Ит

Түр: қасқыртұқымдастар
Класс: сүтқоректілер.
Қаңқа құрылысы: хордалылар
Тамақтану үлгісі: жыртқыш

Ит (Canis) — төртаяқты адамдар. Мысықтармен бірге — ең ерте доместизацияға (қолға үйретілен) ұшыраған мақұлықтардың бірі. Әдетте екі құлақтан, екі көзден, құйрықтан және төрт аяқтан тұрады. Қой ауылдарда құйрықсыз, құлақсыз түрлері де кездеседі: бөрібасарларға төбелес кезінде осы екі өсінді қатты кедергі келтіред деп есептеліп, 1 апталық күшік кезінде аталмыш мүшелері білгіш ептібайымайд көршінің нұсқауымен бәкімен қырқылып тасталады. Бірақ ондай иттер бір қой лоқ бов өсіп жататын кездері де болады.

Ит — адамдар қауымдастығына жеңіл әрі табиғи түрде өте жақсы бейімделетін жалғыз мақұлық. Атап айтқанда, адамдар қауымдастығы арасындағы ойын ережесін, заңдарды, өмір салтын тез ұғынады. Аффтар темекі сұрайтын ит көргенін аузының суы құрып баяндайды. Очм, бір үйге барведім нақ. Сол баяғы: жартылықты жайғастырып, қожайын екеуміз бір-бір темекіден қошқыртып тұрып тартқалы тұтатып едік, қайың-қаптал иті жетіп келіп тұр! «Ой сукі, мә, мә ептібайымайд!» деп, қожайын үш-төрт рет тұмсығына үрлеп еді, анау түтінді рахаттана қармап, мейірі қанғанша иіскелеп алды да, кете барды! Ал шешесс, кесіп алыңдар нақ! Өзі онсыз да аздау боп тұрған арағымыздан дәметпегеніне шүкір дедік те қойдық. Қожайыны «сукі» дегенге ұрғашы ит деп ойлап қалмаңыздар, сөзінің төркіні ғой, шешесстің. Бұларға қоса — сырнайға қосылып өлең айтатын да түрін көргенін аффтар KILYZAMAN -ның денсаулығын кепілдікке қойып растайды.

Ағзадағы биологиялық циклінің барлығы адамға ұқсастығы соншалық, анатомиялық сипаты аса қызық емес. Шошқа, маймылдан кейін адамға ұқсайтын үшінші орындағы хайуан. Қалыпты жұмыс температурасы — 37-38 градус. Түлейді(мәңгүрттерге: «жүні жыл мезгілеріне байланысты икемделіп отырады» деген сөз). "Әуп-әуп-әуп!" («гав-гав»,«aff-aff»)деп үреді (мәңгүрттерге: «сөйлейді» деген мағынада). Иісшіл: заттың бар-жоғын анықтау үшін бір кубметр ауада 3 дана молекуласы болса жеткілікті(!).

Өте ерте қолға үйретілгендіктен, әлеуметтік өмірдің барлық саласына мейлінше терең ентелеген хайуан. Әлем ауыз, басқамүше әдебиеттерінде көбіне жағымды обрызда сипатталады. Кейбір халықтарда тіпті Құдайлар, патшалар ит кейпінде бейнеленген (Ішпаһа, Анубис). Қаззақ ауыз және қол әдебиетінде көбіне жағымсыз кейіпте сипатталады («иттің баласы!», «о, қаншық!», «кешегі күшік ит болып, өзімді қапты!», «Итбай Ботагөзге бітіп жүр еді»(С. Мұқанов,«Ботагөз»)). Тек малшылар мен, түбітінен шархат тоқытып белге байлап, бір қой ангинадан өліп қалатын кемпір-сампырлардың арасында құрметке ие.

Гендік инженерия мен селекциялық тәжірибелер дүниеге адам айтса нанғысыз иттің түрлерін әкелді. Қазір иттердің асылтұқымды 500 түрі белгілі де, ал әкесі овчарка, шешесі тазы болған иттің қанденмен будандасуынан туылып, ауыл сыртында қоқыс теріп жүрген тағы мың түрі белгісіз.

150 мың жылдан бері дос, көмекші, кейбіреулерге тіпті — төсектес болып, демеу болған, ішкен кездері көңілге медеу болған бұл ғақылия мүкәммал уәсәсуа мұғжыза хайуанға нақметтен басқа айтарым жоқ, рақтың.