Автоматтандыруға ыңғайлы латын әліппесі (Жаңартылған нұсқа)
Өткенде автоматтандыруға ыңғайлы латын әліппесінің өзім жасаған нұсқасын көрсеткен едім. Жазылған пікірлерден кейін өзгертулер енгіздім.
Ұ әріпін W-мен белгілеу шынымен дұрыс емес. Кейін шетелдік сөздерді де Ұашингтон, Ұильям деп оқымаймыз ғой. Сондықтан Ұ-ның өз таңбасы болғаны дұрыс. Біз өз дыбыстарымыз үшін екі нүктелі және ирек таңбалы әріптерді таңдағанымыздай бұл жолы да Ұ үшін ирек таңбалы түрін таңдадым.
І мен И бөлек болғаны дұрыс. И сол күйі I болып қалады да "і" әріпі үшін екі нүктелісін таңдадым.
С әріпі Ц-ның орнында да, шетелдік сөздер ішіндегі әріптерде де жүре береді. Х әріпі де дәл солай.
Айтпақшы неге автоматтандыруға ыңғайлы деп аталады?
Техникалық тұрғыдан мәтіндерді бірге бір конвертация жасау үшін.
Қазір латынның түрлі нұсқалары ұсынылып жүр, бірақ олардың барлығы автоматтандыруға ыңғайлы емес.
Мақаланың басы мына жерде.
Ұ әріпін W-мен белгілеу шынымен дұрыс емес. Кейін шетелдік сөздерді де Ұашингтон, Ұильям деп оқымаймыз ғой. Сондықтан Ұ-ның өз таңбасы болғаны дұрыс. Біз өз дыбыстарымыз үшін екі нүктелі және ирек таңбалы әріптерді таңдағанымыздай бұл жолы да Ұ үшін ирек таңбалы түрін таңдадым.
І мен И бөлек болғаны дұрыс. И сол күйі I болып қалады да "і" әріпі үшін екі нүктелісін таңдадым.
С әріпі Ц-ның орнында да, шетелдік сөздер ішіндегі әріптерде де жүре береді. Х әріпі де дәл солай.
Айтпақшы неге автоматтандыруға ыңғайлы деп аталады?
Техникалық тұрғыдан мәтіндерді бірге бір конвертация жасау үшін.
Қазір латынның түрлі нұсқалары ұсынылып жүр, бірақ олардың барлығы автоматтандыруға ыңғайлы емес.Мақаланың басы мына жерде.
негізгі 26 әріпке қосымша 10 әріп қосылады екен. онсыз болмайды ғой бәрібір. әйтпесе бір дыбысты қос әріппен жазып кетеміз ғой (kh, sh, ng деген сияқты).
тағы бір ұсыныс: «у» әрпін бірде дауысты (қуырдақ, су, уыз деген сияқты сөздерде), бірде дауыссыз (ау, тау, уақыт деген сияқты сөздерде) оқимыз. яғни «у» әрпі дауыстыдан кейін келсе дауыссыз болып оқылады, дауыссыздан кейін келсе дауысты болып оқылады. менің айтайын дегенім дауысты және дауыссыз «у»-ды бөлек әріппен жазу керек. мысалы дауыстысын «U», дауыссызын «W» деп. сонда былай болады: су — su, тау — taw.
Егер бұлай болса, Patrick, Hockey, Thomas деген сөздерді Патрицк, хоцкей, Тхомас деп оқитын боламызба деген сұрақ туындайды.
Сосын ағылшын тілінен енген сөздерді және ағылшынша атауларды өзгертпей қалдыруды қолдаймын. Мысалы — technology, automation, Cambridge, New Hampshire (tehnologia, avtomatizatsiya, Kembridj, Niu Gempshir emes)
сосын жалпы «и» дыбысын созып немесе қысқа дыбыстау тек орыс тіліне тән. Қазақтарға "қой" десең де "қои" десеңде бірдей оқи береді. ))))))))) Тіл тазалығына ұмтылдық екен, ендеше осындай кірме емлелерді де тықсыра берейік. қалып тасқан тіл грамматикасы ертең әліпби ауысқанда соған сәйкес өзгеретіні кәдік. Ендеше соның алғышарттарын қалыптастырғанның сөлекеттігі жоқ деп ойлаймын.
Ұсыныс: «И» әрпін латындағы "Ү" әрпімен белгілесек. себеп, бұл әріп оқылу барысында «и» дыбысын да бейнелейтін болғандықтан адамдардың саналық қабылдауына оңай болатын секілді.
Ал, Ы әрпі мен І әріптерін "Ұ" мен "Ү" бейнелеуіндегідей бірізділікпен сәйкесінше "Ĭ" және "İ" деп белгілесек. біріншіден бұл дыбыстардың біртектілігін ескеріп, тек жуан-жіңішкелік дыбысталуын сақтаймыз. Сосын, алдындағы жзаған пікірімде көрсеткендей "І" мен «И» әріптерінінің ассимиляциялану қаупін сейілтеміз.
қалай қарайсыңдар?
пы.сы. а так, мен керісінше «Й» әрпі керек емес, «И» қалуы керек деген ұстанымдамын.
әрине qwerty-де Дворактікі де тілімізге келмейді. бұйыртса жасап осы жерге салып қоям.
Алдын да ежелеп оқитын едім, енді
Ал ертең үшеуіне де і әрпін тек төбесіндегі нүктесін өзгерту арқылы берсек, менің ойымша дұрыс емес.
ы әрпіне латынның y таңбасын беру керек. Онсыз да y әрпін қалай қолданамыз деп бас қатып отыр ғой. Ы үшін соны берейік. Ал и мен і уақыт келе ассимиляцияланып кетеді деп ойлайм
өткенде ken айтқандай шынымен орын азаяды екен латынмен. ана транслитке өтіп қазақша бір сөйлем жазыңдар да сосын латынға ауысқан кезде қараңдар, біраз орын сырғып кетеді.
Елдер латынмен жазып тиін үнемдейтін…
Мына жерде кодировкалар тізімі: сілтеме
Барлық сандық техника, екілік санау жүйесі принципімен жұмыс жасайды. Сондықтан 0 және 1 сандық (цифровой, digital) техника деп атайды. 0 және 1 екі сан болғандықтан, 2 саны арқылы дәрежелеп санау жүйелеріне конверттейді. 2 ден бастап, 16 санау жүйесіне дейін кетеді. Ол дегеніміз, ондық санау жүйесінен бастап, әріптер кетеді. Яғни, 9 санынан соң 10 деп жазса, 1 және 0 болып кетеді, ал пробел қойылса, система қателесу ықтималдығы пайда болады. Сондықтан, алфавиттік әріптер кетеді, осылардын сөз жазу мүмкіндігі туды.
Біз физика заңдылығы бойынша, энергияны түрлендіреміз, сол сияқты көріп отырған суретіңіз, видеоңызды компьютер тіліне аударсаңыз, тек қана сандар ғана қалады, ол конверттеліп сізге бір бейне көрсетіп тұрғаны ғой.
Жоғарыдағы сілтемеге өтсеңіз, бірнеше кодировкалық стандартты көресіз. Ол былай. Ең аз кодировкалық кесте ASCII болып табылады. Ішінде 128 символы бар болса, бұл 2-нің 7 дәрежесі, сондықтан әр символдың салмағы 7 бит. Оны ASCII дорбасы дейік.
Келесі, UTF-8. Ішінде 256 символы бар болса, бұл 2-нің 8 дәрежесі, сондықтан әр символдың салмағы 8 бит. Оны UTF-8 дорбасы дейік.
Өстіп жалғаса береді.
Тиісінше, Сіз алып ASCII кодировкасымен Astana деп жазсаңыз, 6 әріп * 7 бит = 42 bit
UTF-8 кодировкасымен Astana деп жазсаңыз, 6 әріп * 8 бит = 48 bit
Осы ескерерлік жағдайдың салдары арқылы құжаттың салмағы өседі.
Бұрындары қазақ тілі әріптері көрінбей қалатын жағдайлар болған. Неге? Себебі, UTF-8 ішінде қазақ тілі әріптері жоқ болды. Енді юникод системасы біздің әріптерді диакритикалық әріптер ретінде қосты, бірақ кириллицаның "қосымшасы" ретінде. Ол бізге керек пе? Әрине, зияны бар. Қандай? Сізге фейсбукта жазған пікірден мысал келтірейін:
Және қосымша ақпарат:
www.facebook.com/l.php?u=http%3A%2F%2Fwww.softzone.kz%2F1657-kaz_lat.html&h=YAQH0--49
P.S.: Кей түркі тілдес елдердің диакритикалық әріптері проблемный болып келеді. Системадан көрінбей қалады. Оның әрқайсысын түзетіп отыру артық жұмысты қажет ету ықтималдығы бар.
Шейір рекорды деп мен міне осыны айтар едім. 87 шейір! 1 сәуір ерте басталып еді біз үшін
Қазақ радиосы латын туралы жаңалықтарына Фейсте менің кестемді қолданған екен. соны Данияр бастап дезалатып едік қой
Орыстарда неге олай екенін алдын мына жерде жазғанмын. Осындай жағдай түріктерде де бар екен. Яғни, оларда да орыстардағыдай дауысты дыбыстан кейінгі И кейде ұзақ, кейде қысқа айтылады екен. Мысалы: kaim (каим, «кайм» емес), kaide (каиде, «кайде» емес), aidat («айдат» емес, аидат), aile (аиле). Көріп отырғанымыздай түріктерде де И дыбысы қысқа және ұзақ болып айтылады. (Мысалдарда тек ұзақ И-лі сөздер келтірілді). Ал қазақ тілінде И дыбысы тек қысқа түрде ғана айтылады. Ұзақ И жоқ. Өзге тілден, мысалы араб тілінен, енген ұзақ И-лі сөздер қазақша дыбысталуға ыңғайланып не қысқа И болып (Аиша – Айша), не И-ден соң Ы немесе І дыбысы жылғанып айтылады (Саид – Сейіт).
Жаңа әліппеде И дыбысы тек бір ғана әріппен белгілену керек деп ойлаймын. Неге екенін жоғарыда түсіндірдім. Асауботтың ұсынған әліппесі түріктердікінің негізінде жасалғандықтан мұнда да И дыбысы біресе İ әрпімен, біресе Ү әрпімен белгіленіпті.
Асаубота мен басқа да Йкраткийді қолдайтындарға сұрақ: Жаңа әліппеде неліктен И дыбысы екі әріппен белгілену керек? Себебін жазсаңдар. Осыған мардымды жауап ала алмай келемін.
менімше ондай сөздерді сен айтқандай қазақ тіліне бейімдеп (сингармонизм) жазу керек.
Жоғарыдағы каментімнің екінші бөлігінде осы туралы жазған едім. Бірақ каментімнің толықтырылған нұсқасын сақтамаппын, мына жерге қойғасын бірақ білдім сақталмағанын. Уордтағыны уже өшіріп тастаған едім.
«И жоқ, Й бар» дейтіндердің ойы маған түсінікті: қазақ тілінде И деген дыбысы бар сөздерде И алдына не Ы, не І қойылып айтылады дейді. Орыс тілінің ережесі бойынша дауысты дыбыстан соң Й жазылу керек, егер И қатарынан екі рет айтылмаса (немесе созылып айтылмаса). //Ал қазақ тілінде И-дің қатарынан екі рет (немесе созылып) айтылуы кездеспейді//. Сондықтан И дыбысын дауыссыз дыбыстын соң бір бөлек әріппен жазып, ал дауыстыдан соң тағы бір бөлек әріппен жазудың да қажеті жоқ. Енді мынаны қара: егер «И алдына міндетті түрде не Ы, не І жазылуы керек» деген пікірді жоғарыдағы // арасында жазылган мәтіндегі ойдың позициясынан қарасақ, онда «Қазақ тілінде И жоқ, тек Й ғана бар» деген ойдың қате екенін көреміз. Қате деп И алдына Ы/І жазу туралы ойды айтып отырғаным жоқ. Қателігі сол — «қазақ тілінде» дей отырып, орыс тілінің ережесін айтып отыр. Ал негізі, Айгүл емес, Аигүл десек те болар еді. (Қазір біреулер «Аиданы қайтеміз?» дейтін шығар. Соларға: Аиида). Бірақ орыс тіліндегі ереже біздің кириллица негізіндегі әліппемізге еніп кеткен. Оны енді өзгертудің қажеті жоқ. Өзгерте де алмаймыз.
Менің айтпағым, жаңа әліппені құрастырған кезде осы айтылған жағдайлар да ескерілсе екен деп жазып отырмын.
p.s
қытайдан келген бауырлар іспетті сөйлесек құба құп.