металл монеталардың суреті жарияланады. Мұндай монеталарды eBay интернет-дүкенінен сатып алуға болады.

Биткоиндер қалай жасалады немесе майнинг дегеніміз не?
Биткоиндерді шығару процессі «майнинг» деп аталады. Майнинг — криптовалюталарды алудың жалғыз тәсілі. Майнинг процессі — компьютерлердің күрделі математикалық есептердің шешімін табуына негізделген.
Майнингтің мәні — Жердің әр нүктесіндегі компьютерлердің математикалық есептерді шешуіне және сол шешімдердің нәтижесінде биткоиндердің пайда болуында жатыр. Биткоиндерді жасау процессі — бірыңғай шығарушы орталық тарапынан қадағаланбайды. Ал оның тарамдалып орналасуы қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.
Барлық биткоин-аударымдар жалпыға қолжетімді транзакциялар логінде жазылады. Тізбек арқылы майнерлерге беріледі. Майнерлер миллиондаған комбинациялардың арасынан бір ғана дара хэшті таңдап алады. Дара хэш — барлық жасалған транзакциялар мен құпия кілтсөздерге сәйкес келуі шарт. Алғаш болып тапқан майнерге 25 биткоин беріледі. Сондықтан да майнерлер бірінші болуға таласады. Дара хэш табылған сәтте барлық транзакциялардың блогы жабылып, биткоин жасау қайта басталады.
Майнерлердің іздейтін хэші — алдыңға блоктағы хэштен, соңғы 10 минут ішінде орындалған транзакциялар хэштерінің қосындысынан және кездейсоқ саннан құралады. Қорытынды хэш жүйенің шарттарын қанағаттандырған кезде барып қана шешімі табылады. Сондықтан да жүйе шарттарының өзгеруі хэштің табылу күрделілігін анықтайды. Шарттар — әрбір 2016 блок жабылған сайын бір рет өзгеріп отырады. 2016 блоктың есептелуі — екі апта мерзімге созылады.
Майнерлерді жабық торрент-трекерде файлды тарататындармен салыстыруға болады. Олар желінің p2p негізінде жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Осылайша өзгелердің фильм немесе ән жинақ жүктеуі арқылы рейтинг жинауына мүмкіндік жасайды.
Биткоинға келсек, «таратушының» рөлін ойнайтын майнерлер қаржы жүйесінің жұмысын демеп отырады: транзакциялар өткізіп, барлық желілердің бірыңғай «келісімін» сақтайды. Өз ресурстарын сарп еткені үшін шын ақшаға оңай айырбасталатын биткоиндер жасайды.

Биткоин-фермалар
Жасалған биткоиндер саны көбейіп, транзакциялардың мөлшері артқан сайын майнингке жұмсалатын күш те ұлғайып, математикалық есептер күрделеніп барады. Алғашында майнинг үшін қарапайым үй компьютері пайдаланылса, кейіннен «цифрлы кеніштер» озық бейнекарталарды пайдалануға көшті. Кейіннен арнайы жасалған құрылғылар қолданысқа енді. Бағдарламаланған чиптер іске жаратылып, бертінде оның орнын ASIS атты интегральды схемалар басты. Бұл схемалар хэш есептеуді жоғары жылдамдықта жүргізуімен және электр қуатын аз тұтынуымен ерекшеленеді.
Мысалы, Radeon HD 7990 бейнекартасының қуаты секундына 1,2 гигахэшті құрап, бірнеше ватт электр тұтынса, 125 доллар тұратын заманауи Red Fury атты ASIS-жүйесі 2,5 гигахэшті қорытып, секундына 2,5 электр қуатын тұтынады. Майнингке Nvidia бейнекарталары жарамайды. Бүгінде майнингпен айналысатындардың барлығы ASIS-ті пайдаланады.
Соңғы уақытта арнайы мамандандырылған биткоин-фермалар пайда болғаны жөнінде айтыла бастады. Ондай фермалардың ең ірісі Гонконгте орналасқан. Мұнда секундына 35 терахэшті қорытатын фабрика ашылған. Бұл фабрика тәулігіне 26 биткоин өндіреді.
Жаңа блок жасаудың сыйақысы жылдан-жылға азайып барады. 2013 жылдың басында 50 биткоин болса, бүгінде 25 биткоинға кеміген. 2017 жылға қарай 12,5 биткоинға дейін төмендейді.
Қайтарылмайтын транзакциялар
Биткоиндер транзакциясы кері қайтарылмайды. Сондықтан да биткоиндерді Paypal немесе несие карталары көмегімен сатып алуға болмайды. Көптеген адамдар биткоиндерді төңкерілген пирамида немесе ақша көпіршігі деп есептейді. Алайда, олай емес. Өйткені, биткоиндердің орталықтандырылған қадағалаушы органы жоқ.

Майнингпен айналысу тиімді ме?
Дәл қазіргі таңда кәсіби құрал-жабдықтар болмаса майнингпен айналысудан пайда жоқ. Биткоиндерді жасау шығыны — биткоинның құнынан асып кеткенімен қоймай, көп уақыт пен электр қуаты молынан жұмсалады. Қарапайым процессорлардың қазіргі жүйе талаптарын орындауға шамасы жетпейді.

Биткоиндерді қайдан сатып алуға болады?
Араларыңызда биткоиндерді сатып алуға ниеттілер болса, онда криптовалютаны сатып алудың ең қарапайым үш тәсілі бар.
Биткоин сатып алардан бұрын валютаны сақтайтын әмиян құру қажет. Әмиян құрудың ең сенімді тәсілі — күрделі ресми қосымшаны орнату. Әмиянға арналған ресми қосымшалардың күрделі болуына олардың сервермен үнемі синхронизацияны талап етуі себеп. Алайда, көптеген пайдаланушылар қарапайым әрі ұғынықты онлайн-сервистерді қолданады. Онлайн-сервистердің қауіптілігі сол, хакерлер тарапынан сервис қызметі бұзылса, қолданушылардың әмиянындағы барлық ақша өзгенің қолында кетеді.
Онлайн-сервистердің танымалдары: Blockchain, Coinbase, Strongcoin. Жария және жасырын кілтсөзді қағазға басып шығарып, сейфте, не банк ұяшығында сақтауға немесе Multibit альтернативті қосымшасын компьютерге орнатып, соны қолдануға болады.
Multibitті ноутбугіме орнатып көрдім. Биткоин сатып алатын қаражатым болмағандықтан қоржынымдағы биткоин саны 0-ді көрсетіп тұр. Бұл қосымшаның ерекшелігі сол, сервермен үнемі синхронизацияда болуды қажет етпейді.


Биткоин сатып алудың үш тәсілі:

1. БИРЖАЛАР
Биржа — биткоиндер және басқа валюталарды саудалауға арналған алаң. Биржаның әр қатысушысы өзінің ішкі есепшотын толтыру, валютаның белгілі бір мөлшерін белгіленген бағада сату, не сатып алуға ұсыныс жасау мүмкіндігіне ие.
Қолданушылардың биткоиндерді сату немесе сатып алу кезінде келіскен құны -биткоин бағамын құрайды. Биткоин бағамы көптеген факторларға байланысты өзгеріп отырады. Тіпті криптовалюта әмияны қызметін ұсынатын сервистің бұзылғаны жөнінде айтылған қалжыңның шеті шықса, биткоинның бағамын жүздеген долларға құлдырап шыға келеді.
Биткоиндерді биржадан сатып алу үшін алдымен ақшаны биржаға салу керек. Биржадағы баланста ақша пайда болғаннан кейін саудаласуға қатысу қажет. Ол үшін сол уақыттағы биткоин бағамына қарап, биткоинның бағасын қоямыз. Егер сіздің қойған баға қабылданса, ішкі есепшотқа сатып алынған биткоиндер келіп түседі.

2. АЙЫРБАСТАУ СЕРВИСТЕРІ
Айырбастау сервистері биткоиндерді ақшаға және керісінше алмастыруға мүмкіндік жасайды. Биткоин бағасы ішкі курс бойынша есептеледі. Бұл тәсілдің биржадан артықшылығы — қарапайымдылығында.

3. ТІКЕЛЕЙ САТЫП АЛУ
Бұл үшін алдымен биткоинын сатуға құлықты сатушыны табу керек. Табылғаннан кейін сатушымен биткоин курсын келісіп, оның есепшотына ақша аударылады. Қайтарым ретінде ол сәйкес эквиваленттегі биткоиндерді жібереді. Биткоиндер жіберілмесе, демек сатушының алаяқ болып шыққаны. Сондықтан да сатушының репутациясын тексеріп алған жөн.

Tor дегеніміз не тағы?

Tor — бұл анонимді желілік байланыс орнатуға жағдай жасайтын прокси-серверлер жүйесі. Torдың жасырын сервистері арқылы мекенжайы құпия сайттар жасалады. Өзінің IP мекенжайын анонимді түрде қалдырғысы келген қолданушылар .onion-сайттарға Tor бағдарламалық жабдықтауы арқылы енеді. Болмаса, кәдуілгі сайтттарға кіргенде өзінің IP мекенжайы жария етілмегенін қаласа, онда Tor желісін пайдаланады. Torдың ерекшелігі сол, мұнда анонимділік деген ұғым техникалық тұрғыдан қамтамасыз етіледі.
Torдың осыбір ерекшелігі заңның шеңберіне сыймайтын түрлі сайттардыы жасауға алып келді. Заңға қарсы әрекеттерді қаржыландыруда биткоинның таптырмас төлем құралы бола алады. Биткоинның бұл қасиеті — Tor мен биткоиндердің бірін-бірі толықтырушы ретіндегі рөлін арттырды.
Tor желісінің көмегімен әдеттегі браузерлерден ашылмайтын сайттарға кіруге болады. Мысалы, әдеттегі браузерлер арқылы .onion доменіндегі сайттарға ену мүмкін емес.
Демек, анонимділік деген ұғым алдыңғы қатарға шығып, аноним боп қалуға тырысқан қолданушылардың артуы — анонимділікті сақтау құралдарының артуына алып келді. Сұранысты қанағаттандыруға негізделген ұсыныстың ақыры Tor мен Bitcoinдердің әлеуетін арттыра түсті.

Bitcoin жүйесінің Torшылар ортасында танымал болуына не себеп? Tor желілеріндегі сайттардың ауқымы тарылмай, керісінше қанат жая түсуіне биткоиндердің сіңірген еңбегі қандай?

Silk Road онлайн-дүкені — есірткі ошағы

Бұл сұрақтарға американың федеральдық тергеу бюросы тарапынан жабылған Silk Road онлайн-дүкені мысалында жауап беруге болады. Есірткі сатумен айналысатын бұл интернет-дүкенінің атауы да қызық. «Жібек жолы» деген мағына береді. Осындай кең шеңбердегі атауды иемденген интернет-дүкеннің саудасы биткоин төлемі арқылы жүргізілді. Silk Roadтың сөресінде психотропты заттардан (марихуана, есірткі) бөлек, электроника, порнографиялық материалдар мен таратуға тыйым салынған кітаптар да бар болатын-ды. Тұтынушылар бұл сайтқа тек Tor желісі арқылы кіретін. Іздеу жүйелеріне шықпайтын сайттың негізін салушы — Росс Уильям Ульбрихт. Өткен жылдың қазан айында Silk Road сайты жабылып, иесі тұтқындалды. Сайттың серверінен мыңдаған биткоиндер табылды. Онда сақталған биткоиндердің саны 30 мың данаға дейін жетіп, сол уақыттағы долларға шаққандағы бағамы 25 млн АҚШ долларын құрады. Осыдан кейін Silk Roadқа аналог сайттардың қарасы көбейді. Қазірдің өзінде Silk Road2 атты интернет-дүкен жұмыс істейді. Ондағы тауар түрлері алдыңғысына пара-пар болмаса да, өз тұтынушыларының қажетін қанағаттандыруға әрекеттеніп келеді. Төлемдердің дені биткоиндермен жасалады.

Assasination Market — кісі өлтіруге тапсырыс қабылдайды

2013 жылдың күзінде Tor желісінде тағы бір сайт іске қосылды. Assasination Market деген атаумен еніп келген бұл сайттың ұсынатын қызметі де адамдардың жасырын қалауларын қанағаттандыруға бағытталған. Assasination Market белгілі қоғам және саясат қайраткерлерін өлтіру қызметін ұсынады. Кісі өлтірушінің ақысын өтеу үшін сайтқа келушілерден сайттың биткоин-әмиянына биткоиндер жіберуді сұрайды. Тапсырыс орындалса, төленген қаржының 1%-ын өзіне алып қалады. Тапсырыс беруші мен тапсырысты орындаушы арасындағы делдал іспеттес.
Бұл биткоиннің Tor желісіндегі сайттарды жойылып кетуден аман сақтап, алға жылжытып отырғанын көрсетеді. Демек, Tor әлемі биткоиндермен қаржыландырылады.


Мен жоғарыда атышулы екі оқиғаны ғана мысалға алдым.Биткоинмен есеп айырыспайтындықтан, Tor желісі арқылы аноним сайттарға кірмейтіндіктен де осыбір параллельді әлемдегі әрекеттер әралуандылығынан білерім аз. Десе де, биткоин мен Tor желісінің арасындағы байланыстың алдағы уақытта күшеймесе, әлсіремейтіні анық. Өйткені, криптовалюталар анонимділікті сақтаудың жалғыз ғана сенімді құралы болып отыр. Ал, Tor желісі болса анонимдердің қайнаған ошағы.

превью мекені

Жалпы өмірімізде өте маңызды орын алатын болғандықтан, «ақша» туралы түрлі сөз тіркестері, әсіресе, жастар арасында өте жиі айтылады. Көп айтылатыны сонша, тіпті оған өзіміз де мән бермей қаламыз. Кейбірі диалекті, кейбірі әдеби тілде, кейбірі подговор немесе жаргон болса да, сөзіміздің арасында қосарланып жүретіні шындық. Мен сондай сөз тіркестерін тізімдеп, мағыналарын ашып көрсетуге тырыстым. Ендеше кеттік:

«Біздің кезімізде стипендия бәріне жететін, тіпті, ұшақпен Москваға барып келетінбіз» © Үлкен кісілер

Эх, шіркін десеңші! Жақсы оқығанымыз үшін жұрттың балаларынан мың теңге артық алып, 7 мың теңге шәкіртақыға мәз болған кезіміз-ай! Айдың соңы тақаса, карточкамызды қайта-қайта тексеріп, минусқа кіргізіп жіберетінбіз. Стипендия түсті деген күні жатақханада той

Қазір шәкіртақы біздің кезден әлдеқайда көп. Ресми деректерге сүйенсек, биыл 31 наурыздан бастап мемлекеттік ЖОО оқитын білімпаздар алатын стипендия сомасы былай өзгерді:

---

Студент — 16 759 теңге;
Интерн — 30 356 теңге;
Магистрант — 42 824 теңге;
Докторант — 65 599 теңге;
Назарбаев университетінің магистранты — 100 000 теңге.

---

Басқаны қойшы, СТУДЕНТКЕ 16 759 ТЕҢГЕ ЖЕТЕ МЕ? Ол ақшаға не келеді?



Ата-анасына жиі ақша салдыртып тұратын еркетотайларға білінбес, ал, өз нанын өзі тауып жейтін намысқой балаларға бұл ақшаның жетпейтіні анық. Жоғарыда көрсетілген соманы 30 күнге шақсақ, студент күніне 558 теңге ғана жарата алады. Қазіргі нарықта 558 теңге — бір түскі астың өзіне әупірімдеп әрең жететін ақша.
Шәкіртақысы жыртығын жамауға да жетпеген студент амалсыз оқуымен қатар жұмыс істеуге көшеді. Сабағының уақытымен сәйкес келетін жұмыс тапса — жақсы, таппаса, оқу құрбандыққа кетуі де ықтимал.
Оларға арналған жұмыстың түрі көп: даяшы, бармен, бала бағушы, курьер, жүк тасушы, оператор, сатушы, промоутер, гардеробшы, тағысын тағы жалғаса береді. Тіл білетіндері аудармамен күн көреді, өз мамандығы бойынша жарты ставкамен жұмыс істейтіндер де бар. Табан ақы, маңдай теріне 30 — 90 мыңның арасында ақша алады. Мысалы, Астанадағы KFC фастфудтар желісінде еңбек өтілі жоқ адамды жұмысқа қабылдап, оған 40 мың теңгеден басталатын айлық беріп отырады екен. Ал, Ханшатырдағы сатушы-консультанттардың минимум айлығы — 60 мың.

Еңбек еткені, шыңдалғаны дұрыс десек те, СТУДЕНТТЕР САБАҒЫН ҚАЙ УАҚЫТТА ОҚИДЫ, ЖҰМЫСЫНА ҚАЙ УАҚЫТТА ҮЛГЕРЕДІ?
Бұл сұраққа оқуы мен жұмысын қатар алып жүрген студенттердің өзі жауап берсін.


Бақдәулет Мухимов, Астана медициналық университетінің 3 курс студенті
«Астана қаласы Жедел жәрдем стансасында жұмыс істеп жатқаныма биыл үшінші жыл. Ақшаның жетіспеуінен емес, өзім қызығып, тәжірбие жинақтағым келгеннен жұмыс істеуге көштім. Мамандығым үлкен жауапкершілікті қажет етеді, сондықтан теория ғана емес, көп тәжірбие де керек. Бәріне үлгеріп жатырмын. Стипендия алған бойда тоя тамақ жеп алатынымыз болмаса, ол тіпті бір қыдырғаныңа да жетпейді ғой.»


Сандыбаев Ерлан, ЕҰУ 3 курс студенті
"Өзім білім алып жатқан осы универде веб-программист болып, 0,25 ставкамен жұмыс істеймін. Осындағы сайттардың бәріне жауаптымын десем де болады. Кейде жұмыс тым көбейіп, сабаққа келмей қалатын кезім болады. Ата-анаммен тұрғандықтан ақшадан қысылмаппын, егер жатақханада тұрсам, шәкіртақы мүлде жетпейтін еді. Шәкіртақым бір рет қана қыдырғаныма кетеді."


Өмірбекова Гүлнұр, ЕҰУ 3 курс студенті
«Imperial бинго-клубында оператор болып жұмыс істеймін. Сабағым түстен кейін, ал, жұмысым кешкі сегізден таңғы сегізге дейін. Он бес күн істеп, он бес күн демаламыз, сабағыма өте ыңғайлы. Осы семестрде стипендиядан айрылып қалсам да, жұмыстан алатын 70 мың теңге өзіме жетеді. Жұмыс істеуіме стипендияның жетпеуі, үйге ақша керек болғаны және бос уақытымның көбірек артылғаны әсер етті».


Сұлтанбай Кәмшат, ЕҰУ 3 курс студенті
«Таңертең сағат тоғыздан бірге дейін 1 жастағы баланы бағамын. Жарты айлыққа 30 мың теңге береді. Сабақтың бәрін түнде оқимын, тапсырмаларды ертерек тапсырып тастауға тырысамын. Жоғарылатылған стипендия алам, жетпейді. Оның үстіне, өзім — ақшаны көп жұмсайтын адаммын. 1 курс оқитын ініме көмектесемін. Көп қыдырмаймыз да, стипендия түскенде айына 1 рет киноға барып қоямыз».


Сабыров Талғат, ЕҰУ 3 курс студенті
«Бір компанияда инженер-программист боп жұмыс істеймін. Еркін график, берілген тапсырманы тапсырсам болғаны. Сабағыма еш кедергі келтірмейді, қайта тәжірбие жинақтауыма көмегі бар, әрі қызық. Ақша жағынан таршылық жоқ. Егер жұмыс істемесем де, шәкіртақыны бір айға жеткізер едім».

Ямайкада «кедейшіліктен құтылғың келсе жүгір» деген аталы сөз бар екен. Мұның мағынасы – спортпен айналысқанда ғана қиыншылықтан құтыласың дегенді білдіреді. Ал спорттың ақша табу көзіне айналғалы қаша-а-ан! Ендігі жерде Қазақстан спортшылары Тайгер Вудсдай болмаса да, әлемдік аренада жеткен жетістіктері үшін қаржылай сыйақымен марапатталатын болды.

Бұған дейін «тоғызыншы территорияның» ұландарына Олимпиададағы жүлдесіне қосымша қомақты ақшалай сыйлық беріліп келді. Биылдан бастап әлем, Азия чемпионаттарында топ жарған дүлділдерге қаржылай көмек көрсетілмек. ҚР үкіметінің 2014 жылғы 4 ақпандағы №53 қаулысы бойынша халықаралық жарыстардың жүлдегерлеріне түрлі мөлшерде сыйақы тағайындалды. Жеке пікірім бойынша, бұл – бұрынғы премьер-министр Серік Ахметовтың ел спортын өркендетудегі маңызды қадамының бірі.
Бұрын Сурдолимипиадалық спорт түрлерінің жүлдегерлері назардан тыс қалып жүрсе, жаңа қаулыға сәйкес алтын медальға – 50 000 доллар, күміске – 35 000 доллар, қолаға – 25 000 доллар беріледі. Тіпті, үздік алтылыққа енгендерге де ақшалай сыйлық табыс етіледі. Сондай-ақ, спортшылардың да бапкерлері назардан тыс қалған жоқ. Олимпиада, Паралимпиада, Сурдолимпиада бойынша үздік алтылыққа кірген спортшылардың жаттықтырушылары түрлі көлемдегі бір реттік сыйақымен марапатталады.

Журналист Руслан Меделбек спортшыларға қаржылай көмек көрсетудің пайдасы мол екенін айтады:

– Қазақстан спортшыларына қаржылай қолдау қажет. Бұл оларға үлкен стимул болмақ. Біз бір олимпиадаға барып, елу алтын алатын АҚШ не Қытай емеспіз. Қазақстанға алтынның да, қоланың да бағасы бір. Сондықтан, әлем чемпионаты мен Олимпиада ойындарында орын алған спортшыларға қаржы беру саясатын қолдаймын. Оларды ерте жастан зейнетке шығару саясаты заңға еңгізілсе тіпті керемет болар еді. Жүлдегерлер мен чемпиондарға жасалып жатқан құрметтің құны жақсы. Мемлекеттен бөлек жергілікті әкімдіктер мен демеушілер мараппаттайды. Демек, жеткілікті. Спорттағы жетістік шынайы PR. Сондықтан нағыз жарнамаға кеткен қаржының өтеуі болары анық. Мемлекеттің жеңімпаздарды мараппаттауы, оларға ерекше құрмет көрсетуі дұрыс шешім деп есептеймін.

Халықаралық жарыстарда топ жарған басқа спортшылар қаржылай қанша сыйақы алатынын төмендегі графикадан көре аласыз.

Біздің университетте ғалымдардың өз «ғылымиадасы» бар. Иә, иә, олар да жылдың басынан бастап желтоқсанға дейін ғылыми мақала жазып, фавориттері жыл соңында ақшаға қарық болады. Бірақ мақаланың сапасын арнайы комиссия бағаламайды және сапа мақалаға қойылған «лайк» санымен анықталмайды. Мұндағы көрсеткіш – мақала жарық көрген журналдың импакт-факторы.

Импакт-фактор дегеніміз не?
Импакт-фактор (ағылш. impact – «әсер», factor – «коэффициент», «көрсеткіш») —ғылыми журналдың сандық көрсеткіші яғни «авторитеті» болып табылады. Қандай да бір журналдың биылғы 2014 жылғы импакт-факторы сол журналда 2012-2013 жылдарда жарияланған мақалаларға жасалған сілтемелер санын сол жылдары жарияланған мақалалар санына бөлумен есептеледі.
Қандай да бір журнал деп айтқаным әрине артықтау, себебі бұл басылымдардың нақты тізімі бар және оны америкалық Thomson Reuters компаниясы «Journal Citation Reports» қосымшасының көмегімен жасайды. Олардың басым көпшілігі ағылшын тілінде екенін ішіңіз сезіп отырған болар. Қазақстандық бір де бір журнал әзірге бұл тізімде жоқ. Әйтсе де үмітсіз шайтан ғана.

Мұндай басылымдарға мақаланы «өткізу» оңай емес. Тіпті сол журналдың редакторымен әлдебір шетелдік конференцияда танысып, «фуршеттес» болсаңыз да ол сіздің шимайыңызды өз журналында басып шығарады деген сөз емес. Себебі ол алдымен журналдың беделін ойлайды және оның импакт-факторының төмендеуін қаламайды. Керісінше әр қабылданған мақала журналға жасалған сілтеме мен дәйексөз келтірулерді арттыра түсуі керек. Тіпті мақаланың басылымға қабылдану-қабылданбауын көп жағдайда редактор шешпейді, себебі әр түскен мақала тәуелсіз рецензенттерге жіберіледі. Ал рецензенттер ретінде сол саланың майын ішкен азуы алты қарыс ғалымдар тағайындалады. Мақаланың ғылыми маңызы мен оған жұмсалған еңбекті солар анықтайды. Кейбір журналдардың мақаланы қабылдау мерзімі 2 жылға дейін барады.
Осы бір импакт-фактор соңғы жылдары еліміздегі ғалымдардың және жалпы ғылымның халықаралық дәрежедегі әлеуетін анықтайтын басты көрсеткіш болып тұр. Ең аяғы PhD қорғау үшін де тым құрығанда 1 мақалаңыз импакт-факторлы журналда жарияланған болуы керек. Бұл талап негізінен PhD бітіруші жас ғалымдардың сапасын арттыру үшін қойылады дегенмен бір жағынан Қазақстан атынан импакт-факторлы журналдарға шығатын мақалалар санын көбейту үшін жасалған қулық сияқты, ИМХО.

«Ақша – басты қозғаушы күш»
Ғалымдарының импакт-факторлы журналдарда жариялаған мақала санының көбеюі университеттің де беделін көтере түседі. Сондықтан кез-келген ЖОО, ғылыми орталық бұл санның неғұрлым жоғары болуына мүдделі. Осы мақсатта біздің Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде 2010 жылдан бері импакт-факторлы журналға жарияланған әр мақала үшін сыйақы тағайындау дәстүрге енген. Осыған орай ғылым бөлімінің бастығы Әсел Сейпішеваны сөзге тарттым.

«Университет ғалымдарға жарияланған мақалалары үшін журналдың импакт-факторына байланысты 50 айлық есептік көрсеткіштен 200 айлық есептік көрсеткішке дейін сыйақы береді. Сыйақы тағайындау туралы арнайы бекітілген ережеміз бар, содан ауытқымаймыз. Әлбетте, бұл ғалымдар үшін жақсы мотивация, жылдан-жылға сапалы мақала жазатын ғалымдар саны артып келеді. Олардың ішінде жас ғалымдар да бар».
Ал енді соңғы үш жылдағы мақалалар санының өсуін көре қойыңыз:

Миллионер болам десеңіз...
ЕҰУ бойынша, тіпті жалпы Қазақстан бойынша бұл көрсеткіштен ең бірінші орында тұрған физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Рәтбай Мырзақұл екен. Ағамыз халықаралық жоғары импакт-факторлы басылымдарда бас-аяғы 103 мақала жариялапты! Соңғы екі жылда жарияланған мақалалары үшін 10 миллиондай сыйақы алған екен.
Миллионер ғалым болудың құпиясын білу үшін көрші корпусқа Рәтбай ағайды іздеп бардым. Ол кісіні орнынан табу қиын болмады. Түскі асқа бармастан кабинетінде жұмыс істеп отыр екен.
«Мұнда тұрған ешқандай құпия жоқ, қызым. Кейбір әріптестерім «сен бір мықты канал тауып алғансың, сол арқылы мақаланы түйдек-түйдегімен шығарып жатырсың» деп әзілдеген болады. Бұл жерде еңбек пен табандылық қана қандай да бір нәтиже бермек» деді ол.

«Негізгі мақсат ақша болмаса да оның стимул беретінін жоққа шығаруға болмайды. Бұрын жылына 3-4 импакт-факторлы мақала жариялап тұратынмын, ал қазір жылына 40 мақалаға дейін барады».
Әңгіме соңында өзімнің де жас ғалым екендігімді айтып едім, бірден «импакт-факторлы мақалаң бар ма?» деп сұрады. Биыл өліп-талып біреуін әзер шығарғанымды қысылып айтқанымда, «Несі бар, жастар үшін бұл да жақсы нәтиже. Әлі талай биікті бағындырасың. Тек осы қарқыныңнан тайма, ғылымды тастама!» деп батасын беріп шығарып салды. «Әумин!» дегеннен басқа не дейміз?

Өзіңнің емес, өзегенің қателігінен үйрен дейді ғой білгіштер. Дұрыс шығар. Бірақ, бұл өте қиын шаруа екені анық. Басы тасқа тимейінше беті қайтпайтын бекіре балық сияқты, адам да өзінің мұрны қанамайынша өзгенің ақылын тыңдауға пейілсіздеу келеді. Әйтпесе, атадан қалған ақыл қанмаша. Ақша мен байлық туралы мақал-мәтел де жетерлік. Үйренем десең – мархаббат. Тыңда, жатта, түсін.