Еліміздегі тарихи-мәдени мұра ескерткіштерін қорғауға қатысты қолданыстағы заңнамалар жетілдірілуі қажет



Бүгін Қазақ хандығының 550 жылдығына орай ҚР Ұлттық музейі ғимаратында ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, «Мирас» қоғамдық кеңесінің төрағасы Мәулен Әшімбаевтың басшылығымен «Нұр Отан» партиясы жанындағы «Мирас» қоғамдық кеңесінің көшпелі отырысы болып өтті.
Іс-шара барысында арнайы әзірленген көрме ұсынылып, «Еліміздегі тарихи-мәдени мұра ескерткіштерінің қазіргі жай-күйі» тақырыбының аясында мәдени ескерткіштерді реставрациялау, консервациялау, қайтадан жасау жұмыстарының сапасы, қорық-мұражайлардың мәдени туризмді дамытуға қосар үлесі, тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы заңнамалардың орындалуы мәселелері қаралды.
Отырысқа ҚР Мәдениет және спорт вице-министрі Марат Әзілханов, ҚР Білім және ғылым вице-министрі Тахир Балықбаев, ҚР Парламенті депутаттары, сондай-ақ тарихшы ғалымдар мен сәулетшілер, мұражай саласының өкілдері қатысып, есептік баяндамалар жасады.
«Нұр Отан» партиясының Саяси доктринасында «Мәдениет пен руханилық қоғамды біріктіреді. Мәдениет – өмірдің өнерден, тарихи мұрадан, дәстүр мен тілден нәр алатын аса маңызды саласы. Біз қоғамымыздың бірегейлігін айқындайтын мәдени және рухани құндылықтарды сақтап, ұлғайта түсуді жақтаймыз» делінген. Сондықтан да, партия мәдениет мен өнерге айрықша мән беріп, осы салада уәкілетті органдар тарапынан атқарылып жатқан жұмыстардың сапалы жүргізілуін бақылауда ұстайды.
Еске сала кетейік, 2007 жылы өткен «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыру жөніндегі мәжілісте Елбасы Н.Ә.Назарбаев тарихи жәдігерлерге қатысты өз алаңдаушылығын білдіріп, былай деп тапсырма берген болатын: «Әсіресе, реставрациялық жөндеу жұмыстарының сапасына мұқият болған жөн. Баяғыдай, биыл қыруар қаржы жұмсап жөндеп, жылға жетпей сылағы түсіп, кірпіші құлап, жәдігер-мұраларымыз қотыр тайға ұқсап қалып жүрмесін» дей келе, «Археология жұмысында да бейберекет қаза бермей, қазылған сол тарихи орындарды сақтау жағын да ойластырғандарыңыз жөн. Ұлттық мұраларымыз қарлы боран, жауын-шашынның астында шайылып кетіп жүрмесін. Ертеңгі күні орнын да таба алмай қалып жүрерміз» деген еді.
Осындай ойды ортаға тастаған Қоғамдық кеңес төрағасы Мәулен Әшімбаев тарихи-мәдени мұра ескерткіштердің сақталуының ұдайы Елбасы назарындағы мәселе екендігін айрықша атап өтті.
«Содан бері 8 жыл уақыт өтті. Осы және басқа да тапсырмалар орындалып жатыр ма? Қолданыстағы заңнамалар қаншалықты дәрежеде ықпалды? Тиісті атқарушы органдар осы жағын жіті қадағалап отыр ма? Бұл сөз әлі де өз маңызын жоғалтқан жоқ. Біз тарихи нысандарды қорғау жауапкершілігін жаңа деңгейге көтеруіміз керек»», — деді өз сөзінде Мәулен Әшімбаев.
Отырыста тарихи-мәдени мұра объектілерінде атқарылған ғылыми зерттеулер мен олардың есептілігі, ұлттық құндылықтарды сақтау, зерттеу және насихаттау, оның ішінде қайта қалпына келтіру секілді күрделі тұстарға да қатысты бірқатар сыни пікірлер айтылды.
Қатысушылардың айтуынша, бүгінгі күні нарықтық жағдайға орай реставрация саласында лицензия алған мекемелер көп. Өкінішке қарай, қажетті ғылыми тәжірибелік деңгейді талап ететін бұл өрісте әзірге тек қана олқылықтарды тізбелеуге болады. Бұған «ЮНЕСКО-ның әлемдік мұра тізіміне» енген бірегей тарихи құрылыс – Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің қазіргі жағдайы жарқын мысал. Бірде-бір облыста реставрация саласын түсінетін, эксперттік баға бере алатын мекеменің жоқтығы да мәселенің өткірлігін көрсетіп тұр. Жалпы, әрқайсысының орны бөлек, тарихи, мәдени құндылығы қайталанбас мұраға қатысты жасалып жатқан кез-келген жұмыс мемлекеттік деңгейде сапа тұрғысынан тексеріліп отыруды талап етеді
Бұдан бөлек, «Мирас» қоғамдық кеңесінің 2014 жылғы 20 маусымдағы Қазақстанның мәдени саясатының ұзақ мерзімді тұжырымдама жобасын талқылау жөніндегі отырысының ұсыныстары бойынша атқарылған іс-шаралар қорытындыланды.
Отырыс соңында мәдени ескерткіштерді қайтадан жасау мекемелерін лицензиялауды пысықтау, қажетті мамандар даярлау, азаматтарды ескерткіштерге қамқор болуға ынталандыру және бұл үрдістерді заңнамалық тұрғыда сүйемелдеу мен табиғи апаттардан құтқару шараларын қарастыру бойынша сындарлы ұсыныстар айтылды.

15 мамыр күні Қазақтелеком» АҚ және «АЛТЕЛ» АҚ Қазақстан Республикасының аумағында 4G/3G/2G инновациялық мультитехнологиялық желісін енгізген сәтінен бастап алғашқы жылдың қорытындысын жасады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасын, сонымен бірге «Қазақстан Республикасының аумағында кең жолақты деректерді жіберудің стратегиялық даму бағдарламасын» жүзеге асыру барысында республика аумағында мультитехнологиялық 4G/3G/2G желісін құру бойынша 2012-2014 жылдарға арналған жоспарын мерзімінен бұрын орындады. Еліміздің жалпы 9 млн. жуық (еліміздің жалпы халқының 56%) тұрғындары бар 450 елді мекендерінде дауысты GSM байланысы және төртінші буындағы 4G:GSM интернетке мобильді кең жолақты қатынау пайда болды.
Бір жылға тарта уақытта «АЛТЕЛ» АҚ абоненттері екі есеге көбейді және 2015 жылдың 15 мамырына қараған жағдайда 2,1 млн. құрады. 2,5 мыңнан аса базалық станциялар пайдалануға енгізілді.

«Компаниямыздың ең басымды бағыттарының бірі – телекоммуникация саласында заманауи технологияларды енгізу, сонымен қатар елдің қалың көпшілігін онымен қамтамасыз ету болып табылады және Елбасының бізге білдірген сенімін ақтай отырып, LTE жобасын жүзеге асырудағы қол жеткізген нәтижелеріміз — алдымызға қойған мақсатымызға жоспарлы түрде жеткенімізді көрсетеді – дейді», «Қазақтелеком» АҚ Басқарма төрағасы Қуанышбек Есекеев.

«АЛТЕЛ» АҚ деректерді жіберу желісі «Қазақтелеком» АҚ оптикалық транспорттық желісіне негізделген және Қазақстандағы ең заманауи болып табылады. «Қазақтелеком» АҚ және «АЛТЕЛ» АҚ Қазақстан Республикасында жаңа мультитехнологиялық LTE/GSM/UMTS желісін дамыта отырып, маңызды әлеуметтік міндетін орындап отыр. Бұл – ауылдық елді мекендерді дауысты байланыспен, сондай-ақ ҚЖҚ қызметімен қамтамасыз ету, еліміздің барлық азаматтары үшін байланыс және телекоммуникация саласындағы жаңа жетістіктердің және әлемдік трендтердің қолжетімділігін арттыру, «сандық теңсіздікті» жою жөніндегі мемлекетіміздің бағдарламалары мен тапсырмаларын жүзеге асыру.

««АЛТЕЛ» АҚ танымалдығының артуы заңды деп есептейді – «АЛТЕЛ» АҚ Басқарма төрағасы Максут Сауранбеков, «Тек жаңа технологиялар бойынша қызмет көрсету ғана емес, сонымен қатар тарифтік саясатпен өз абоненттерімізге мол мүмкіндік аша отырып, абоненттік базамыздың қарқынды өсуіне алып келді. Сөйтіп, ұялы байланыс және мобильді интернеттің заманауи қызметтерінің сапасымен және қолжетіміділігімен Қазақстанның алғашқы және жалғыз ұлттық операторы ретінде қазақстандықтардың сенімін ақтадық,- деп атап өтті Максут Сауранбеков.

«Ақпараттық Қазақстан-2020» мемлекеттік бағдарламасына сәйкес, 2018 жылға дейін LTE/GSM/UMTS қызметтері барлық аудан аймақтарында, қаламаңында және ірі ауылдық елді мекендерде тұрғындарға қолжетімді болады. Бүгінгі күні желі 160 аудан орталығының 30-да құрылған. Даму динамикасын ескере отырып, 2015 жылдың соңына LTE/GSM/UMTS абоненттік базасы 3 млн. абоненттен артады деп күтілуде.

Биыл тұңғыш рет радиожурналистер мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы тақырыпты көтерген БАҚ қызметкерлері марапатталады



«Нұр Сұңқар» – бұл жыл сайынғы дәстүрлі үрдіс – партия мен БАҚ өкілдері арасында әріптестік пен ынтымақтастықты дамытуға үндейтін ел аумағындағы барлық журналистерге арналып өткізілетін ашық байқау.

Байқау жұмыстарының тақырыбы – партияның аса маңызды бастамаларын, партияның жастар саясатын, партия мен оның филиалдары, маслихаттардағы фракцияларының жұмысын, сондай-ақ бастауыш партия ұйымдарының қызметін жария ету.
Өткен жылы еліміздің барлық аймағынан «Нұр Сұңқар» конкурсына қатысуға 221 өтініш келіп түсті. Байқауға Елбасы, «Нұр Отан» партиясы Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевтың алға қойған міндеттерінің іске асырылу барысы, «Қазақстан-2050» стратегиясының басымдықтары, партия Доктринасының ережелері, сондай-ақ партиялық бастамаларды жариялаған журналистердің еңбектері қабылданды. Былтырғы жылы Байқау комиссиясы шараның бірінші кезеңінің қорытындысы бойынша 114 жұмысты іріктеп алды.
2014 жылғы 1 қыркүйектен 2015 жылғы 11 маусымға дейін жарияланған немесе эфирге шыққан материалдар және де жарияланымдар мен бағдарламалар циклдері түрлі жанрларда (очерк, сұхбат, мақала, телевизиялық және радио бағдарламалар, журналистік зерттеулер және басқалары) қабылданады.
Материалдар мемлекеттік және орыс тілдерінде қабылданады. Байқауға материалдарды қабылдаудың соңғы күні – ағымдағы жылдың 12 маусымы (алынатын күн). Жеңімпаздар Ақпарат және байланыс қызметкерлері күні қарсаңында елордамыз – Астана қаласында марапатталады.
Биыл сыйақы тізбегіне радиожурналистер мен жемқорлыққа қарсы тақырыпты көтерген тілшілер үшін жаңа номинациялар қосылып отыр.
Осылайша, жеңімпаздар 9 номинацияда анықталатын болады:
1) «Ерекше пікір» – Ең үздік телевизиялық журналист
2) «Сөз шебері» – Ең үздік газет журналисі
3) «Медиа-профи» – Ең үздік ақпараттық агенттік журналисі
4) «Көзқарас» – Ең үздік блогер
5) «Аймақ айнасы» – Ең үздік өңірлік корреспондент
6) «Қоғам үні» – Ең үздік радио журналисі
7) «Қазақстандық журналистикаға қосқан үлесі үшін»
8) «Партия қызметі туралы ең үздік материал үшін»
9) «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тақырыптағы ең үздік материалдар үшін».
Айта кетейік, былтыр «Нұр Отан» партиясы Саяси кеңесінің отырысында партияның 2015-2025 жылдарға арналған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бағдарламасы қабылданған болатын. Оның мақсаты – бүкіл қоғамда коррупцияның кез келген көрінісіне төзімсіздік ортасын қалыптастыру арқылы халықты жемқорлыққа қарсы қозғалысқа тарту.

Жеңімпаздарға 1 миллион теңге көлемінде сыйақы беріледі.
Байқау Ережесімен мында танысуға болады: www.nurotan.kz/kz/news/9274.
Материалдарды Байқаудың ұйымдастыру комитетіне жолдау керек: 010000, Астана қаласы, «Нұр Отан» партиясының Орталық аппараты, Д.Қонаев көшесі, 12/1, №705 каб., тел.: +77172 55 55 96, +77172 55 55 63,, электрондық пошта мекен-жайы: nursunkar2015@nurotan.kz.

Ақпарат көзі: nurotan.kz

Қазіргі замана сипаты: малы көптер жұрт билемейді, білімі көптер жұрт билейді

Қазіргі замана сипаты: малы көптер жұрт билемейді, білімі көптер жұрт билейді

Бiрiншi Дүниежүзiлiк соғыс қарсаңында 1915- 1916 жылдары түрік халқының Чанаккале жерiнде болған азаттық соғысы түрiктер үшiн ғана емес, бүкiл адамзат үшiн маңызы зор. Алаш ақыны Мағжан Жұмабаевтың әйгiлi “Алыстағы бауырыма” атты өлеңi де, отты жылдары қан майданда жан алысып, жан беріскен алыста азап шеккен туыстас бауырларға арналып жазылған туынды болатын.

Түркияның Радио және Телевизия Жоғары Кеңесінің (RTÜK) ұйымдастыруымен, TRT avaz телеарнасымен, Чанаккале 18 март университеті (ÇÖMÜ), Чанакале қаласының әкімдігі, Түркия Республикасының Байланыс және Ақпарат Министрлігінің қолдауымен Чанаккале жеңiсiнiң 100 жылдығына арналған кезектi «VII.Келешекпен байланыс» 3 күндiк медиа семинарынына қатысып қайттық. Бұл жылғы тақырып «Өңірлік ынтымақтастықты дамытуда БАҚ-тың рөлі». Әлемнің қырық елінен 123 адам қатысты. Оның ішінде медиа алаңында білім алып жатқан студенттер мен кәсіби мамандар бар.

Конференция барысында газет, графика, видео болып үш топқа бөлініп, іс-шара соңында, осы салада білім алып жатқан студенттер Чанакале рухы жайында көрген, сезінгендері бойынша өз сезімдерін мақала, репортаж, өлең ретінде жазып, ашықхаттар жасап, таспаға видео түсірді. Жұмсалған еңбек нәтижесінде газет пен ашық хаттар, шағын Чанаккале жайында фильмдерін жұртшылыққа ұсынды.

Конференция аясында Чанаккале жерінде болған әйгілі соғыстың орнын өз көзімізбен көріп, рухын сезінуге мүмкіндік алдық. Бұл қалада нендей сыр жатыр? Жол нұсқаушы маманның берген ақпараттарынан көп мәлімет алдым. Сіздермен де сол көрген-білгендеріммен бөліскенді жөн көрдім.

Измирге жақын орналасқанын білсем де, Чанаккалеге бұрын соңды барып көрген жерім емес. Түскі он екі жарымда шығып, кешкі алты жарымда мәремізге жетіп жығылдық. Жол бойы таң қалумен болдым. Түркияның ең жасыл аймағы Қаратеңіз өңірі деп жиі естігем. Алла-ай, бұл аймақтың өзі жап-жасыл қалың орман, көк жайлау. Қаратеңізі қандай болды екен?!

Түрік тарихында бұл соғыс Гелиболу деп аталса, ағылшын, француз, австралия, жаңа зеландия қайнақтарында Галликоли соғысы деп аталады. Мұндан жүз жыл бұрын дүниенің ең қанды шайқасы осы жерде болған. Чанаккаледе аты айтып тұрғандай түрлі қорған, бекіністер орналасқан. 16 қорған бар. Мұның сегізі бұғаз бойында орналасқан. Әр түрлі падишахтар мен ел басқарушылар тарапынан бой көтерген. Төрті Анадолы жағасында, қалған төрті Гелиболу аралында орналасқан. Ертеден Анадолының жүрегіболған Стамбулдың қауіпсіздігі, осы мекенден бастау алған. Бұл дегеніміз, ежелден бері маңызы зор аймақ екенін көрсетеді. Яғни әскери горнизондар орналасқан.

Бұл аймақта ежелден маңызды стратегиялық мәнге ие болып келген су жолы бар. Ордағы Дарданелл бұғазы Еуропамен Азияны бөліп жатыр. Измирге қарай баратын Егей теңізі мен Стамбулға шығатын Мәрмара теңізі жалғасып жатыр.

Дарданелл бұғазының азиялық жағалауында Түркияның Гелиболу ( грекше Галликоли), Еуропа жағалауында Чанаккале порттары орналасқан. Дарданелл бұғазының экономикалық әрі стратегиялық маңызы зор екенін жоғарыда атап өттік. Бұл күндері де бұғаз арқылы Қазақстаннан тауар (мұнай, астық, түсті металдар, т.б.) тиеген кемелер әлемнің бірқатар елдеріне сапар шегеді.
480 жылы Ксеркс патша өзінің әскерін бұғаздың Еуропа жақ бетіне өткізу мақсатымен сол тұстан екі көпір тартуға әмір еткен. Ал, әйгілі македон билеушісі Ескендр Зұлқарнай Шығыс елдеріне жорыққа шығарда бергі жағалауға дәл сол жерден өткен.

Чанаккале шайқасы Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында болған. 1914-1918 жылдардағы бұл соғысқа 38 мемлекет араласып, 74 миллион адам әскерге алынса, соның 10 миллионы өліп, 20 миллионы жарақат алған.

Соғыс неден басталды?

Осман империясы 2 тамыз1914 жылы Германиямен одақтастық туралы шартқа қол қойғанымен, баста бейтараптқ танытып, уақытша құпия сақталған болатын.
Ол замандар Балқан соғысынан шыққан Осман мемлекетінің әлсіреген тұсы болатын. Соғыс кемелеріне мұқтаждықтары бар. Соғыс басталмастан бұрын Осман елі Ұлыбританияға ақшасы нақты төленген екі соғыс кемесіне тапсырыс береді. Тапсырыс берген кеменің уақыты келіп, түріктер кеменің қолға тигенін күтіп отырған болатын. Осман пашалары кемелерді қабылдап алуға барғанда, кеменің берілмейтінін және ақысы да қайтарылмайтынын естіртеді.

Сол уақыттарда екі неміс кемесі ағылшын және француз әскерлерінің әскери кемесінен қашып теңіз жолымен Түркиядан көмек сұрайды. Осман елінің соғыс министрі Энвер паша бері өтуіне рұқсат етеді. Алмания Түркияға соғыс әскерін өздерінен сатып алуды ұсынады. Түркия да немістерден екі соғыс кемесін сатып алады. Осы оқиғадан кейін түріктердің ағылшындарға деген өкпесі, немістерге деген бір жақындағы пайда болады.

Ағылшындарға өкпелеген түріктер екі неміс әскерін бұғаздан бері өткізеді. Бұл хабар Англия, Франция мен Ресейдің құлағына жетіп, әсіресе ағылшындарды қатты ашуландырады. Бұл кемелер үшін, 500.000 алтын түрік лирасы төленгені, кеме атауын «Явуз», «Мидилли» деп ауыстырғанын және ол кемелер енді Осман еліне тиесілі екенін естиді. Мармара арқылы Стамбулға жеткен екі неміс әскері, 16 тамызда Осман мемлекетінің офицер шеніндегі әскери киімін киіп, кемелерін де Осман елінің байрағымен ауыстырады. Бұл жағдайдан соң 45 күннен кейін неміс әскері адмирал Сушон Османлы теңіз әскери флотының капитаны болып сайланады. Император Кайзер Вильгельмнен келген нұсқау бойынша адмирал Сушон, 14 қыркүйек 1914 ж. уақыттан бастап Османлы әскери теңіз флотының Қаратеңізге тәжірибе мақсатында шығып көруіне, түріктержағын барынша күш салып көндіруге тырысып бағады. Балқан соғысынан енді шыққан түріктер бұған келіспейді. 20 қыркүйекте Османлы үкіметі бұл шешімге қарсы шығады. Алайда, сол күні Энвер паша бір күнге тәжірибе мақсатында Қаратеңізге кемелердің шығуына рұқсат береді. Дәл сол күні де Саит Халим паша бұл жағдайға қарсы шығып, кемелер қайта кері шақырылады. Қарсылыққа қарамастан 27 қыркүйек 1914 жылы неміс адмиралы Сушон бастаған 9 кеме Қаратеңіз жаққа шығып орыстардың Севастополь, Одесса, Новороссийск порттарын бомбалайды. 2 қазанда Ресей, 5 қазанда Ұлыбритания Османлы Империясына қарсы соғыс ашады.

Осылайша, Анадолы жерін анталаған дұшпан қоршауға алады. Ал, Түркия болса, олардың ластанған саяси ойынының құрбанына айналып, Бірінші Дүнижүзілік соғысқа ойламаған жерден араласып кетеді.
Жау тарапы Осман империясын ыдыратып, Анадолы жерін өз араларында теңдей бөлісіп алмақшы болады. Дәл ол замандары Осман империясы әлсіреп, басынан бағы тайған уақыт болатын. Батыс елдері түрік елін әбден әлсіреп, дымы құрыған, «ауру» деп санаған еді. Олардың ойынша, елді бөліп алуға уақыттың ең оңтайлы сол сәт болып, бұл істі оңай көреді…

Осы кезде әскери-теңіз министрі, ағылшын флотын басқарған әйгілі Уинстон Черчилль «Осынау зілзалада даудан басы арылмаған, қирап, әлсірген, қалтасы тесік Түркияның күні енді не болар екен?» деп күле қарап, соғыста ойсыра жеңетініне сенімді болған еді. Алайда Дарданел бұғазындағы шайқаста масқара болып жеңіліске ұшырайды. Уинстон Черчиллдің операцияның бастамашысы ретінде отставкаға кетіп, министр портфелінен айырылып қалған кезі де, дәл осы сәт болатын.
Соғыс туралы егжей-тегжей әңгімелеп жатпай-ақ қояйын. Өзім әсерленген кейбір оқиғаларды айтып өтейін тек.
Сүңгі соғысы
«Нағыз ер – қиындықта сыналады» демекші, тұралап, титықтап тұрған түрік әскерлері ерліктің нағыз үлгісін осы Чанаккале шайқасында көрсетеді.
Мұстафа Кемал Ататүрік– түрік армиясы тарихында подполковник шенімен дивизия басқарған бірінші адам. Оның жұлдызының жарқырауы осы сәттен басталған болатын. Оқ-дәрілері таусылып, әбден әлсіреген түрік әскерлеріне сүңгі-пышақтарымен жауға соғысуға, сондай-ақ, Ататүрік өз командирлеріне «Мен сендерге шабуылға шығыңдар деп бұйырмаймын, мен сендерге шайқаста жан тапсырыңдар деп бұйырамын!» деп әмір еткен. Бұл сөзімен, «Біз бәріміз өліп болғанша біраз уақыт өтеді, оған дейін біздің орнымызға басқа әскерлер келіп үлгереді» деп түсіндірген. Бұйрық орындалып, 57-ші полктегі түрік әскерлері қасық қандары қалғанша соғысып, соғыста түгелмен шеһит болады. Оқ-дәрісіз қала тұра түріктердің қарсы шапқанын көрген дұшпан әскері артқа шегінеді. Осылайша, түрік әскері уақыттан ұта тұрғанша артқы жақтан қосымша күш келіп жетеді.

Соғыс барысында Мұстафа Кемал Ататүрік жүрек тұсынан ауыр жарақат алады. Жүрек тұсындағы сағаты төртке қақ айырлып паршаланып сынған екен. Мынау ескерткіш сағаттың төртке паршаланғанын білдіретін домалақ ескерткіш тастар.
Чанаккале соғысы қаһармандарының бірі – Сейіт Али Чабук. Қатардағы жауынгер бұғаз бойындағы артиллерияда расчетта болған. Ауыр артиллериялық снарядтарды көтеретін тетік бұзылып қалып, 240 миллиметрлік, 276 кг ауыр салмақтағы үш снарядты көтеріп тасып, жауға қарсы оқ атып ерлікпен көзге түскен. Бұл сандар ауызбен оңай айтыла салатын сандар емес. Қазіргі заманда арнайы жаттыққан спортшылардың өзі, мұндай салмақты оңайлықпен көтере бермейді.
Стамбул университетінің мыңдаған студенттері өз еріктерімен соғысқа қатысып, оның он мыңы ерлікпен қаза тапқан. Осылайша Түркияның ең алғашқы университеті болған білдей бір оқу орны оқушысыз қаңырап қалады.
Сұм соғыс жас талғамады. Жасы 13-ке жаңа толған, салмағы 45 килоға жетсе болды, ондай өрімдей бозбалаларды майданға аттандыра берген.
ШаҺиндере ауруханасы.
Бұл жер аурухана деп аталғанмен, соғыс кезінде ең комфортты деген аурухана табылған әр бір ағаштың көлеңкесі болған. Соғыс уақытында көлік болмағандықтан, әскерлер өз күштерімен, ат арбаларымен тасыған. Әрбір төрт әскердің үшеуі өмірлерімен жол үстінде қоштасқан. Ағаш көлеңкелері жаралылары әрі күннен, әрі жаңбырдан қорғаған.
Соғыс жағдайында жейтін астарына шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа жабысып тыным таптырмаған. Солардың әсерінен көптеген әскерлерге жұқпалы эпидемия жаппай жайылып, сүзек ауруынан қайтыс болған. Осман мемлекетінде «шейіт» сөзінің мағынасы жоғары болғандықтан, соғыс уақытында аурудан қайтыс болған әскерлерге шейіт атауы берілмеген.

Дәрігерлерге берілген әмір мынадай еді; әуелі жедел жәрдем көрсетілетін адамдардың кезегінде ауыр жарақат алғандарды бірінші кезекте емдейтін болса, бұл шайқаста керсінше болады. Бірінші жеңіл жарақат алған әскерлерге алғашқы жәрдем көрсетіліп, әскер санының аздығынан соғыс алаңдарына қайта жіберіп отырған.

Өте ауыр жарақат алған, аяғын кесуге тура келген жаралылар, өз өтініштерімен соғысқа қайта баруға тілек берген. Ауру басатын дәрі-дәрмектер жеткіліксіз болғандықтан, ауырсынуды басу үшін, тістерінің арасына ақ киізді тістетіп жанын шыдаттырып аяқтарын кесуге тура келген.
Сондай шарттары ауыр, қиын-қыстау күндердің бірінде дала ауруханасында жәрдем көрсетіп жүрген дәрігер Салих бей, өз естелігінде мына бір хикаяны баяндап берген екен. «Ешқашан ұмытпаймын, қарны бинтпен оралған өте ауыр жаралы бір әскер әкелінді. Ішек-қарны ақтарылып кеткен.Жүзі қаннан көрінбейді. Жаралыны жаныма тастап кетті.Жаралы әскер дәрігерге қайта-қайта әлсіз ыңырсынған бар даусымен «Әке» деп шақырады.» Басында өлер аузында жатқан әскерлердің ата-аналарын еске алып жатқан даусы шығар деп мән бермейді. Қайта-қайта бірнеше рет «Әке» деп шыққан жаққа бұрылып, қолындағы бинтпен қанды жүзін сүртсе, жаралы әскер, өзінің Стамбул университетіне енді оқуға түскен мектеп жасындағы ұлы болып шығады. Соғысты естісімен өз еріктермен майданға аттанған екен. Сол арада түр-түсі бұзылып кеткен дәрігер: «Бұл менің ұлым, бірақ, ұлым болса да кезегін күтсін! Кезегі келгенінде мен оны қайта қараймын» дейді. Осылайша қан майданда әке мен ұлы осындай жағдайда ұшырасады. Осылайша аурухананың жеке бөлмесі деп есептелген басқа бір ағаштың түбіне орналастырады. Кейін ұлының кезегі келіп, жатқан жеріне барса, ол жаралыны ұлыны көре алмайды.
Маңайындағылардан сұрастырса, ұлының шейіт болып кеткенін естиді…

Белгісіз әскер

Менің тұла бойымды тітіреткен оқиғаның бірі мына бір хикая. Соғыс кезінде Жаңа Зеландиялық бір әскер соғыстан қашып бара жатып, шейіт болған бір түрік әскерінің басын кесіп алып, сөмкесіне салып еліне алып кетеді. Мумиялап, сандық түбінде 90 жыл бойы сақтайды.Достарына, жақындарына бұл «ерлігін» мақтаныш етіп көрсетіп жүрген. Ойлап қараңызшы, сұм соғыстың адамдарды не хәлге түсіргенін?! Ол адам дүние салғаннан кейін, үй ішіндегі өлі бас сүйек әсерінен немерелерінің әбден мазалары, тынышы кете бастайды. Австралия үкіметіне хабар беріп, Автралия үкіметі Түркия үкіметіне хабарлайды. Шейіт болған бас сүйектің көз үсті мен басының артқы жағында бірнеше қорғасын оқ өткен тесіктер табылған. 18 Mart 2003 жылында Түркия әкеліп ресми рәсіммен шехиттерге арналған бақшағы қайта арулап жерленеді. Ең соңғы болып топырағына қауышқан шейіт.

Жалғасы бар…
Чанакале,
1915-2015 жж.

Бiрiншi Дүниежүзiлiк соғыс қарсаңында 1915- 1916 жылдары түрік халқының Чанаккале жерiнде болған азаттық соғысы түрiктер үшiн ғана емес, бүкiл адамзат үшiн маңызы зор. Алаш ақыны Мағжан Жұмабаевтың әйгiлi “Алыстағы бауырыма” атты өлеңi де, отты жылдары қан майданда жан алысып, жан беріскен алыста азап шеккен туыстас бауырларға арналып жазылған туынды болатын.

Түркияның Радио және Телевизия Жоғары Кеңесінің (RTÜK) ұйымдастыруымен, TRT avaz телеарнасымен, Чанаккале 18 март университеті (ÇÖMÜ), Чанакале қаласының әкімдігі, Түркия Республикасының Байланыс және Ақпарат Министрлігінің қолдауымен Чанаккале жеңiсiнiң 100 жылдығына арналған кезектi «VII.Келешекпен байланыс» 3 күндiк медиа семинарынына қатысып қайттық. Бұл жылғы тақырып «Өңірлік ынтымақтастықты дамытуда БАҚ-тың рөлі». Әлемнің қырық елінен 123 адам қатысты. Оның ішінде медиа алаңында білім алып жатқан студенттер мен кәсіби мамандар бар.

Конференция барысында газет, графика, видео болып үш топқа бөлініп, іс-шара соңында, осы салада білім алып жатқан студенттер Чанакале рухы жайында көрген, сезінгендері бойынша өз сезімдерін мақала, репортаж, өлең ретінде жазып, ашықхаттар жасап, таспаға видео түсірді. Жұмсалған еңбек нәтижесінде газет пен ашық хаттар, шағын Чанаккале жайында фильмдерін жұртшылыққа ұсынды.

Конференция аясында Чанаккале жерінде болған әйгілі соғыстың орнын өз көзімізбен көріп, рухын сезінуге мүмкіндік алдық. Бұл қалада нендей сыр жатыр? Жол нұсқаушы маманның берген ақпараттарынан көп мәлімет алдым. Сіздермен де сол көрген-білгендеріммен бөліскенді жөн көрдім.

Измирге жақын орналасқанын білсем де, Чанаккалеге бұрын соңды барып көрген жерім емес. Түскі он екі жарымда шығып, кешкі алты жарымда мәремізге жетіп жығылдық. Жол бойы таң қалумен болдым. Түркияның ең жасыл аймағы Қаратеңіз өңірі деп жиі естігем. Алла-ай, бұл аймақтың өзі жап-жасыл қалың орман, көк жайлау. Қаратеңізі қандай болды екен?!

Түрік тарихында бұл соғыс Гелиболу деп аталса, ағылшын, француз, австралия, жаңа зеландия қайнақтарында Галликоли соғысы деп аталады. Мұндан жүз жыл бұрын дүниенің ең қанды шайқасы осы жерде болған. Чанаккаледе аты айтып тұрғандай түрлі қорған, бекіністер орналасқан. 16 қорған бар. Мұның сегізі бұғаз бойында орналасқан. Әр түрлі падишахтар мен ел басқарушылар тарапынан бой көтерген. Төрті Анадолы жағасында, қалған төрті Гелиболу аралында орналасқан. Ертеден Анадолының жүрегіболған Стамбулдың қауіпсіздігі, осы мекенден бастау алған. Бұл дегеніміз, ежелден бері маңызы зор аймақ екенін көрсетеді. Яғни әскери горнизондар орналасқан.

Бұл аймақта ежелден маңызды стратегиялық мәнге ие болып келген су жолы бар. Ордағы Дарданелл бұғазы Еуропамен Азияны бөліп жатыр. Измирге қарай баратын Егей теңізі мен Стамбулға шығатын Мәрмара теңізі жалғасып жатыр.

Дарданелл бұғазының азиялық жағалауында Түркияның Гелиболу ( грекше Галликоли), Еуропа жағалауында Чанаккале порттары орналасқан. Дарданелл бұғазының экономикалық әрі стратегиялық маңызы зор екенін жоғарыда атап өттік. Бұл күндері де бұғаз арқылы Қазақстаннан тауар (мұнай, астық, түсті металдар, т.б.) тиеген кемелер әлемнің бірқатар елдеріне сапар шегеді.
480 жылы Ксеркс патша өзінің әскерін бұғаздың Еуропа жақ бетіне өткізу мақсатымен сол тұстан екі көпір тартуға әмір еткен. Ал, әйгілі македон билеушісі Ескендр Зұлқарнай Шығыс елдеріне жорыққа шығарда бергі жағалауға дәл сол жерден өткен.

Чанаккале шайқасы Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында болған. 1914-1918 жылдардағы бұл соғысқа 38 мемлекет араласып, 74 миллион адам әскерге алынса, соның 10 миллионы өліп, 20 миллионы жарақат алған.

Соғыс неден басталды?

Осман империясы 2 тамыз1914 жылы Германиямен одақтастық туралы шартқа қол қойғанымен, баста бейтараптқ танытып, уақытша құпия сақталған болатын.
Ол замандар Балқан соғысынан шыққан Осман мемлекетінің әлсіреген тұсы болатын. Соғыс кемелеріне мұқтаждықтары бар. Соғыс басталмастан бұрын Осман елі Ұлыбританияға ақшасы нақты төленген екі соғыс кемесіне тапсырыс береді. Тапсырыс берген кеменің уақыты келіп, түріктер кеменің қолға тигенін күтіп отырған болатын. Осман пашалары кемелерді қабылдап алуға барғанда, кеменің берілмейтінін және ақысы да қайтарылмайтынын естіртеді.

Сол уақыттарда екі неміс кемесі ағылшын және француз әскерлерінің әскери кемесінен қашып теңіз жолымен Түркиядан көмек сұрайды. Осман елінің соғыс министрі Энвер паша бері өтуіне рұқсат етеді. Алмания Түркияға соғыс әскерін өздерінен сатып алуды ұсынады. Түркия да немістерден екі соғыс кемесін сатып алады. Осы оқиғадан кейін түріктердің ағылшындарға деген өкпесі, немістерге деген бір жақындағы пайда болады.

Ағылшындарға өкпелеген түріктер екі неміс әскерін бұғаздан бері өткізеді. Бұл хабар Англия, Франция мен Ресейдің құлағына жетіп, әсіресе ағылшындарды қатты ашуландырады. Бұл кемелер үшін, 500.000 алтын түрік лирасы төленгені, кеме атауын «Явуз», «Мидилли» деп ауыстырғанын және ол кемелер енді Осман еліне тиесілі екенін естиді. Мармара арқылы Стамбулға жеткен екі неміс әскері, 16 тамызда Осман мемлекетінің офицер шеніндегі әскери киімін киіп, кемелерін де Осман елінің байрағымен ауыстырады. Бұл жағдайдан соң 45 күннен кейін неміс әскері адмирал Сушон Османлы теңіз әскери флотының капитаны болып сайланады. Император Кайзер Вильгельмнен келген нұсқау бойынша адмирал Сушон, 14 қыркүйек 1914 ж. уақыттан бастап Османлы әскери теңіз флотының Қаратеңізге тәжірибе мақсатында шығып көруіне, түріктержағын барынша күш салып көндіруге тырысып бағады. Балқан соғысынан енді шыққан түріктер бұған келіспейді. 20 қыркүйекте Османлы үкіметі бұл шешімге қарсы шығады. Алайда, сол күні Энвер паша бір күнге тәжірибе мақсатында Қаратеңізге кемелердің шығуына рұқсат береді. Дәл сол күні де Саит Халим паша бұл жағдайға қарсы шығып, кемелер қайта кері шақырылады. Қарсылыққа қарамастан 27 қыркүйек 1914 жылы неміс адмиралы Сушон бастаған 9 кеме Қаратеңіз жаққа шығып орыстардың Севастополь, Одесса, Новороссийск порттарын бомбалайды. 2 қазанда Ресей, 5 қазанда Ұлыбритания Османлы Империясына қарсы соғыс ашады.

Осылайша, Анадолы жерін анталаған дұшпан қоршауға алады. Ал, Түркия болса, олардың ластанған саяси ойынының құрбанына айналып, Бірінші Дүнижүзілік соғысқа ойламаған жерден араласып кетеді.
Жау тарапы Осман империясын ыдыратып, Анадолы жерін өз араларында теңдей бөлісіп алмақшы болады. Дәл ол замандары Осман империясы әлсіреп, басынан бағы тайған уақыт болатын. Батыс елдері түрік елін әбден әлсіреп, дымы құрыған, «ауру» деп санаған еді. Олардың ойынша, елді бөліп алуға уақыттың ең оңтайлы сол сәт болып, бұл істі оңай көреді…

Осы кезде әскери-теңіз министрі, ағылшын флотын басқарған әйгілі Уинстон Черчилль «Осынау зілзалада даудан басы арылмаған, қирап, әлсірген, қалтасы тесік Түркияның күні енді не болар екен?» деп күле қарап, соғыста ойсыра жеңетініне сенімді болған еді. Алайда Дарданел бұғазындағы шайқаста масқара болып жеңіліске ұшырайды. Уинстон Черчиллдің операцияның бастамашысы ретінде отставкаға кетіп, министр портфелінен айырылып қалған кезі де, дәл осы сәт болатын.
Соғыс туралы егжей-тегжей әңгімелеп жатпай-ақ қояйын. Өзім әсерленген кейбір оқиғаларды айтып өтейін тек.
Сүңгі соғысы
«Нағыз ер – қиындықта сыналады» демекші, тұралап, титықтап тұрған түрік әскерлері ерліктің нағыз үлгісін осы Чанаккале шайқасында көрсетеді.
Мұстафа Кемал Ататүрік– түрік армиясы тарихында подполковник шенімен дивизия басқарған бірінші адам. Оның жұлдызының жарқырауы осы сәттен басталған болатын. Оқ-дәрілері таусылып, әбден әлсіреген түрік әскерлеріне сүңгі-пышақтарымен жауға соғысуға, сондай-ақ, Ататүрік өз командирлеріне «Мен сендерге шабуылға шығыңдар деп бұйырмаймын, мен сендерге шайқаста жан тапсырыңдар деп бұйырамын!» деп әмір еткен. Бұл сөзімен, «Біз бәріміз өліп болғанша біраз уақыт өтеді, оған дейін біздің орнымызға басқа әскерлер келіп үлгереді» деп түсіндірген. Бұйрық орындалып, 57-ші полктегі түрік әскерлері қасық қандары қалғанша соғысып, соғыста түгелмен шеһит болады. Оқ-дәрісіз қала тұра түріктердің қарсы шапқанын көрген дұшпан әскері артқа шегінеді. Осылайша, түрік әскері уақыттан ұта тұрғанша артқы жақтан қосымша күш келіп жетеді.

Соғыс барысында Мұстафа Кемал Ататүрік жүрек тұсынан ауыр жарақат алады. Жүрек тұсындағы сағаты төртке қақ айырлып паршаланып сынған екен. Мынау ескерткіш сағаттың төртке паршаланғанын білдіретін домалақ ескерткіш тастар.
Чанаккале соғысы қаһармандарының бірі – Сейіт Али Чабук. Қатардағы жауынгер бұғаз бойындағы артиллерияда расчетта болған. Ауыр артиллериялық снарядтарды көтеретін тетік бұзылып қалып, 240 миллиметрлік, 276 кг ауыр салмақтағы үш снарядты көтеріп тасып, жауға қарсы оқ атып ерлікпен көзге түскен. Бұл сандар ауызбен оңай айтыла салатын сандар емес. Қазіргі заманда арнайы жаттыққан спортшылардың өзі, мұндай салмақты оңайлықпен көтере бермейді.
Стамбул университетінің мыңдаған студенттері өз еріктерімен соғысқа қатысып, оның он мыңы ерлікпен қаза тапқан. Осылайша Түркияның ең алғашқы университеті болған білдей бір оқу орны оқушысыз қаңырап қалады.
Сұм соғыс жас талғамады. Жасы 13-ке жаңа толған, салмағы 45 килоға жетсе болды, ондай өрімдей бозбалаларды майданға аттандыра берген.
ШаҺиндере ауруханасы.
Бұл жер аурухана деп аталғанмен, соғыс кезінде ең комфортты деген аурухана табылған әр бір ағаштың көлеңкесі болған. Соғыс уақытында көлік болмағандықтан, әскерлер өз күштерімен, ат арбаларымен тасыған. Әрбір төрт әскердің үшеуі өмірлерімен жол үстінде қоштасқан. Ағаш көлеңкелері жаралылары әрі күннен, әрі жаңбырдан қорғаған.
Соғыс жағдайында жейтін астарына шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа жабысып тыным таптырмаған. Солардың әсерінен көптеген әскерлерге жұқпалы эпидемия жаппай жайылып, сүзек ауруынан қайтыс болған. Осман мемлекетінде «шейіт» сөзінің мағынасы жоғары болғандықтан, соғыс уақытында аурудан қайтыс болған әскерлерге шейіт атауы берілмеген.

Дәрігерлерге берілген әмір мынадай еді; әуелі жедел жәрдем көрсетілетін адамдардың кезегінде ауыр жарақат алғандарды бірінші кезекте емдейтін болса, бұл шайқаста керсінше болады. Бірінші жеңіл жарақат алған әскерлерге алғашқы жәрдем көрсетіліп, әскер санының аздығынан соғыс алаңдарына қайта жіберіп отырған.

Өте ауыр жарақат алған, аяғын кесуге тура келген жаралылар, өз өтініштерімен соғысқа қайта баруға тілек берген. Ауру басатын дәрі-дәрмектер жеткіліксіз болғандықтан, ауырсынуды басу үшін, тістерінің арасына ақ киізді тістетіп жанын шыдаттырып аяқтарын кесуге тура келген.
Сондай шарттары ауыр, қиын-қыстау күндердің бірінде дала ауруханасында жәрдем көрсетіп жүрген дәрігер Салих бей, өз естелігінде мына бір хикаяны баяндап берген екен. «Ешқашан ұмытпаймын, қарны бинтпен оралған өте ауыр жаралы бір әскер әкелінді. Ішек-қарны ақтарылып кеткен.Жүзі қаннан көрінбейді. Жаралыны жаныма тастап кетті.Жаралы әскер дәрігерге қайта-қайта әлсіз ыңырсынған бар даусымен «Әке» деп шақырады.» Басында өлер аузында жатқан әскерлердің ата-аналарын еске алып жатқан даусы шығар деп мән бермейді. Қайта-қайта бірнеше рет «Әке» деп шыққан жаққа бұрылып, қолындағы бинтпен қанды жүзін сүртсе, жаралы әскер, өзінің Стамбул университетіне енді оқуға түскен мектеп жасындағы ұлы болып шығады. Соғысты естісімен өз еріктермен майданға аттанған екен. Сол арада түр-түсі бұзылып кеткен дәрігер: «Бұл менің ұлым, бірақ, ұлым болса да кезегін күтсін! Кезегі келгенінде мен оны қайта қараймын» дейді. Осылайша қан майданда әке мен ұлы осындай жағдайда ұшырасады. Осылайша аурухананың жеке бөлмесі деп есептелген басқа бір ағаштың түбіне орналастырады. Кейін ұлының кезегі келіп, жатқан жеріне барса, ол жаралыны ұлыны көре алмайды.
Маңайындағылардан сұрастырса, ұлының шейіт болып кеткенін естиді…

Белгісіз әскер

Менің тұла бойымды тітіреткен оқиғаның бірі мына бір хикая. Соғыс кезінде Жаңа Зеландиялық бір әскер соғыстан қашып бара жатып, шейіт болған бір түрік әскерінің басын кесіп алып, сөмкесіне салып еліне алып кетеді. Мумиялап, сандық түбінде 90 жыл бойы сақтайды.Достарына, жақындарына бұл «ерлігін» мақтаныш етіп көрсетіп жүрген. Ойлап қараңызшы, сұм соғыстың адамдарды не хәлге түсіргенін?! Ол адам дүние салғаннан кейін, үй ішіндегі өлі бас сүйек әсерінен немерелерінің әбден мазалары, тынышы кете бастайды. Австралия үкіметіне хабар беріп, Автралия үкіметі Түркия үкіметіне хабарлайды. Шейіт болған бас сүйектің көз үсті мен басының артқы жағында бірнеше қорғасын оқ өткен тесіктер табылған. 18 Mart 2003 жылында Түркия әкеліп ресми рәсіммен шехиттерге арналған бақшағы қайта арулап жерленеді. Ең соңғы болып топырағына қауышқан шейіт.

Жалғасы бар…
Чанакале,
1915-2015 жж.

Қоңырау дыбысынан оянып кеттім. Жақындап келіп, «Кімсің?» деп сұрамастан есікке ақырын құлағымды тостым. Мұрынын жиі-жиі қорқылдатып тарта беретін тынысынан-ақ таныдым: пәтердің қожайыны. Кезекті сылтау іздей бастап едім, миыма жөнді ой да келе қоймады. Өтірікке адам еріксіз бой алдырады екен: алғашында өтірік айтқанда ұялып, шындығы білініп қала ма деп, бетім қызарып, көзім жасаурап әбден әбігерге түсетін едім. Ал, қазір бәрібір: «Өтірігіңнен-ақ шаршадым» деп тұрған адамды да сендіруге тырысып, сенбесе де әйтеуір өз тарапымнан ақталу үшін құрастырып алған өтіріктерімнің қисыны келмесе де бетім бүлк етпейтін болыпты.
— Аш есікті! Қашанғы шықпаймын деп ойлайсың? – тарғылданып шыққан дауыстың соңын кеңсірігінен жылжып бара жатқан сұйықты кері орнына қайтару үшін қорқ етіп тартылған жағымсыз дыбыс іліп әкетті.
Елуді еңсеріп қалған толық әйел адам алғашқыда, дәлірек айтқанда пәтердің ақысын тұрақты төлеп жүрген кезімде сүйкімді көрінген. Толық денесі кең пейілін білдіргендей, ал май басқан жып-жылмағай беті үнемі күлімдеп тұрғандай көрінетін. Мұрынын жиі-жиі тартатын әдеті де балауса кіп-кішкентай қызға тән бір адалдықты байқататындай еді. Жұмыссыз қалған соңғы 4 ай уақытымда мен жиіркенетін адамдар мен құбылыстар, әрекеттер көбейе бастады, оның ішінде осы пәтердің қожайыны да бар. Есікті аштым:
-Ертең төлеймін…
-Қарағым, тезірек босатшы. Басқа ештеме де сұрамайын.
-Ертеңге дейін уақыт беріңіз…
-Күлкімді келтірмеш, «айналайын».
Бала күнімде әжемнің басымнан сипап «айналайын» деген ең жылы, ең мейірімді есітлетін еді, уақыт өте келе сөздердің де қолданылу мағынасы өзгереді екен. Дәл қазіргі айтылғаннан «айналайыннан» артық мысқыл сөз жоқ еді.
-Ертең…
-Ертең? Ертең лотореядан ұтыс шығу керек пе еді?
-Жоқ, ә…
Аздап жымиғандай болып едім, бірақ түрім жылаған адамға көбірек ұқсап кетті. Тағы бір кезекті рақымшылық күткен адамдай жалынышты көзбен қарадым. Әр әрекетімді айна алдында тұрғандай көз алдыма елестету бала күннен қалған әдет. Дәл қазіргі өзімнің осы түрімді көріп ол түгілі өзім де аяған жоқпын, жиіркендім. Пәтер иесі де аяудың орынына жиіркенген шығар:
-Ертең «мілитсиәмен» келем!- деп көмейін жағымсыз сұйыққа толтырып қорқ еткізіп тағы бір тартты да кетіп қалды. Менің мына түріммен салыстырғанда, танау дыбысы әлдеқайда сүйкімділеу шығар.
Осыншама дәрменсіздігіме, ештемеге ебім жоқтығына күйіндім. Жазудан басқа қолымнан түк келмейді екен. Тіпті еден жууға да жарамай қалдым. Әйтпесе мені жұмыс іздемеді дейсіз бе? Кеше таңертеңнен бері нәр сызбаған асқазан да шыдамсызданып кетті. Телефонның үні әлдеқашан өшкен, тек банктегі несиемнің пайызы өсіп бара жатқанын хабарлап, банк қызметкерлері ғана хабарласады. «Ақша табу керек. Бірақ қалай?». Үйде сататын да ештеме қалмаған. Соңғы құрбандыққа талай ойлар мен тұщымды дүниелер жазылған компьютер кеткен болатын. Көзімнің қарашығындай сақтап келген жазбаларымның бір күнде мәні кетіп, тіпті көшіріп алу да ойыма келмей сатып жібергем. Бар ойым жағамнан алған жоқшылықтан құтылу. Адамның санасын аштық билегенде айуанға айналады деген шындық шығар. Сатуға лайықты көзіме ештеме іліне қоймады. Отыздың ортасына келгенше жинаған байлығым — бір қабырғаны сірестіре жинаған кітаптар ғана бар еді. Кезінде ат басындай алтын берсе де айырбастамауға бекінген байлықтарымды сатам деп шештім. Елдің түкпірінен сұратып алып оқып жүрген кітаптардың бағасын іштей болжап та қойдым: ең аз дегенде пәтердің қарызы мен бір айға жетер қаражат болуы мүмкін.
… Екі ала дорбаға салынған кітаптарымды сүйреп орталық базарға келдім. Алдымен «Кітап аласыз ба?» деп жанымнан өтіп бара жатқан бір-екі адамнан сұрадым. «Кітап?» деп таңырқап тұрды да, бағасын сұрады. Өз ойымша бағалап алған құнды естігеннен кейін күлімдеп бастарын шайқайды. Күлімдеудің де түрі бар: біреулер мейірленіп, біреулер ызамен, біреулер қуанып, біреулер ұялып, біреулер мысқылдап, біреулер армандап, біреулер еріксіз… Мына күлімдеулер басқаша: аяушылыққа да, таңырқауға да, мысқылға да ұқсамайды – есі дұрыс емес адамның әрекетін көргенде кейде күлу әбестік екенін біліп тұрып, еріксіз ұяла жымиясың ғой. Міне, соған ұқсас. Демек, қоғам үшін есім дұрыс емес екен. Кітапты байлыққа балап, сатып қаражатқа айырбастаймын деп ойлаған менің есім дұрыс емес. «Есі дұрыстарға» кітап керек емес. Көзілдірігі өзінің мұрынынан шыққан демімен қырауланып қалған ер адамға екі-үш күндікке жететін тамақтың бағасына айырбастадым кетіп қалдым. Тіпті, өкініш те болған жоқ. Керісінше ауыр дорбаларды үйге кері сүйреуден құтылғаныма қуанғандай кетіп бара жаттым.
… Телефоным шырылдады. Банк қызметкерлері шығар деген оймен қарай қоймағам, артынша хабарлама келді. «Қайдасың? Хабарлас?» Нөмір иесін де таныдым. «Ұнайсың..» деген сөзінен-ақ түпкі пиғылын сезе қойып, адамды ұялтатындай ауыр сөздер айтып кеткенмін. Әйтпесе, пайғамбар жасына келген адамның менен не үміті болуы мүмкін? Шынымен, жаны жомарт деп бағалап жүрген адамның өз есебі бар екенін білген күні-ақ сырт айналдым. Мен намыс деген атауды осылайша түсіндім, ол басқаша түсінді. Намысы оянды, қаршадай біреуден ауыр сөз есту оңайға түспеді. Көкірегінде оянған сезім намыстан гөрі кекке ұқсас еді. Аз ғана уақыттың ішінде ортадан аласталып, жұмыссыз, ешкімсіз қалдым. Дос дегендерім алғашында мені қолдап жігер беріп жүргенмен, уақыт өте келе алыстай берді. Құрғақ сөз қашанғы азық болсын…
Ойланып қалдым. Бас имей кеткен күн үшін мені ешкім марапаттамады, арқамнан қақпады. Арым таза ғой деп жұбаттым алғашында, бірақ ардың тазалығын бағалар кім бар? Жұмыс сұрап қағар есіктің алдында тұрып, алдымен «Жолымды оңғарса екен...» деп Алладан тілегем. Бірақ қолынан жазудан басқа ешқандай тірлік келмейтін мен сияқты бейшараның үні Аллаға жетпей, жарты жолда қалатын болса керек.
Телефонды көтердім. Қарлығыңқырап шығатын дауыс: «Жоғалып кеттің ғой...» деді. Соңғы айларда көрген қиянатым әбден шегіне жетсе керек, еңіреп жылап жібердім. Жылаған дауысымды ол кешірім сұрап отыр деп қабылдады: «Жарайды, жылама, енді! Тентектігіңді қойдың ба?» деп жұбатып жатты. Сабасына түсірдім-ау деген мысқылмен күліп тұрғандай көрінді.
Таршылық келіп қыспаққа алса, кеудесі көк тіреген небір алыпты да морт сындырып, екі бүктеп тынады екен. Жарты жыл бұрынғы ойларым тіптен басқаша еді, ондай ойларды ойлаған да мен емес секілді. Әлемді аппақ күйінде елестетіп, адамдардан да тазалықты күтетін едім. Ал қазір ше? Күлімдеген көздер, мейірлене жымиған жүздер бәрі жасанды сияқты көрінеді.
Мені мына қоршаудан құтқарар жан табылғандай қуанып, тез-тез киіне бастадым. Бұрын өртеген намыстың әншейін ғана қамыстың өртіндей ғана болғаны ғой, лап етіп жанды да, кейін шоғы қалмастан жоғалып кетті.
Шақырған жеріне асыға жеттім. Есікті өзі ашты. Ел алдында аталы сөз сөйлеп, абыройдың асқақ үлгісіндей болып жүрген азаматтың да көлеңкелі тұстары болуы шарттты секілді, бұл жолы еш таңғалмадым. Менің алдымда жас болып көрінгісі келді ме, әлде өзіне солай ыңғайлы ма білмедім, денесіне жабысып тұрған спорт киімін киіп алыпты. Құшағына қысты, иіс суының иісі студент інімдікіне ұқсас, өз жасына сәйкес мүлдем сәйкес емес еді. Өзіне сүйкімді көрініп тұрғаны болар, ал мен үшін күлкілі еді.
-Сені кітап сатып жүрген жеріңнен көргендер бар екен…
Бұдан артық қорлау керек емес еді… Бірақ, бұл жолы ешқандай да ашуланбадым, керісінше бәріне көндіккен адамдай отыра бердім.
-Қатты өзгеріпсің…
Даланы ғана иелік етіп, аспанға шапшитын асау жылқыны қалай үйреткенін көргем… Ауыздығын тартқанда езуінен қанды көбік атып, көзі алақтап шыңғыра кісінеген Ақторының халі аянышты еді. Көнгісі келмей көкке қанша шапшыса да, ақыры өн-бойынан тер саулап, ентігіп барып басылып еді. Кейін Ақторыдан артық жуас ат болмады. Жанына жан жуытпайтын асау Ақторының үсітіне көршінің бар баласы кезектесіп мініп, қызығын көріп еді… Ақторыны аяғанмын сонда…
Осыған дейін көрген қиындық түк емес екен, ең сорақысы алдымда тұр еді… Еті қашқан білегімен белімнен орай құшақтағанда қайтерімді білмедім. Сытылып шықсам, бұрынғы күйіме кері ораламын. Ертең полиция қызметкерлерін ертіп келіп, мені үйден қуатын пәтер иесі түсті есіме. Көзімді жұмдым… Ойыма осыдан бір жыл бұрын кездескен музыкант жігіт келді. Өн бойы тұнған дарын еді, сөйлегенінің өзі әуен. Жаныма жұмбақ сыр қалдырған. Іштей денемнің бір бөлшегіне айналғанын қанша қалап тұрсам да өз сезіміме сараңдық танытып, алыстан ғана сыйласып шығарып салғанмын. Жанының жақындығын тәнімен сезінгісі келіп қанша қиылса да, сезімді тұсаулап бақтым. Ол кетіп қалғаннан кейін, қатты өкіндім. Енді көрмейтінімді ойлап, сағынсам да қолым жетпейтінін біліп өзегім өртенген. Адамдардың арасындағы жақындық, шынайы сүйіспеншілік жынысқа бағынбайды деп қалыптастырып алған ойымның құр әншейін ғана ұстаным екенін білгем сол күні. Қоштасарда бетімнен сүйген еріннің табы өртеп жіберердей көп уақыт есімнен шықпай қойды.
Көптен ойламай кеткен екенмін оны. Есіме түсе салысымен жүректе қалып қойған сағыныш, түнімен маза бермей өкіндірген құштарлық қайтып оянды. Белімді орай құшақтаған еті қашқан кәрі білек емес, тамырлары бұлаудай көрініп тұратын музыканттың қайратты білегі… Бетімнен сүйген де жасанды тістерді көмкеріп тұратын көкшіл тартқан ерін емес, сөйлеген сайын әуен естілетін сыйқырға толы оның ыстық еріні… Өзім жасап алған бейнемді жоғалтып алмау үшін, көзімді ашуға қорықтым…
Көзімді аштым… Ақ жастықта бурыл тартқан шаш… Шындық осы…
...Қарыздарымнан құтылып, жұмысыма кері оралдым. Сұп-сұр күндер қызылды-жасылды думанға айналды. Іздейтін достар да көбейді, мен де кек сақтамадым. Қуана қауышқан адамдай сыр бермедім. Тіпті іштей де ренжіген жоқпын. Бәрін заңды құбылыстай қабылдадым.
Есігімді жау шапқандай тарсылдататын пәтердің иесі де ерекше мейірімге малынып жүрді. Мұрынын жиі-жиі пысылдатып тартып қойып, кешкісін ыстық сорпа құйылған қазанын көтере келеді. «Күн суық, ішіп ал» деп қояр да қоймай тамақтандырады. Өкпе мен наланың бәрі ұмытылған.
Жұмыстан келе жаттым. Көгершіндерге деп шашылған нанның қиқымына келген торғай алыстан аңдып отырған мысықты байқамады. Жер бауырлап ақырын жылжып келе жатқан ажалдың иісін сезді де пыр етіп ұшып, бірақ алысқа ұзамай қайта қонды. Жақындап барып нанның бір қиқымын алды да, кері кетті. Нанның дәмінен алыстай алмай ұзақ тұрды, жақындаса бір қатердің төнетінін де сезеді. Ұшып кетсе, мына байлықты кімге тастамақ. Мүмкін тағы біреуінің дәмін көрермін деп кері қонып, енді енді шоқи бергені сол еді, аш көздері қанталаған мысық тырнағын батырып, шап беріп ұстап алды. Мысықты таспен бір атып, аузындағы торғайды босатып жіберу қолымнан келер еді… Бірақ мен жемтіктің ақырын көргім келді. Бір қанаты дір-дір қаққан торғайды қысып, жан-жағына қызғана қараған мысық үйдің артына зып берді.
Таңертең шығып келе жатып, үйдің артына бұрылдым. Қардың үстіне қызыл қанның дақтары тамыпты. Әрбір жерде шашылған торғайдың мамықтары…

Әңгіме

… Ақтөс «әуп» етті…
***

— Қап, әкеңңң… Қорлығы өтті-ау мынаның!
Шопан үнемі артын айналып, отардан бөлініп жайылғыш көк саулықты шықпыртып сабап әкеп ортаға тығып жатып Ақтөсті ойлады.
«Осы әкеңнің Ақтөс болса өстіп қанымды ішер ме еді...»

— Құдайдан, тозақтан қорықпайсың. Жамандық жасаудан не тежейді?
— Инстинкт. Ешкім қоғамнан шетте қалғысы келмейді. Ал кейбір нәрселер үшін, мысалы адам өлтірген үшін, ұрлық жасаған үшін адамдар қудалайды. Сыртқа тебеді. Адам жалпы қоғамдық жануар ғой. Сол жалғыздықтың қорқынышы бізді ұстайды. Адам өлтіруден, ұрылықтан, девиациядан қорғайды. Құдай емес.
— Сауап жинаймын деп әуре болмайсың, сонда да жақсылық жасайсың ба ?
— Альтруизм. Мысалы мен адаммын. Мен басқа адамдардың өмір сүруіне мүдделімін. Себебі эволюция солай жұмыс істейді. Сондықтан да менің ішімде сондай альтруистік, мынау менің бауырым деген инстинкт бар. Құдай үшін жасамаймын, адамзат өмір сүру үшін жасаймын.
-Сеніңше өлімнен кейін өмір жоқ па?
— Жоқ.
— Рух қайда кетеді?
— Рух жоқ. Рух дегеніміз мына адамның миындағы нейрондар. Адам өлеген кезде нейрондар да өледі. Рух жоғалып кетеді.
Дін өмірді жеңілдетпейді, ойланған адамға. Үнемі ананы, мынаны ойлай бересің. Ислам дінінде «Би ля қаиф» сұрақ қойма, деген нәрсе бар. Сұрақпен тергей бергенде «Би ля қаиф», сұрақ қойма, деп айтады. Сонда ғана сен нағыз мұсылман бола аласың, дейді. Мен сол жерін жек көремін. Себебі ешқандай да нәрседе сұрақ қойма, деп айтуға болмайды адамға.
— Осындай пікір қалыптастыруыңа қандай факторлар әсер етті?
— Оқыған кітаптарым, көрген киноларым, сөйлескен адамдарым. Осының бәрі.
— Ал нақты қайсы?
— Жоқ, енді мен айта алмаймын дәл осы кітаптың осы сөйлемін оқи қалдым да әрі қарай Құдайға сенбей қалдым деп. Белгілі-бір мезетте ойлана бастайсың неге?, деп. Мен бұл өмірде бар болғаны бір 70 жыл өмір сүремін. Соның ішінде түкке тұрмайтын күнәлар жасаймын. Неге мен сол үшін мәңгі бақи тозақта жануым керек? Немесе, егер менің тағдырымда мұның бәрі жазылып қойған болса, осындай күнәлар жасайтыным. Онда неге мен оған жауап беруім керек? Содан тереңдеп-тереңдеп әрі қарай белгілі бір мезетте шешімі жоқ сұрақтар тым көп болып кетеді. Содан кейін бәрін тастауға тура келеді.

— «Дінтану» мамандығында оқитындар арасында сауалнама жасалды. Сонда қазақ группасында оқитындардың бәрі Құдайға сенген, дінді берік ұстанған болып шықты. Ал орыс тобында оқитындардың дені атеистер. Сондағысы анау да, мынау да қазақ. Философияға тереңдегендер сенбейді. Сондықтан Исламда философиямен айналысуға болмайды. Тыйым салынған. Өйткені философияға тереңдеген адам Құдайға күмән келтіре бастайды.
— Әль-Фараби ше?
— Әль-Фарабиді бүкіл мұсылман қауымы сыртқа тепкен. «Сен шын мұсылман емессің», деп қудалаған. Ол «Құдай мен жаратылыс бір. Құдай жаратылысты жаратқан кезде өзін-өзі жаратты. Сонда белгілі бір мезетте Құдай басталды. Оған дейін Құдай болған жоқ», дегенді ұстанған. Бірақ Исламда Құдай мәңгі ғой. Оның басы жоқ, соңы жоқ. Негізі дінтанушылардың барлығы атеист болу керек. Өйткені діннің бәріне объективті түрде қарау керек.
— Үміт, жақсылыққа сенім қайдан келеді саған?
— Үміт жоспарлардан келеді. Жақсылыққа сенім жақсы адамдардан келеді.
— Өмірдің мәні неде?
— Мәні жоқ. Ғаламда секунд сайын болып жатқан кездейсоқтықтардың біреуінің нәтижесінде дүниеге келеміз. Басқа бір кездейсоқтықтан өлеміз. Сол екі аралықта, сол кездейсоқтықтардың сұлулығын түсіне білсе, өмір қызықты өтеді.

P.S. Атеист десе қанішер қылмыскер, безбашенный образ жизнимен өмір сүретін, айналасына үнемі қиянат келтіретін адам елестейтін. Сөйтсем пәлсапалық, ғылыми кітаптарды көп оқып қойған адам атеист болып кетеді екен ғой. Кітап оқыған қауіпті ма, деп қалдым) «Құдайдан қорықпағаннан қорық», дейді ғой данышпандар. Бірақ олар құбыжық емес сияқты))

Мынандай парақша бар екен vk.com/ateizmiotvetislama

Беседа құрған Жалғас Ертай емес) Единомышленники екен, ә?))