Жамбыл облысы әкімдігінің тілдерді дамыту басқармасы ұйымдастыруымен 22 қараша күні Жамбыл Облысы Мойынқұм ауданында №8 Мойынқұм колледжінде көп тілді меңгерген жастарға қолдау көрсету мақсатында «КӨП ТІЛДІ БІЛУ – ЗАМАН ТАЛАБЫ» атты шеберлік сынып өткізілді.
Шеберлік сыныптың спикерлері: Жамбыл облысы әкімдігінің тілдерді дамыту басқармасының талдау және мониторинг болімінің бас маманы-Матжанова Жұлдызай Кньязевна, Қ.А.Яссауи университетінің гуманитарлық ғылымдар факультетінің Phd докторы Ботақараев Бауыржан Қуанышбайұлы, Тлеухан Досболат Серікұлы 5 тіл меңгерген полиглот, Жамбыл облысы «Қазақстан студентерінің альянсы» ЖҚБ төраға орынбасары мен Жамбыл облысы «Жібек Жолы Жастары» еріктілер қозғалысының төрағасы Мурзахметов Фарух жастармен үш тілділік саясаттың маңызы бойынша, қәзіргі таңдағы жастардың рөлі мен алар орны тақырыбында пікір алмасты.
Мурзахметов Фарух 6 тіл меңгерген жас ретінде жастарға өзінің қалай тіл тез меңгеруі бойынша және көп тіл білген жастардың қәзіргі қоғамға қажеттілігі бойынша пікір айтып, өзінің барған мемлекеттерге саяъаты туралы ой қозғап қызықты мәліметтерімен бөлісті.
Ботақараев Бауыржан Қуанышбайұлы, ол өзінің осындай үлкен жетістіктерге қалай жеткені бойынша, ол жетістіктерге тіл меңгеруінің нәтижесімен болғанын баса назар аударып өтіп, Туркия, Франция тағы басқа мемлекеттерде тілдің маңыздылығын айтып өтті.
Ал соңғы спикер Тлеухан Досболат тіл меңгерудің маңыздылығы бойынша тоқталып өтіп, өзінің жаста болса, үлкен жетістіктерге қалай жеткені бойынша айтып өтті. Жастарға болашақтарына үлкен мотивация беріп, жастар көптеген сұрақтарына жауап алды. Сонымен қатар шет мемлекетерде оның ішінде Үндістан мемлекетіндегі сапарындағы тілдің қажеттілігін, ол мемлекетің салт дәстүрлерімен мен әдет-ғұрыптарына тоқталып өтті.
Шара соңында жастардың сұрақтарына әр спикерлер жауап беріп, естелік суретке түсті. Осындай шаралар көп болсын деген жастардың алғыстарын алды.

«Astana taxi» компаниясы әдетте клиенттердің жеке заттарын қалдырып кететінін айтты, деп хабарлайды Астана қаласы әкімдігінің ресми сайты.

Компанияның такси жүргізушілері клиенттердің әдетте сөмке, әмиян, ұялы телефондарын жиі ұмытып кететінін айтты.

«Astana taxi»-дің ақпаратынша, өткен аптада клиенттер таксиде алты зат ұмытқан олар: жүк сөмкесі, сөмке, әмиян, ыдыс, қолғаптар және қораптағы аяқ киім. Ұмыт қалған заттардың барлығы иелеріне қайтарылған, ал аяқ киім иесі уақыт болғанда алып кететінін айтқан.

«Таксиде ұмыт қалған заттары туралы жолаушы бірнеше әдіспен хабарлай алады. 15800 нөмері арқылы колл-орталыққа хабарласуға болады немесе 8 (7172)577707 номері арқылы сапаны бақылау бөліміне хабарласа алады, әлеуметтік желілерде хабар қалдыру, + 7 700 555 76 07 нөмері арқылы Whats App-қа хабарлама жазу».

Егер клиенттің ұмыт қалдырған заты табылып жатса диспетчер зат иесіне хабарласып, заттың қай көлік жүргізушісінде екендігін айтады, ал сапаны қадағалау бөлімінің менеджері клиенттен затты қалай алу ыңғайлы болатынын анықтайды. Ұмыт қалған затты қайтып алудың екі түрі бар. Біріншісі, ұмыт қалған затты такси жүргізушісі офиске әкелуі, ол кезде клиент затын өзіне ыңғайлы уақытта офистен алып кетеді. Екінші түрі, клиент ұмыт қалдырған затын нақты бір мекенжайға әкеп беруін сұраған кезде.  

Кеңістік – барлық нәрсенің, ал уақыт – бүкіл оқиғаның өлшемі. Уақыт пен кеңістіктің көкжиегі тоғысқан кезде ұлт тарихы басталады. Бұл – жай ғана әдемі афоризм емес.

Шын мәнінде, немістердің, италиялықтардың немесе үнді халықтарының жылнамасына көз жүгіртсек, олардың мыңдаған жылды қамтитын төл тарихындағы ұлы жетістіктерінің дені осы елдер қазір мекен етіп жатқан аумақтарға қатыстылығы жөнінде сұрақ туындайтыны орынды.  Әрине, ежелгі Рим деген қазіргі Италия емес, бірақ италиялықтар өздерінің тарихи тамырымен мақтана алады. Бұл – орынды мақтаныш. Сол сияқты, ежелгі готтар мен бүгінгі немістер де бір халық емес, бірақ олар да Германияның мол тарихи мұрасының бір бөлшегі. Полиэтникалық бай мәдениеті бар ежелгі Үндістан мен бүгінгі үнді халқын тарих толқынында үздіксіз дамып  келе жатқан бірегей өркениет ретінде қарастыруға болады.

Бұл – тарихқа деген дұрыс ұстаным. Сол арқылы түп-тамырымызды білуге, ұлттық тарихымызға терең үңіліп, оның күрмеулі түйінін шешуге мүмкіндік туады.

Қазақстан тарихы да жеке жұрнақтарымен емес, тұтастай қалпында қазіргі заманауи ғылым тұрғысынан қарағанда түсінікті болуға тиіс. Оған қажетті дәйектеріміз де жеткілікті.

Біріншіден, қосқан үлестері кейінірек сөз болатын протомемлекеттік бірлестіктердің дені қазіргі Қазақстан аумағында құрылып, қазақ ұлты этногенезінің негізгі элементтерін құрап отыр.

Екіншіден, біз айтқалы отырған зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісінше, көпшілігі осы кең-байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды.

Үшіншіден, кейінгі жылдары табылған тарихи жәдігерлер біздің бабаларымыздың өз заманындағы ең озық, ең үздік технологиялық жаңалықтарға тікелей қатысы бар екенін айғақтайды. Бұл жәдігерлер Ұлы даланың жаһандық тарихтағы орнына тың көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.

Тіпті, қазақтың кейбір ру-тайпаларының атаулары «қазақ» этнонимінен талай ғасыр бұрын белгілі болған. Осының өзі біздің ұлттық тарихымыздың көкжиегі бұған дейін айтылып жүрген кезеңнен тым әріде жатқанын айғақтайды. Еуропацентристік көзқарас сақтар мен ғұндар және басқа да бүгінгі түркі халықтарының арғы бабалары саналатын этностық топтар біздің ұлтымыздың тарихи этногенезінің ажырамас бөлшегі болғаны туралы бұлтартпас фактілерді көруге мүмкіндік берген жоқ.

Сонымен бірге ұзақ уақыттан бері біздің жерімізде өмір сүріп келе жатқан көптеген этностарға ортақ Қазақстан тарихы туралы сөз болып отырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл – түрлі этностардың көптеген көрнекті тұлғалары өз үлестерін қосқан бүкіл халқымызға ортақ тарих.

Бүгінде төл тарихымызға оң көзқарас керек. Бірақ қандай да бір тарихи оқиғаны таңдамалы және конъюнктуралық тұрғыдан ғана сипаттаумен шектелуге болмайды. Ақ пен қара – бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар. Бұлар өзара бірлескенде жеке адамдардың да, тұтас халықтардың да өміріне қайталанбас реңк береді. Біздің тарихымызда қасіретті сәттер мен қайғылы оқиғалар, сұрапыл соғыстар мен қақтығыстар, әлеуметтік тұрғыдан қауіпті сынақтар мен саяси қуғын-сүргіндер аз болмады. Мұны ұмытуға хақымыз жоқ. Көпқырлы әрі ауқымды тарихымызды дұрыс түсініп, қабылдай білуіміз керек.

Біз басқа халықтардың рөлін төмендетіп, өзіміздің ұлылығымызды көрсетейін деп отырғанымыз жоқ. Ең бастысы, біз нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, жаһандық тарихтағы өз рөлімізді байыппен әрі дұрыс пайымдауға тиіспіз.

Сонымен, Ұлы даланың жеті қырына тоқталайық.

 

І. ҰЛТ ТАРИХЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ

Біздің жеріміз материалдық мәдениеттің көптеген дүниелерінің пайда болған орны, бастау бұлағы десек, асыра айтқандық емес. Қазіргі қоғам өмірінің ажырамас бөлшегіне айналған көптеген бұйымдар кезінде біздің өлкемізде ойлап табылған. Ұлы даланы мекен еткен ежелгі адамдар талай техникалық жаңалықтар ойлап тауып, бұрын-соңды қолданылмаған жаңа құралдар жасаған. Бұларды адамзат баласы жер жүзінің әр түкпірінде әлі күнге дейін пайдаланып келеді. Көне жылнамалар бүгінгі қазақтардың арғы бабалары ұлан-ғайыр Еуразия құрлығындағы саяси және экономикалық тарихтың беталысын талай рет түбегейлі өзгерткені туралы сыр шертеді.

 

1. Атқа міну мәдениеті

Атқа міну мәдениеті мен жылқы шаруашылығы жер жүзіне Ұлы даладан тарағаны тарихтан белгілі.

Еліміздің солтүстік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі «Ботай» қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының  тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді.

Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды. Ал жаһандық ауқымда алсақ, шаруашылық пен әскери саладағы теңдессіз революцияға жол ашты.

Жылқының қолға үйретілуі атқа міну мәдениетінің де негізін қалады. Бес қаруын асынған салт атты сарбаз айбарлы көшпенділер империялары тарих сахнасына шыққан дәуірдің символына айналды.

Ту ұстаған салт атты жауынгердің бейнесі – батырлар заманының ең танымал эмблемасы, сонымен қатар, атты әскердің пайда болуына байланысты қалыптасқан көшпенділер әлемі «мәдени кодының» айрықша элементі.

Автокөлік қозғалтқыштарының қуаты әлі күнге дейін аттың күшімен өлшенеді. Бұл дәстүр – жер жүзінде салт аттылар үстемдік құрған ұлы дәуірге деген құрметтің белгісі.

Біз әлемнің барлық түкпіріне ежелгі қазақ жерінен тараған осынау ұлы технологиялық революцияның жемісін адамзат баласы ХІХ ғасырға дейін пайдаланып келгенін ұмытпауға тиіспіз.

Қазіргі киім үлгісінің базалық компоненттері Дала өркениетінің ерте кезеңінен тамыр тартады. Атқа міну мәдениеті салт атты жауынгердің ықшам киім үлгісін дүниеге әкелді. Ат үстінде жүргенде ыңғайлы болуы үшін бабаларымыз алғаш рет киімді үстіңгі және астыңғы деп екіге бөлді. Осылайша кәдімгі шалбардың алғашқы нұсқасы пайда болды.

Бұл салт атты адамдардың ат құлағында ойнауына, ұрыс кезінде еркін қимылдауына мүмкіндік берді. Дала тұрғындары теріден, киізден, кендір мен жүннен, кенептен шалбар тікті. Содан бері мыңдаған жыл өтсе де, киімнің осы түрі өзгере қоймады. Қазба жұмыстары кезінде табылған көне шалбарлардың қазіргі шалбардан еш айырмасы жоқ.

Сонымен қатар бүгінгі етіктердің барлық түрі көшпенділер атқа мінгенде киген жұмсақ өкшелі саптама етіктің «мұрагерлері» екені белгілі.

Ат үстінде жүрген көшпенділер тақымына басқан сәйгүлігіне неғұрлым еркін мініп жүруі үшін биік ер-тұрман мен үзеңгіні ойлап тапты. Бұл жаңалық салт атты адамның ат үстінде қаққан қазықтай мығым отыруына, сонымен бірге шауып бара жатып, қолындағы қаруын еш қиындықсыз және неғұрлым тиімді қолдануына мүмкіндік берді.

Бабаларымыз шапқан аттың үстінен садақ тартуды барынша жетілдірді. Соған байланысты қарудың құрылымы да өзгеріп, күрделі, ыңғайлы әрі қуатты бола түсті. Масағына қауырсын тағылып, металмен ұшталған жебе берен сауытты тесіп өтетін көбебұзарға айналды.

Қазақстан аумағында өмір сүрген түркі тайпалары ойлап тапқан тағы бір технологиялық жаңалық – қылыш. Оның оқтай түзу немесе иілген жүзі – ерекше белгісі. Бұл қару ең маңызды әрі кең таралған соғыс құралына айналды.

Сарбаз бен оның мінген атын қорғауға арналған сауытты да алғаш рет біздің бабаларымыз жасаған. Еуразия көшпенділерінің айрықша маңызды әскери жаңалығына баланған мұздай темір құрсанған атты әскер осылайша пайда болды. Отты қару пайда болып, жаппай қолданысқа енгенге дейін атты әскердің дамуы біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдық пен біздің дәуіріміздің І ғасыры арасында көшпенділердің ұзақ уақыт бойы бұрын-соңды болмаған жауынгерлік үстемдік орнатуын қамтамасыз еткен жасақтың ерекше түрі – айбарлы атты әскердің қалыптасуына ықпал етті.  

 

2. Ұлы даладағы ежелгі металлургия

Металл өндірудің амал-тәсілдерін табу тарихтың жаңа кезеңіне жол ашып, адамзат дамуының барысын түбегейлі өзгертті. Сан алуан металл кендеріне бай қазақ жері – металлургия пайда болған алғашқы орталықтардың бірі. Ежелгі заманда-ақ Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарында тау-кен өндірісінің ошақтары пайда болып, қола, мыс, мырыш, темір, күміс пен алтын қорытпалары алына бастады.

Ата-бабаларымыз жаңа, неғұрлым берік металдар өндіру ісін дамытып, олардың жедел технологиялық ілгерілеуіне жол ашты. Қазба жұмыстары барысында табылған металл қорытатын пештер мен қолдан жасалған әшекей бұйымдары, ежелгі дәуірдің тұрмыстық заттары мен қару-жарақтары бұл туралы тереңнен сыр шертеді. Осының бәрі ежелгі замандарда біздің жеріміздегі дала өркениеті технологиялық тұрғыдан қаншалықты қарқынды дамығанын көрсетеді.

 

3. Аң стилі

Біздің ата-бабаларымыз қоршаған ортамен етене өмір сүріп, өздерін табиғаттың ажырамас бөлшегі санаған. Бұл басты тұрмыс қағидаты Ұлы даланы мекендеген халықтардың дүниетанымы мен құндылықтарын қалыптастырды. Өз жазуы мен мифологиясы бар Қазақстанның ежелгі тұрғындарының озық мәдениеті болды.

Олардың мұрасының жарқын көрінісі, көркем болмысы мен рухани байлығының айшықты белгісі – «аң стилі» өнері. Жануарлар бейнесін тұрмыста пайдалану адам мен табиғаттың өзара байланысының символына баланып, көшпенділердің рухани бағдарын айқындап отырған.

Олар жыртқыштардың, негізінен мысық тұқымдас аңдардың суретін көбірек қолданған. Егемен Қазақстанның символдарының бірі – жергілікті жануарлар әлемінде сирек кездесетін тұрпаты текті қар барысы екені кездейсоқ емес.

Бұл ретте, аң стилі бабаларымыздың айрықша жоғары өндірістік тәжірибесі болғанын көрсетеді. Олар оюлап кескіндеуді, металмен жұмыс істеудің техникасын, соның ішінде, мыс пен қоладан балқымалар жасаудың және құймалар құюдың, жайма алтын дайындаудың күрделі әдістерін жақсы меңгерген.

Жалпы, «аң стилі» феномені әлемдік өнердегі биік белестердің бірі саналады.

 

4. Алтын адам

Біздің түп-тамырымызға жаңаша көзқараспен қарауға жол ашып, әлемдік ғылым үшін сенсация саналған жаңалық – 1969 жылы Қазақстанның Есік қорғанынан табылған, өнертанушы ғалымдар арасында «қазақстандық Тутанхамон» деген атқа ие болған «Алтын адам».

Бұл жауынгер талай тылсым құпияның бетін ашты. Біздің бабаларымыз әлі күнге дейін өзінің асқан көркемдігімен тамсандыратын аса жоғары деңгейдегі көркем дүниелер жасаған. Жауынгердің алтынмен апталған киімдері ежелгі шеберлердің алтын өңдеу техникасын жақсы меңгергенін аңғартады. Сонымен бірге бұл жаңалық Дала өркениетінің зор қуаты мен эстетикасын әйгілейтін бай мифологияны паш етті.

Дала халқы өз көсемдерін осылайша ұлықтап, оның мәртебесін күн секілді құдірет деңгейіне көтеріп асқақтатқан. Қорымдағы сән-салтанатты жасау-жабдықтар ежелгі бабаларымыздың зияткерлік дәстүрлерінен де мол хабар береді. Жауынгердің жанынан табылған күміс кеселердің бірінде ойып жазылған таңбалар бар. Бұл – Орталық Азия аумағынан бұрын-соңды табылған жазу атаулының ішіндегі ең көнесі.

 

5. Түркі әлемінің бесігі

Қазақтардың және Еуразияның басқа да халықтарының тарихында Алтайдың алар орны ерекше. Осынау асқар таулар ғасырлар бойы Қазақстан жерінің тәжі ғана емес, күллі түркі әлемінің бесігі саналды. Дәл осы өңірде біздің дәуіріміздің І мыңжылдығының орта шенінде Түркі дүниесі пайда болып, Ұлы дала төсінде жаңа кезең басталды.

Тарих пен география түркі мемлекеттері мен ұлы көшпенділер империялары сабақтастығының айрықша моделін қалыптастырды. Бұл мемлекеттер ұзақ уақыт бойы бірін-бірі алмастырып, орта ғасырдағы Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірінде өзінің өшпес ізін қалдырды.

Орасан зор кеңістікті игере білген түркілер ұлан-ғайыр далада көшпелі және отырықшы өркениеттің өзіндік өрнегін қалыптастырып, өнер мен ғылымның және әлемдік сауданың орталығына айналған ортағасырлық қалалардың гүлденуіне жол ашты. Мәселен, орта ғасырдағы Отырар қаласы әлемдік өркениеттің ұлы ойшылдарының бірі – Әбу Насыр Әл-Фарабиді дүниеге әкелсе, түркі халықтарының рухани көшбасшыларының бірі Қожа Ахмет Ясауи Түркістан қаласында өмір сүріп, ілім таратқан.

 

6. Ұлы Жібек жолы

Еліміздің географиялық тұрғыдан ұтымды, яғни Еуразия құрлығының кіндігінде орналасуы ежелден әртүрлі мемлекеттер мен өркениеттер арасында транзиттік «дәліздердің» пайда болуына септігін тигізді. Біздің дәуірімізден бастап бұл құрлық жолдары Үлкен Еуразияның Шығысы мен Батысы, Солтүстігі мен Оңтүстігі арасындағы сауда және мәдениет саласындағы байланыстардың трансконтинентальды желісіне – Ұлы Жібек жолы жүйесіне айналды.

Бұл жол халықтар арасындағы жаһандық өзара тауар айналымы мен зияткерлік ынтымақтастықтың қалыптасып, дамуы үшін орнықты платформа болды.

Керуен жолдарын мінсіз ұйымдастырып, қауіпсіздігін қамтамасыз еткен Ұлы дала халқы ежелгі және орта ғасырлардағы аса маңызды сауда қатынасының басты дәнекері саналды. Дала белдеуі Қытай, Үнді, Парсы, Жерорта теңізі, Таяу Шығыс және славян өркениеттерін байланыстырды.

Алғаш пайда болған сәттен бастап, Ұлы Жібек жолы картасы, негізінен, Түрік империяларының аумағын қамтыды. Орталық Еуразияда түркілер үстемдік құрған кезеңде Ұлы Жібек жолы гүлдену шегіне жетіп, халықаралық ауқымда экономиканы өркендетуге және мәдениетті дамытуға септігін тигізді.

 

7. Қазақстан – алма мен қызғалдақтың отаны

Асқақ Алатаудың баурайы алма мен қызғалдақтың «тарихи отаны» екені ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Қарапайым, бірақ бүкіл әлем үшін өзіндік мән-маңызы зор бұл өсімдіктер осы жерде бүр жарып, жер жүзіне таралған. Қазақстан қазір де әлемдегі алма атаулының арғы атасы – Сиверс алмасының отаны саналады. Дәл осы тұқым ең көп таралған жемісті әлемге тарту етті. Бәріміз білетін алма – біздегі алманың генетикалық бір түрі. Ол Қазақстан аумағындағы Іле Алатауы баурайынан Ұлы Жібек жолының көне бағыты арқылы алғашқыда Жерорта  теңізіне, кейіннен бүкіл әлемге таралған. Осы танымал жемістің терең тарихының символы ретінде еліміздің оңтүстігіндегі ең әсем қалалардың бірі Алматы деп аталды.

Қазақстан аумағындағы Шу, Іле тауларының етегінен әлі күнге дейін жергілікті өсімдіктер әлемінің жауһары саналатын Регель қызғалдақтарын бастапқы күйінде кездестіруге болады. Бұл әсем өсімдіктер біздің жерімізде Тянь-Шань тауларының етегі мен шөлейт даланың түйісер тұсында пайда болған. Қазақ топырағындағы осынау қарапайым, сондай-ақ ерекше гүлдер өз әдемілігімен көптеген халықтың жүрегін жаулап, біртіндеп бүкіл әлемге тарады.

Бүгінде жер жүзінде қызғалдақтың 3 мыңнан астам түрі бар, олардың басым көпшілігі – біздің дала қызғалдағының «ұрпағы». Қазір Қазақстанда қызғалдақтың 35 түрі өседі.

***

ІІ. ТАРИХИ САНАНЫ ЖАҢҒЫРТУ

Көтерілген мәселелер жан-жақты  ой елегінен өткізіп, терең зерделеуді талап етеді. Сондай-ақ біздің дүниетанымымыздың, халқымыздың өткені мен бүгінінің және болашағының іргелі негіздеріне тікелей қатысты.

Бұл жұмысты бірнеше ірі жобалар арқылы бастауға болады деп ойлаймын.  

 

1. Архив – 2025

Тәуелсіздік жылдарында халқымыздың өткенін зерттеуге қатысты ауқымды жұмыстар атқарылды. Еліміздің тарихи жылнамасындағы ақтаңдақтарды қайта қалпына келтіруге жол ашқан «Мәдени мұра» бағдарламасы табысты іске асырылды. Бірақ, бабаларымыздың өмірі мен олардың ғажап өркениеті жөніндегі көптеген деректі құжаттар, әлі де болса, ғылыми айналымға түскен жоқ. Олар әлемнің бүкіл архивтерінде өз іздеушісі мен зерттеушісін күтіп жатыр.

Сондықтан ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар дүниесіне елеулі іргелі зерттеулер жүргізу үшін «Архив – 2025» жеті жылдық бағдарламасын жасауымыз қажет деп санаймын. 

Бұл жобаны жүзеге асыру барысында тарихшылардан, деректанушылар мен мәдениеттанушылардан құрылған арнайы топтардың отандық және шетелдік ірі архивтермен өзара жүйелі әрі ұзақ мерзімді ықпалдастықта болып, іздеу-зерттеу жұмыстарын жүргізуіне баса мән беру керек.

Қай жағынан болсын, бұл маңызды жұмыс мемлекет есебінен атқарылатын «академиялық туризмге» айналмауға тиіс. Архив деректерін тек жинақтап қана қоймай, барлық мүдделі зерттеушілер мен қалың жұртшылыққа қолжетімді болуы үшін оларды белсенді түрде цифрлық форматқа көшіру қажет.

Өз тарихына деген мақтаныш сезімін ұялатып, отаншылдық тәрбие беру мектеп қабырғасынан басталуға тиіс. Сондықтан мектептер мен барлық өңірлердегі өлкетану музейлерінің жанынан тарихи-археологиялық қозғалыстар құру маңызды. Ұлт тарихын санаға сіңіру барша қазақстандықтардың бойында өз бастауларына деген ортақтық сезімін қалыптастырады.

 

2. Ұлы даланың ұлы есімдері

Көпшіліктің санасында тарихи үдерістер, негізінен, тұлғаландыру сипатына ие болатыны белгілі. Көптеген халықтар өз елінің ерекше елшісі сынды ұлы бабаларының есімдерін мақтан тұтады.

Мысалы, өткен дәуірлердегі Тутанхамон, Конфуций, Ескендір Зұлқарнайын, Шекспир, Гете, Пушкин және Джордж Вашингтон сияқты дүние жүзіне белгілі тұлғалар бүгінде «өз мемлекеттерінің» баға жетпес символдық капиталы саналады әрі сол елдердің халықаралық аренада тиімді ілгерілеуіне септігін тигізіп отыр.  

Ұлы дала Әл-Фараби мен Ясауи, Күлтегін мен Бейбарыс, Әз-Тәуке мен Абылай, Кенесары мен Абай және басқа да көптеген ұлы тұлғалар шоғырын дүниеге әкелді.

Сондықтан біз біріншіден, атақты тарихи тұлғаларымыз бен олардың жетістіктерінің құрметіне ашық аспан астында ескерткіш-мүсіндер қойылатын «Ұлы даланың ұлы есімдері» атты оқу-ағарту энциклопедиялық саябағын ашуымыз керек.

Екіншіден, мақсатты мемлекеттік тапсырыс ұйымдастыру арқылы қазіргі әдебиеттегі, музыка мен театр саласындағы және бейнелеу өнеріндегі ұлы ойшылдар, ақындар және ел билеген тұлғалар бейнесінің маңызды галереясын жасауды қолға алу қажет.

Сондай-ақ бұл жерде классикалық қалыптан тыс, баламалы жастар өнерінің креативті әлеуетін де пайдаланудың мәні зор. Осыған орай, бұл іске тек отандық қана емес, сонымен бірге, шетелдік шеберлер мен шығармашылық ұжымдарды да тартқан жөн.

Үшіншіден, еліміздің тарихи кезеңдерін кеңінен қамти отырып, «Ұлы Дала тұлғалары» атты ғылыми-көпшілік серияларды шығарып, тарату жұмыстарын жүйелендіру және жандандыру қажет.

Бұл бағытта қазақстандық ғалымдармен қатар шетелдік мамандар да тартылатын халықаралық көпбейінді ұжым құруға болады. Нәтижесінде, біздің қаһармандарымыздың өмірі мен қызметі жөнінде тек еліміздегілер ғана емес, сондай-ақ шет елдегілер де білетін болады.

 

3. Түркі әлемінің генезисі

Қазақстан – күллі түркі халықтарының қасиетті «Қара шаңырағы». Бүгінгі қазақтың сайын даласынан әлемнің әр түкпіріне тараған түркі тектес тайпалар мен халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты.

Осыған байланысты, «Түркі өркениеті: түп тамырынан қазіргі заманға дейін» атты жобаны қолға алу қажет. Бұл жоба аясында 2019 жылы Астанада Түркологтардың дүниежүзілік конгресін және әртүрлі елдер музейлерінің экспозицияларына ежелгі түркі жәдігерлері қойылатынТүркі халықтарының мәдени күндерін ұйымдастыру керек. Сондай-ақ, Википедияның үлгісінде Қазақстанның модераторлығымен Түркі халықтарына ортақ туындылардың бірыңғай онлайн кітапханасын ашу да маңызды.  

Сонымен қатар жаңа облыс орталығы ретінде Түркістанды дамыту барысында оның халықаралық аренадағы беделін жүйелі түрде арттыру қажет.

Қазақстанның ежелгі астанасы халқымыздың рухани орталығы ғана емес, сондай-ақ, бүкіл түркі әлемі үшін киелі орын болып саналады.

 

4. Ұлы даланың ежелгі өнер және технологиялар музейі

«Ұлы дала» атты ежелгі өнер және технологиялар музейін ашуға толық мүмкіндігіміз бар. Оған озық өнер мен технология үлгілерін – аң стилінде жасалған бұйымдарды, «Алтын адамның» жарақтарын, жылқыны қолға үйрету, металлургияны дамыту, қару-жарақ, сауыт-сайман дайындау үдерісін көрсететін заттарды және басқа да жәдігерлерді жинақтауға болады. Онда Қазақстан жерінен табылған құнды археологиялық ескерткіштер мен археологиялық кешендердің экспозициялары қойылады. Бұл заттар тарихи дәуірлердің қандай да бір кезеңіндегі әртүрлі шаруашылық салаларының даму үдерісін көрсетеді.

Сонымен қатар «Ұлы даланың ұлы өркениеттері» атты жалпыұлттық тарихи реконструкциялар клубын құрып, соның негізінде Астанада және Қазақстанның өзге де өңірлерінде ежелгі сақтар, ғұндар, ұлы түркі қағандарының дәуірі және басқа да тақырыптар бойынша фестивальдар өткізуге болады. Бұған қызығушылық білдірген адамдарды тарта отырып, осы тақырыптар аясындағы жұмыстарды бір мезгілде жүргізуге болады.

Ежелгі Отырар қаласының бірқатар нысандарын – үйлері мен көшелерін, қоғамдық орындарын, су құбырларын, қала қамалының қабырғалары мен тағы да басқа жерлерін ішінара қалпына келтіретін туристік жоба да қызықты болмақ.

Осының негізінде білімді дәріптеуге және туризмді дамытуға баса мән берілуі қажет.

 

5. Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы

Бұл жоба  аясында бізге «Дала фольклорының антологиясын» жасау керек. Мұнда Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мыңжылдықтағы халық ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілері – ертегілері, аңыз-әфсаналары, қиссалары мен эпостары жинақталады.

Сонымен қатар қазақтың қобыз, домбыра, сыбызғы, сазсырнай және басқа да дәстүрлі музыкалық аспаптарымен орындауға арналған маңызды туындылар топтамасын – «Ұлы даланың көне сарындары» жинағын басып шығару қажет.

Ұлы Даланың фольклоры мен әуендері заманауи цифрлық форматта «жаңа тыныс» алуға тиіс. Бұл жобаларды жүзеге асыру үшін көшпенділердің бай мұрасын жүйелеуге қабілетті ғана емес, сондай-ақ оның өзектілігін арттыра алатын отандық және шетелдік кәсіби мамандарды тарту маңызды.

Біздің мәдениетіміздің негізгі сюжеттерінде, кейіпкерлері мен сарындарында шекара болмайды, сол себепті оны жүйелі зерттеп, бүкіл Орталық Еуразия кеңістігі мен барша әлемде дәріптеуге тиіспіз.

Ауызша және музыкалық дәстүрді жаңғырту қазіргі заманғы аудиторияға жақын әрі түсінікті форматта болуы керек.

Атап айтқанда, көнерген сөздер мен мәтіндерді суреттерімен қоса беруге, айқын видеоматериалдар формасында ұсынуға болады. Музыкалық дыбыстар мен әуендер табиғи аспаптармен ғана емес, олардың заманауи электронды нұсқалары арқылы да шығарылады. 

Сонымен қатар фольклорлық дәстүрдің ортақ тарихи негіздерін іздеу үшін Қазақстанның түрлі өңірлері мен өзге елдерге бірнеше іздеу-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру қажет. 

 

6. Тарихтың кино өнері мен телевизиядағы көрінісі

Қазіргі замандағы халықтардың тарихи таным-түйсігінде кино өнері ерекше орын алады. Жалпы халықтың санасында фильмдердегі жарқын кинообраздар іргелі ғылыми монографиялардағы деректі портреттерден гөрі маңыздырақ рөл атқарады. 

Сондықтан тез арада Қазақстанның өркениет тарихының үздіксіз дамуын көрсететін деректі-қойылымдық фильмдердің, телевизиялық сериалдар мен толықметражды көркем картиналардың арнайы циклін өндіріске енгізу керек.

Аталған жобалар кең халықаралық ынтымақтастық аясында отандық және шетелдік үздік сценаристерді, режиссерлерді, актерлерді, продюсерлерді және заманауи кино өндірісінің басқа да мамандарын тарту арқылы жүзеге асырылуға тиіс.  

Қызықты әрі мелодрамалық сарындармен қатар, көрермендер үшін танымал фэнтези және шытырман оқиғалы блокбастерлердің элементтерін қоса отырып, жаңа тарихи теле-кино туындылардың жанрларын барынша кеңейту қажет.

Осы мақсатпен Ұлы даланың бай мифологиялық және фольклорлық материалдарын пайдалануға болады. 

Ұлт қаһармандарын үлгі тұту үрдісін қалыптастыруға жол ашатын сапалы балалар фильмдері мен мультипликациялық сериалдарды аса қажет ететін өскелең ұрпақтың да талғамына ерекше назар аудару керек.

Біздің даңқты батырларымыз, ойшылдарымыз бен ел билеушілеріміз – тек Қазақстан ғана емес, сондай-ақ бүкіл әлем бойынша еліктеуге лайықты тұлғалар.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Осыдан бір жарым жыл бұрын менің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақалам жарыққа шықты.

Жоғарыда аталған жобаларды «Рухани жаңғыру» бағдарламасының жалғасы ретінде қарастырамын.

«Рухани жаңғыру» жалпыұлттық бағдарламасының жаңа компоненттері ата-бабаларымыздың көп ғасырлық мұрасының цифрлық өркениет жағдайында түсінікті әрі сұранысқа ие болуын қамтамасыз ете отырып, оны жаңғыртуға мүмкіндік береді.

Төл тарихын білетін, бағалайтын және мақтан ететін халықтың болашағы зор болады деп сенемін. Өткенін мақтан тұтып, бүгінін нақты бағалай білу және болашаққа оң көзқарас таныту – еліміздің табысты болуының кепілі дегеніміз осы.

«Астана Тазалық» ЖШС мәліметінше, өткен тәулікте қаладан 3341 текше метр қар шығарылды. «15 қарашада Астана Тазалық» ЖШС 561 текше метр, өзге де мердігер компаниялар 2330, «Астана Зеленстрой» АҚ 450 текше метр қар шығарған», – делінген хабарламада.

Қардан тазалау жұмыстарына техниканың 303 бірлігі жұмылдырылып, санитарлық тазалау жұмыстарына 313 адам тартылды. «13 қазан мен 15 қараша аралығында жалпы 4 347 текше метр, өткен тәулікте 106 текше метр құм-тұз аралас қоспа себілді», — деп мәлімдеді «Астана Тазалық» ЖШС-де.

Жаз. Екеуміз үй маңындағы ескі қаша жанында тұрмыз. Сырттан қарағанда əңгімеміз қызық болып көрінгенімен, жанарымызға толассыз келіп тығылып тұрған көздің мөлдір жасын əзер ұстаудамыз. Күлкі астындағы қалың мұң. Ортақ таныстарымызды сұрап біраз тұрдық.Бір мезет сен де, мен де үндемей қалдық. Қараңғы далаға түскен айдың əлсіз сəулесімен мұнарлана көрініп тұрған тау басына қадала қарап сен тұрсың, жасыл желегі мен қатқыл тастарын жаңа көргендей жерге қадала қарап мен тұрмын. Арадағы үнсіздік денемді мұздатып барады. Неге келгеніңді де айтпадың? Ішім сезіп тұрса да, өзі айтсын деген едім. Тағы да үнсізсің. Əдеттегідей өзім сөз бастадым:

— Екеуміз көріспегелі біраз уақыт өтіп кетіпті ғой, иә?- дедім. Менің тосыннан сөйлегенімді күтпедің бе,əлде қалың ойыңды дауысым шошытты ма селк ете қалдың.

-Ау! Аа, иә біраз болып қалыпты. Жоғалып кеттің ғой, хабарласпайсың да-дедің.

«Мен бе хабарсыз кеткен, қашанғы мен, неге мен? Сен неге іздемейсің, неге келмейсің, неге айтпайсың?»- деп дауыстап айтқым келгенімен тағы да сыпайылықпен сен арамызға құрып берген шекарадан аса алмай кері қайттым. Сəл жымиып қарап:

-Уақыт болмады хабарласуға,- дедім. Тағы да үнсіздік.

Бұл жолғы үнсіздікті сен жойдың.

-Қалың киініп шық, жүріп қайтайық. Жарайды дегендей басымды изеп ишара білдіріп үйге қарай бет алдым. Үстіме қалың киім киіп, аяқ киімімді ауыстыра салысымен көп күттірмейін деп тездете басып қайта шықтым.

-Кеттік пе?

— Аха, кеттік.

Жол жиегінің екі бөлігіне бөлініп арамызға қойған шекара іспетті ортаны бөле жатқан арықты бойлай жүріп келеміз. Даладан иттердің үрген дауысы ғана естіледі.

— Қалаға қашан қайтасың? Əлі біраз боласың ба?- деп сұрақ қойдың.

— Иа, біраз қаламын. Сен қашан келдің?

— Жаңа ғана келдім. Сен ауылда деген соң келгенім ғой, көріп кетейін деп.

Күткенім осы сөз болса керек. Езуім еркімнен тыс жымиып тұр. Тағысын- тағы əңгімелермен қалай айналып үй алдына қайта келгенімізді де байқамай қалыппын. Уақыт та біршама болып қалыпты.

-«Жарайды, мен кірейін»-, дегенім сол еді, бойыңа бар батылдықты жыйғандай болып қолымнан ұстадың.

— Тоқтай тұршы,- деп тоқтаттың. Тоқтап тұрмын, тыңдап тұрмын дегендей қос кірпігімді əлсін-əлсін қағып қарап тұрдым.

— Қайырлы түн!- дедің. «Бары осы ма, неге өткенге оралайық демейсің, неге басынан көрейік демейсің, қателік сенен де, менен де емес қой деп неге айтпайсың?» деген сан мыңдаған сауал ішімде тулап қоя берді. Үмітім үзілді дегендей жымиып тез артқа бұрылдым. Көзіме әу бастан тұнған мөлтек жасымды бұл жолы ұстап тұра алмадым. Еріксіз шығып кетті.

Түсіндім. Бір біткен оқиға қайта басталмайтынын түсіндім. Арамызға түскен адамдардың жеңіске жеткенін түсіндім. Біздің хикая соңына да жеткенін түсіндім. Мен бəрін дəл осы күні түсіндім. Сені алғаш көрген күннен «аққу» дейтін едім. Ақтығың мен түр əлпетің үшін ғана емес, махаббатың үшін де солай дейтінмін. Бүгін мен сол аққуымнан айырылдым. Жетімкөлге аққулар оралмағаны сынды, менің де аққуым жүрегімнен ұшып кетті. Ол енді оралмайды.

Құтқарушылар азаматтарды қыс мезгілінде балық аулау және аңға шығу кезінде қауіпсіздік ережелерін сақтауға шақырады, деп хабарлайды Астана әкімдігінің ресми сайты қаланың ТЖД-нің баспасөз қызметіне сілтеме жасап.

Температура төмендеп, алғашқы қар жауғаннан кейін аң мен балық аулау маусымы басталады. Қысқы демалыс барысында қарапайым қауіпсіздік ережелерін ұмытып кетіп жатамыз. Оның соңы орны толмас зардаптарға әкелуі мүмкін.  Төтенше жағдайларға жол бермеу мақсатында Астана қаласы Сарыарқа аудандық ТЖД Төтенше жағдайлар басқармасының қызметкерлері алдын алу шараларын жүргізуде.

Шара барысында елорда құтқарушылары аңшылық пен балық аулау саймандары сатылатын  Сарыарқа ауданындағы бірнеше дүкенге барып,  сатып алушыларға қауіпсіздік ережелерін түсіндірді. Сондай-ақ, мұнда келушілер мен сатушыларға жадынамалар таратылды.

«Дүкен басшылығына балықшылар мен аңшыларға қауіпсіздік ережелерін жеткізу міндеттелді. Сонымен қатар, WhatsApp желісіндегі балықшылардың «Рыбаки Астаны», «Рыбалка круглый год 54» топтарына хабарламалар жіберілді», — делінген таратылған ақпаратта.

Форумды «Зерде» холдингі мен Astana Hub IT-стартапшылары халықаралық технологиялар паркінің қолдауымен ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігі ұйымдастырды, деп хабарлайды елорда әкімдігінің ресми сайты.

Форумға халықаралық IT қауымдастығының өкілдері, технология саласындағы танымал сарапшылар, кәсіпорын басшылары, технологиялық кәсіпкерлер, әртүрлі елдердің мемлекеттік сектор өкілдері, цифрлық даму саласындағы мамандар, ғалымдар, сондай-ақ венчурлық капиталистер мен инвесторлар қатысады.

Digital Bridge алаңында 50-ден астам қазақстандық және халықаралық спикерлер сөз сөйлейді. Олардың қатарында Startup Genome бас ди⁠ректоры Жан-Франсуа Готье, Hyperloop Transportation компаниясының бас ди⁠ректоры Дирк Алборн, Стартап академиясының кәсіпкері, кеңесшісі және жетекшісі, «Галактика» жеке ғарыштық компаниясының негізін қалаушы және меншік иесі Алия Прокофьева, Priceline Group негізін қалаушы Джефф Хоффман, Global Catalyst Partners халықаралық венчурлық капитал фирмасының төрағасы және тең құрылтайшысы Камран Элахиан бар.

Digital Bridge форумы цифрлық трансформация, электронды үкімет, технологиялық кәсіпкерлік және 4-ші өнеркәсіптік революция идеяларын ілгерілету үшін Еуропа мен Азия арасындағы диалог алаңын құратын жыл сайынғы іс-шараға айналады деп күтілуде.

E.gov.kz электронды үкімет порталында Астана қаласының әкімі Бақыт Сұлтановтың қатысуымен өткен интернет-конференция қорытындыланды, деп xабарлайды елорда әкімдігінің ресми сайты.

 Онлайн-форум барысында қатысушылар келесі мәселелерді талқылады: «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыру бойынша қабылданған шаралар», «Мемлекеттiк қызметкерлердiң жалпыға бірдей моральдық-этикалық нормаларын сақтауы», «Құрылыс индустриясын дамыту және Астана қаласының архитектуралық келбеті», «Жолаушылар тасымалы мәселелері мен автокөлік жолдарының жай-күйі», сондай-ақ «Жергiлiктi бюджет пен елорданың коммуналдық меншiгі».

Қала тұрғындары «Абу Даби Плаза» көпфункционалды кешені құрылысының аяқталуы, аумақтарды көгалдандыру, «жылы аялдамаларды» орнату, нөсерлі кәріз желісін жаңғырту, жылдам тамақтану дүңгіршектерін орналастырудың заңдылығы мәселелеріне қызығушылық танытты.

Форумға қатысу e.gov.kz порталына (электрондық-цифрлық қолтаңба арқылы «Ашық диалог» – интернет-конференциялар бөлімі) өту арқылы мүмкін болды.

Келіп түскен өтініштерді талдау барысында төмендегі мәселелерді айрықша атап өтуге болады. Көлік және жол инфрақұрылымы бойынша — 19, құрылыс және тұрғын үй — 10, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы — 3, кәсіпкерлік — 3, Астана әкімдігінің қоғаммен байланысы — 3, сәулет және жер қатынастары — 3, мәдениет — 3, денсаулық сақтау — 1, экономика — 1, мемлекеттік қызмет бойынша – 1 сұрақ келіп түскен.

Астана қаласының әкімі Бақыт Сұлтановтың қатысуымен өткен алғашқы интернет-конференция алты сағатқа созылды. Барлығы 47 сауал келіп түсті. Олардың барлығына мардымды жауап беріліп, мәселелердің мән-жайы түсіндірілді.

Мемлекет басшысының Жолдауында айтылған негізгі бағыттарды іске асыру кезеңдері елордадағы № 10 мектепте талқыланды, деп хабарлайды Астана қаласы әкімдігінің ресми сайты.

Кездесу барысында тұрғындарға «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» атты Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы түсіндіріліп, өзекті мәселелер талқыланды. Шараға Байқоңыр ауданының әкімі Ерлан Каналимов, Л. Гумилев атындағы ЕҰУ ректоры Ерлан Сыдықов қатысты.

«Жолдау аясында ауданды абаттандыру жұмыстары жүргізілуде. Көшедегі жарықшамдардың саны артып, спорттық және балаларға арналған ойын алаңдары орнатылып жатыр», – деп атап өтті Байқоңыр ауданының әкімі Ерлан Каналимов.

Аудан тұрғындарымен кездесу барысында әкім 2018 жылдың 9 айында атқарылған жұмыстарға есеп беріп, 2019 жылға белгіленген жоспарлармен бөлісті. Сондай-ақ тұрғындар көкейдегі сұрақтарын қойып, ауданның өмір сапасын жақсарту жөнінде өз ұсыныстарын жеткізді.

Бейбітшілік және келісім сарайында әлеуметтік қорғау жүйесінің қызметкерлерін марапаттады, деп хабарлайды Астана қаласы әкімдігінің ресми сайты.

Мерекелік іс-шара Еңбек күні мен Әлеуметтік қорғау қызметкерлері күніне орай «Жалпыға Ортақ Еңбек қоғамына қарай» республикалық форумы аясында өтті.

Осы жылы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі «Әлеуметтік қорғау жүйесіндегі үздік қызметкер» атағына ІІІ республикалық конкурсты өткізді. Әлеуметтік саладағы келесі қызметкерлер республикалық комиссияның шешімімен жеңімпаз атанды:

«Зейнетақы жүйесіндегі үздік қызметкер» номинациясында – зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандыру бөлімінің басшысы Гүлжан Сұлтанғазиева (СҚО);

«Әлеуметтік сала жүйесіндегі үздік қызметкер» номинациясында– «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры» АҚ филиалының ди⁠ректоры Айнагүл Сабырова (Ақмола облысы);

 «Үздік әлеуметтік қызметкер» номинациясы бойынша – дефектолог Бибігүл Жартыбаева (БҚО);

«Үздік медициналық-әлеуметтік мекеме» номинациясында – «балаларға арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету орталығы» қазыналық мемлекеттік мекемесі (Қызылорда облысы);

«Үздік әлеуметтік үкіметтік емес ұйым» номинациясында – «Амаль-Иман» қоғамдық қоры (Алматы қ.);

«Жұмыспен қамту орталығының үздік қызметкері» номинациясы бойынша – Жұмыспен қамту орталығының маманы  Раушан Құбайдуллина (Ақтөбе облысы);

«Әлеуметтік саланың үздік менеджер-ұйымдастырушысы» номинациясында – «Мүгедектерге арналған оңалту орталығы» қазыналық мемлекеттік мекемесі ди⁠ректорының орынбасары Гүлмира Кенжебаева (Қызылорда облысы).

«Медициналық-әлеуметтік сараптаманың үздік қызметкері» номинациясында – медициналық-әлеуметтік сараптама бөлімінің бас маманы Ләззат Тілекина (Астана қ.);

«Үздік мемлекеттік еңбек инспекторы» номинациясында – Әбдімәлік Әйтімов (Қызылорда облысы);

«Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясының» үздік қызметкері номинациясында – «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы» коммерциялық емес акционерлік қоғамының орталық филиалының бас маманы Атамекен Ашмаханова.