Өсімдік тілі - тілсіз тіл

Бір қарағанда олардың сөйлейтін тілі, көретін көзі, еститін құлағы, иіскейтін мұрны, қысқасын айтқанда ешбір сезу мүшесі жоқ болып көрінеді. Сол себепті де оларды таптап өткенде немесе тамырымен жұлып алған кезде жүрегіміз дір етіп, бойымызда аяныш сезімі пайда болмайды. Ал шын мәнінде олардың жасы адамзат жасынан әлдеқайда үлкен. Олар жануарлар эволюциясын, жердің беткі қыртысын өзгерткен. Олар біз біле бермейтін сан түрлі қасиетке ие. Керек болса Сізді емдеп, ыстықтасаңыз — сая, тоңсаңыз жылу сыйлап, қарныңыз ашса азық бола алады. Ал жөнді-жөнсіз „жанын жаралай„ берсеңіз, Сізден өш алып, өлтіреді! Бұл жазба жер планетасының жаны, һәм ақылы – өсімдіктер туралы болмақ.


Жасыл түс десе көз алдыма әкемнің көктем, жаз айларында жасыл түске бөленіп тұратын бау-бақшасы, өз қолымен отырғызған жеміс ағаштары елестейді. Әлі есімде… Мектеп табалдырығын аттауға дайындалып жүрген кезім. Жаңадан тұрғызылған үйіміздің маңында ағаш тұрмақ арам шөп өспейтін, себебі біздің ауыл сары топырақты, еккен өсімдіктің өсіп шығуы қиын жер еді. Мен мектепке баратын жылы әкем алғаш рет өрік ағашын отырғызды.
-Мұның бәрі жақсы амал, мұның бәрі естелік, — деді әкем жеміс ағашын отырғызып болған соң. Арада бір-екі жыл өткеннен кейін әкем тағы бір өрік ағашын отырғызды. Ол менің туған бауырымның мектепке бару құрметіне болатын. Одан бері шамамен жиырма жылдай уақыт өтіп кетіпті. Қазір бақшамызда өрік ағаштарынан бөлек алма, шие, терек бәрін қосқанда жетпістен аса ағаш бар. Бұрын есік алдындағы электр бағанында қарға қарқылдап отыратын, ал қазір бау-бақшамызда басқа да құстар сайрап жүреді.

Бала кезімде мен де әкемнің қасында жүріп өрік ағаштарын суғарып, түбін әктейтінмін. Қиялым жүйрік болды ма, білмеймін, әйтеуір әр жеміс ағашының жанына барып «Қалың қалай? Бәрі жақсы ма? Бойың менен де кішкентай ғой, қашан өсесің?» деп сұрақ қойып, сөйлесетінмін. Бүгінде ол ағаштардың бойы менен әлдеқайда биік.

Қазір сол кездегі қылығыма күле қараймын, бірақ өкінбеймін. Себебі әлі күнге дейін өсімдіктер де адам сияқты қуанып, ренжіп, уайымдай алатынына сенемін. Мен жай ғана сеніп жүргенде, өмір жолын ғылымға арнаған ғалымдар солай екендігін дәлелдеп те қойыпты.

Өсімдіктер де уайымдайды
Өсімдіктердің сезімталдық қабілеті бар екенін алғаш болып дәлелдеген ғалым – биология ғылымдарының докторы Клив Бакстер (Cleve Backster). Ол зерттеу жұмысын 1960 жылдары бастап, 1966 жылы драцена өсімдігіне полиграф құрылғысы (детектор лжи) арқылы тәжірибе жасаған. Нәтижесінде өзіне қауіп төнгенін сезген өсімдіктің адам баласына тән әрекет жасағанын байқаған. Бұл тәжірибеден кейін ғалым өсімдіктермен тағы да басқа көптеген тәжірибелер жүргізген. Басқа ыдыста өсіп тұрған өсімдіктің сабағы мен жапырақтарын аяусыз жұлған кезде драцена өсімдігі бар «жан дауысымен» айғайласа, жәндіктерді ыстық су толы ыдыс ішіне салған кезде өсімдік жазылып-жиырылып, бұлқынып, уайымдап тұрғанын білдірген. Өсімдіктің жүйке жүйесі болмағанмен, тірі ағзаға жатады. Кез-келген тірі ағза айналада не болып жатқанын сезе алады. Ал қандай жолмен сезе алатындығы әлі күнге дейін толық зерттелген жоқ.

Өсімдіктер айналасында не болып жатқанын сезіп қана қоймай, көреді және бір-біріне хабар береді-мыс. Мысалы, бір бөлмедегі екі терезеңізде екі түрлі үй өсімдігі өсіп тұр делік. Егер оның бірі суға мұқтаж болып, сарғайып кетсе, екінші өсімдік сізді көмекке шақырады. Бірақ қолыңызда оның сізді қалай шақырып тұрғанын анықтай алатын арнайы құрылғы жоқ, сол себепті ештеңе сезбеуіңіз де мүмкін. Дегенмен бір белгінің болары хақ. Мысалы, басыңыз ауырады…

Өсімдіктер әдемі әуенді жақсы көреді
1950 жылдары Америкада ананас өсіру және сату бойынша екі компания бәсекелес болған. Бірінің плантациясы Антил аралында болса, екіншісінің плантациясы Гавай аралында. Екі архипелаг та тропикалық белдікте орналасқан, яғни екі жақтағы ананас та ұқсас жағдайда өсіп жатыр. Алайда антилдік ананастар ірірек, дәмдірек және көбірек сұранысқа ие болған. Сол себепті Гавайдағы компания менеджерлері мәселенің бәрі ананастың өзінде екен деп ойлап, Антил аралындағы ананастарды үш есе қымбатқа сатып алып, өз плантацияларына егеді. Белгілі бір уақыт өткеннен кейін ананастар жеміс бере бастайды, бірақ Антил аралындағыдай ірі, дәмді болып шықпайды. Компания иелері мықты агрономдарды шақырады, бірақ олар күткен нәтижеге жете алмайды. Бұл кезде компания банкрот алдында тұрған еді. Джон Мейс есімді психиатр сол кезде гавайлықтар жұмысты үнсіз істейтіндерін байқаған. Ал Антил аралындағы жұмысшылар жұмыстарын көңілді жүріп, ән айтып, тіпті арасында билеуге де уақыт табады екен. Мейс көңіл-күйлері түсіп кеткен гавайлық кәсіпкерлерге Антил аралынан жұмысты әндетіп жүріп істейтін адамдарды шақыруды ұсынады. Кәсіпкерлер оның кеңесіне құлақ түріп, айтқанын орындайды. Осы күнге дейін екі компания да дәмді әрі ірі ананас сатады. Өмірден алынған мысалдан көріп отырғанымыздай, өсімдіктер де көтеріңкі көңіл-күйді, әсем әуенді жақсы көреді.

Бір тал кессең, он тал ек!
Өсімдіктер өз-өзін қорғай алмайды деп ойлауыңыз мүмкін, бірақ Сіз қатты қателесесіз! Ағашты отын ретінде кесіп алуға барған адамдардың басы айналып, тепе-теңдік сақтай алмай қалатын кездері жиі болады. Оның бәрі жайдан-жай, кездейсоқ болатын құбылыс деп ойлайсыз ба? Кесілгелі тұрған ағаш маңындағы гүлдер де, шөптер де улы иіс бөліп, бір-бірін қорғауға тырысады екен. Дауыл, жер сілкінісі сияқты табиғи апаттар да ағаштары аяусыз кесілген орман төңірегінде орын алатынын біреу білсе, біреу біле бермейді. Индонезиядағы Суматра аралында тропикалық джунгли жойылып барады. Елдің басты табыс көзі – целлюлоза мен пальма майы… Соңғы он жыл аралығында цунами үлкен қалаларды теңіз астына «алып кетіп», тұрғындардың жартысына жуығын ажал құштырды.

Мұндай мысалдарды тізіп айта берсек – көп! Жер – Ана ешкімді де, ештеңені де жазасыз қалдырмайды… Адамзат табиғаттың бір бөлшегі – ағаштарды дәл осындай қарқынмен аяусыз кесе берсе, алдағы ғасырда алдымызда не күтіп тұрғанын елестетудің өзі қиын.
„Мас орман„
Ресейдегі Калининград облысында Куршская Коса деп аталатын ұлттық парк бар. Сол ұлттық парк аумағында адамдар «Мас орман» немесе «Билейтін орман» деп атап кеткен жер бар екен. Ол жерде үнемі өлі тыныштық орнап тұрады. Ағаштардың бәрі әдеттегідей биік, түзу емес, керісінше қисық, «мүгедек» күйде өскен. Аңдар мен құстар ол маңға жоламайды. Оның құпиясы тереңде болар деп ойлайын десең, қарағайлар небары жарты ғасыр бұрын, яғни екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары отырғызылған. Дәл осы жерде соғыс жылдарында қабырғаны қайыстырар қайғылы оқиға орын алуы мүмкін деген болжам бар, демек ағаштар өткен күнде болған оқиғаларды да сезеді.

Олардың да өз тілінде сөйлей, ойлай алатынын, көріп, ести білетінін біздердің сезе бермейтініміз өкінішті. Қайткенмен де, Абай атамыз айтқандай «ақылымыз өлшеулі» емес пе… Олар бізсіз, мына адамдарсыз күн көре алмай қалмас, ал біз оларсыз күн көре аламыз ба?!..
Әкеден мал қалғанша, тал қалсын
Жазбаның басында айтып кеткенімдей, ағаш егіп, күтіп-баптап, өсіруді жақсы көретін әкем биыл пайғамбар жасына келді. Оның туған күніне жолдасым екеуміз шырша сыйладық. Әзірге өзіміздің баспанамыз жоқ, бірақ баспанасы бар туыстарымызға да шырша сыйлап жүрміз. Себебі, біз өлсек те, біз отырғызған ағаш атаулы бізден ұзағырақ жасайтынын, өткен-кеткеннен хабардар болып тұратынын білеміз, тіпті бұл дүниеден кейінгі өмірде бізге сая боларына сенеміз.

Жасыл түс — жақсылықтың нышаны, тоқшылықтық, молдықтың белгісі. Жасыл түс – жұмақтың түсі. Ендеше, табиғатты аялай білейік. Өз ырысымызды өзіміз шашпайық, достарым!

Зарина Абильмажинова