Шыңғыс хан – АДАЙ!

қызық екен. Қай сауда орталығында бұл дүкен? барып бір көз жүгіртіп қайтатын…

Жігіттер, кітапты сатып алып сканерден өткізіп іліп қойса қайтеді а? Біз де оқи отырайық оны? Әрине, бұл өтініш есебінде

Пайдаланылған әдебиеттер:
Құрманғазының «Адай» күйі!
Мәссаған, мынау «жынды» кітап қой. Жыр-термелер мен өзгесін түсіндік. Ал, Құрманғазы жарықтықтың «Адай» күйін әдебиет тізіміне қосу… Білмеймін.

Құрманғазының «адай» күйінің нотасының оригиналын тапқан шығар, соның артына Құрекең бір-екі ауыз мәліметтер жазып жіберген болар

Алаңғасар шал өзі бір, әлгі аптырды айтам. Бірде обл газиттің редакциясына Ырза ағама бар қалдым. Ырзекең мәз, қолында осы кітап, маған қарап: «Сары айғыр, немен хабарың бар, мынадай кітап шығыпты, көрші міне» деді. Мен сыртына қарадым да "әй, оттаған дүние ғой" дедім. Сол кезде манадан сөзге араласпай тыныш отырған, үстінде көнетоз қара курткасы бар, бастыра киген шәпкісінің астынан аппақ шашы дудырай көрінген, мұрыны қораағаштай, мосқал кісі: "Әй, бала..." деп шапылдай жөнелді))) Сөйтсем, аптыр екен, мал әжеңңң…
… Кейін талай жиын тойда көрдім, Адайдың бүкіл шалымен керісіп жүр))) Бір елге бір далду керек қой. Жүре берсін, бірақ аанадай қалыыың кітапты шығаруға кеткен ақшаны айтсайшы)))

Тимур, аноооооооу сіздің аяқтарыңыз ба?

Осыдан бірнеше жыл бұрын Шыңғыс ханның жерленген жерін таптым деп Оңтүстік жақта біреу елді дүрліктіріп еді ғой. Тіпті біздің ауылда Шыңғыс хан Найман руынан дейтіндер де болған еді. Бұл шыққан кітап та сондай сандырақтардың бірі шығар енді.

сонда кітапты сатып алып жатқандар бар ма екен, осы жөнінде айта отыр.

Rafaello көлеңкеде темекі шегіп тұр

пайдаланған әдебиеттерінің басында Құран-Кәрім бар

"Құрайыштармен күресте адайлардың үлкен көмек көрсеткенін Оңдасын айтқан, Оңдасынның айтқанына інісі Бисенбі куәлік еткен"

Мұхамбеткәрім ағай, асыл ұстазымыз. Бас иемін!

))

мәссаған...100 дәлел болса да, сенбейтін нәрсе. Адайлар қай жақта, Шыңғысхан қай жақта?

Асықпаңдар, Шыңғыс хан айналып келіп бір кісілердің түпкі атасы болып шағады.

22.Інжіл.

Зима не будет

> Шыңғыс хан – АДАЙ! ШОК! ФОТО!

қоңыраттар таласа алмайд енд…

Ужасссс, мынаны баспаға жіберген редакторымен қоса зынданға!

Осы айтам да, Шыңғысханның потосын күшпен «моңғолға» ұқсатып жіберген, әйтпесе қайтып бәлен жыл бұрын өмір сүріп кеткен адамның келбетін салад? Тіпті оның бас сүйегін де таппаған әлі. ЕнД оның түрі ауыз әдебиеті түрінде ұрпақтан ұрпаққа баяндалып отырмаса

Мынаған не айтасыңдар, Шыңғысхан жақтаушыларыңдсссс

Ееее, адамдар, Шыңғыс хан менің арғы атам болған!!))))

Қазір фолькхисторидің лаулап, жанып тұрған кезі, мұндай кітаптарға қаны қарайып тұрғандарды түсінбей отырмын

Осы адайлар мақтануын қашан қояды

Ее дігідіктер Шыңғысхан шыныменде Адай нақ!
fotohost.kz/out.php/i474405_Photo2483.jpg

Оттағндар оттай берсін мейлі. Менің атам — Адам, анам — (Х)Һауа. Өзім Қазақпын, қалғандары атамның балалары(сідігі)

Оңтүстік Қазақстанда біреу мен Шыңғысхан қайда жерленгенін білем деп жүрген. Аты қателеспесем Қамза Көтәнді болу керек екі кітапты салыстыру. Жалын журналында сабаған сол аптырды.

Ау, қызық іздеген жамиғы қаззақ, осы жерден неғып сендер жақсы бір төбелестің отын маздатудың перспективасын көрмей тұрсыңдар? Айтақтап, үриттеп, руаралық қақтығысқа себепші бола алмасақ — кісілігіміз қайсы, елдігіміз қайсы? Бір-біріміздің руымыздың кемшілігін айтып, жүзіміздің жүзін тіліп-тіліп алып, ар жағы — қан жоса қырғынға ұласпаса — ертең келер ұрпаққа не бетімізді айтамыз? Айтааақ, айтааақ, айтааақ!!! Фьшть, фьшть, фьшть!!! aza , ссү, ссү, ссү! Үрит, үрит!!! Құтжооол, кә, кә, кә!

Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз — қайссың мықты?

Шыңғыс Хан Зилоланың атасы

Канистрлі руы Ақтабан шұбырындының кезінде су сатқан оңбаған жұрт екен дейді. Айтааақ, айтаақ, айтааақ, канистрліден қайсың бар!

Оттаған шал… Бұл шындыққа еш жанаспайды…
Шаханов пен Мағауин ерегісінің ақыры — Мағауин Шет ел асты… Бір білетінім — Мағауин Төре тұқымы… Ол жүзге жатпайды…

капец

Руга тiл тигiзбен, намыс деген бар бiзде де! Елдестiрмек елшiден, жауластырмак жаушыдан. Бутiн Казактын бiрлiгiн ойлап отырып Адайга тiл тигiзу опа таптырмайды. Бiрлiкке шакырсандар дурыс, ол елшiнiн iсi! Ал ойларыннын тубiнде жаушынын iсi болса онда ангiме тiптен болек, саспан, карап калмаймыз, жауап та кайтара аламыз! Мактануга себеп бар жерде мактануды коймаймыз, жагдайын жетсе кесiп ал! Бул ангiмем оттаган шалды жактау емес, руыма деген патриоттык сезiмiм ретiнде тусiнiнiздер!

Өлдім күлкіден. Біз жақтағы бір адай айтады: Қазақстаннан бөлініп, таза қазақтың арий расасы болып тұрсақ!

ойыл 1916 жыл деген бір орыстың кітабы бар, шығи өтірікке құрастырылған. Соны зорлап алғызды ғой 2011 жылы көп қызметкерге

Жиырма бірінші ғасырдың, Алтын ғасырдың, ұлт патриоты Мәмбеткәрім Қожырбайұлына арнаймын.
Ұрпағы Жемейдің Мәмбеткәрім
Тарихтың аштың жаңа ән беттерін
Өзіңнің ерлігіңе риза боп,
Бір ініңмің, ұшырған жыр кептерін.
Қалмады менде амал таңданбасқа
Алыпсың шежірені оң жанбасқа.
Секірген шегірткедей шырылдапсың,
Шындық іздеп, үңіліп, тастан-тасқа.
«Шыңғыстың тегі – Адай» дегеніңнен,
Сөз айтайын таяқты жегенімнен.
Маңымда өңкей білгіш даурығады,
Ағытып бабаларын «көгенінен»…
Біреу айтты кітапты «жыртамын» деп,
Жазған адам, кім өзі құртамын деп…
Мен айтамын құртпайсың, жыртпайсың да,
Бұны жазған Мәмбеткәрім – сұлтаным деп!
Ерлік деген шайқасу жекпе – жекте,
Қалам – найза қолға алып шығар көпке.
Шыңғыс хандай бабасын ту ғып ұстап
Желбіретіп көтерді Мәкең көпке.
О, жарайсың, ұрпағы Жеменейдің,
Хас батырға неге мен, теңемеймін!?
Танытып Адай – Қазақ атамызды
Жазып берді жебе, тіл таңбамызды.
О, Сұлтаным, жарайсың, Мәмбеткәрім!
Адамдар қадірлесе, қолда барын.
«Шыңғыс ханның тегі – Адай» кітабыңды
Он оқыдым, шөлдеген шөлім қанды.
Тоң боп қатты, жер ана топырағы
Ойран болды, Қазақтың Отырары.
«Шыңғыс қаған – менің бабам» дегенің де,
Тіл күрмеліп, білгіштер, қопырады…
О, Сұлтаным, Түйеқожа – Оғланды,
Нағашым ед, қара қыпшақ Қобланды!
«Шыңғыс ханның тегі – Адай» кітабыңнан,
Таныдым, төрт бұрышым, құбыламды.
Келеміз Жары және Жеменей боп,
Мұхитта қатар жүзген кемедей боп
О, бастан, нағашылы – құдандалы,
Ел едік, артық сөзді демеген көп.
Жорықтан Тоқтамыс хан алып берген,
Жиналып, бүкіл сарбаз, халық көрген.
Қалмақтың сұлу қызы Ақсұқсырдың,
Қарымтасын қайтардың, өсіп-өрген…
Алтын ғасыр оралды қазағыма,
Шыдаған талай тозақ азабыңа.
Мәмбеткәрім ағамыз аман тұрса,
Көнбеспіз, енді қайтып, мазағыңа!
Оқыдым талай кітап ақтарылған
Ат үркіп, кісі шошыр аттарынан.
Дәл өзіңдей солардың біреуі жоқ
Үңгіп жазған тарихтың қатпарынан.
О, Мәке, осылай жыр мүсіндедім,
Ұрпағы, Тоқтамыстың ішіндемін.
Шыңғыс қаған Бабасына қарсы тұрған,
Мен Қазақты, япырай, түсінбедім?
Мен сізді балап жүрмін, қаһарманға,
Алаулар, Алтын ғасыр, атар таңда
Шыңғыс емес, өзіңе ескерткішті,
Тұрғызады, ұрпағың әлі алда.
Аманжолдың Орынбасары Шеркешбай
01.05.2013 жыл

Құрметті форумға қатысушылар! Жазған комментеріңді түгел оқып шықтым. Пікір білдіргендеріңе рахметімді айта отырып, мына жағдайларға көңіл аударғандарыңды қалар едім.
Біріншіден, Ырза ағамыздың Сары айғыр інісіне де, өзгелеріңе де айтарым. Пікір сайысы мәдениетті түрде болғаны дұрыс. Жеке адамның, тұтас бір елдің (рудың) намысына тию, есірік елдің (рудың), ессіз ұландарының ісі. Жалпы менменсіп сөйлеу (өзіңнен жасы үлкенді аға демей, шал деп атауың соған жатады), біреуге қатты сөз айту, балағаттау т.т. кез-келген жанның білімінің, тәрбиесінің, мәдениетінің төмен екендігін көрсетеді. Ежелде үлкендер ондайлардан Кімнің баласысың? деп сұрайтын. Демек, ол сенің отбасыңда алған тәрбиеңе байланысты деген сөз.
Інім! Есіңе ұста! Қазақтың барлық ұлы мен қызы өзінен жасы үлкендерді «ата», «әке», «аға», «әже», «апа» «жеңеше», Беке, Ереке, Сәке деп құрметтеген. Бұл да қазақтың «ат тергеу» ғұрпының бір түрі. Ат тергеу – біздің халқымыздың адам сыйлау жөніндегі ізеттілік, көргендік, кішіпейілділік қасиеттерінің биік көрінісі. Қазіргі сендер сияқты жастардың арасында үлкен кісіні «әй, шал» немесе «старик» деп айтушылар жиі кездеседі. Бұлай деу және өзінен үлкен адамның атын тура атау барып тұрған анайылық пен жабайылық. Біздің бала кезімізде, қариялар өзінен кішіге «шал» деп айтқызбайтын. Кезінде кейбір сөздің парқын білмейтін әумесер (ессіз, білімсіз, көрсоқыр, милау) біреу табыла қалса, сол қарияның қамшысы әумесердің жауырынында ойнайтын. Үлкендердің үнемі өзіңнен үлкен кісіге «шал» деп айтпаңдар, «шал» — шайтанның аты дейтіндері, екеуінің де алғашқы буындарының бірдей болатыны содан. Қазақта бастауын осы сөздің түбірінен алатын «шала», «шалажансар», «шалапай» (піспеген, жетіспеген, кемеліне келмеген), «шалжию», «шалқаю» (а. дұрыс отырмау, б. жағымсыз әрекет), Кір шалу (ылас болу), «шалшық» (теңіз де емес, көл де емес, кішкентай ғана шұңқырға жиналған, лас су), «шалыс» (қате), «шалаш» (үй деп, үй емес, соған ұқсас бірдеңе, күрке), «шалан» (суда ғана өсетін балдырдың қураған кезіндегі атауы), «шалам» (шөп-шалам, толық қанды ас емес, яғни құнарсыз тағам), «шалы» (тек қана қара сумен қоректеніп, суда пісетін дәнді дақыл, шалғы (орақ) деген сөздер бар. Демек, «шал» дегеніміз, өмірінің бәрін тек қана «ас ішіп, аяқ босатқаннан басқа дым білмей, ұрпаққа үлгі болатындай ештеңе қалдырмай, мағынасыз өткізген «надан (бейшара) адам» дегенді білдіреді. Ал орақтың шалғы деп аталатын себебі, шал болып қартайған қарияның көк өскінді (қазақтың ұлы мәдениетін) қырыққан сол шалғыдан айырмасы жоқ деген сөз. Мен сендердің «шал» болмай, ақсақалды Ата, жақсы аға болып қартаюларыңа тілектеспін.
Мен сендерге мынадай кеңес берер едім. Күн сайын бір мезгіл өз жүректеріңнен сұрап отырыңдар, Ата-аналарыңа және жасы үлкендерге деген жүректеріңдегі мейірім деген сезімнің деңгейі қандай? Егер сендер өз Ата мен Аналарыңа құрмет пен мейірім деген сезімді сезіне алмасаңдар, онда сендерді Құдайдың атқаны. Онда сендер Ұлы Аталарымыздың «Ата-Анаң жынды болса, байлап бақ» деген мақалына сай бола алмағандарың. Сендердің өздеріңнен жасы үлкенді сыйлай алмағандарың, келешек те қазақ халқының ең үлкен қасіреті болмақ.
Екіншіден, осы еңбекті жазарда басшылыққа алынған қасиетті Құран Кәрімге келсек, оны түсіну үшін Құранды да және сол Кітапты да түгел оқып шығуға кеңес беремін.
Үшіншіден, кітапты оқып жатырма дегенге келсек. Иә, оқып жатыр. Оқырмандар Қазақстанның түпкір-түпкірінен рахметтерін айтып жиі хабарласады.
Төртіншіден, кітапты оқығандар Шыңғысхан атамыздың тегінің Қаз Адай екенін мойындап жатырма дегендеріңе келсек. Иә, мойындап жатыр. Себебі, ол кітаптың ішінде ойдан шығарылған бірде-бір дерек жоқ. Барлық деректердің қандай түпнұсқаның, қай бетінен алынғаны айқын көрсетілген. Ол кітапты оқып алып атамыздың тегінің қазақ екенін мойындай алмасаң, онда ол адамның миында мүкістіктің болғаны. Әліге дейін кітапты оқыған жандардың ішінен бірде-бір ондай жанды да, дауласушыны да кездестіргенім жоқ.
Бесіншіден, сен келемеж етіп отырған «Адай» күйіне келсек, Бүткіл әлемнің музыка тарихында адам баласына, немесе ру, тайпаға арналған музыкалық шығармалардың ішінде Құрманғазы атамыздың (Байұлының Қызылқұрт руынан) Адай күйінен асқан музыкалық шығарма жоқ. Бұл күйді естіген жан «ішкен асын жерге қояды. Ондай рухы биік күй жер бетінде бұрын-соңды болып көрген емес. Күй Адам атаның қарашаңырағының иелері Адайларға арналған. Демек, қарашаңырақ иелерінің осыған лайық болғаны.
Алтыншыден, бүткіл жер бетіндегі барлық ішекті аспаптардың атасы қазақтың қара домбырасы. Бұл дауға жатпайды. Себебі, қазақтан өзге ешбір елде күй тартылмайды. Домбыра мен күй қазақтың төл мұрасы. Сол үшінде өткен жылы Қазақтың Қара домбырасы мен Киіз үйі адамзаттың ең ұлы он жәдігерінің бірегейі ретінде ЮНЕСКО тізіміне енді.
Осы домбыра мен күй Шыңғысханның тегінің қазақ екеніне толықтай куәлік ете алады.
Қазақтың бұрынғы аңыз–жырларының барлығы дерлік Шыңғысхан бабамызға, немесе оның ұрпақтарына байланысты шежіреленеді. Солардың бірегейі – Кетбұғаның «Ақсақ Құлан» күйінің аңызы. Бұл аңыз Әлкей Марғұлан еңбектерінде, Ақселеу Сейдімбектің және басқа да зерттеушілердің шығармаларында қазақ мәдениеті мен тарихы тұрғысынан талай суреттелген. Бұл күйдің авторы Кетбұға ұлы жыршы, дәулескер күйші, көріпкел бақсы, Шыңғысханның шежірешісі, әрі әділ биі бас кетер жауапкершіліктен, домбыраның құдіретімен адам тағдырын арашалап алып қалады. (Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Монография. Астана: Күлтегін, 2002. 267-279 б.) Кезінде Роман Роллан Затаевичке «Ақсақ құлан» күйі туралы «Мен осындай күрделі психологиялық драманы екі пернелі құралмен жеткізе білгендікке қайран қалдым. Өзім де тарихтың толқынына кіріп кеткендей болдым» деген екен. Жақында археолог, түркітанушы ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы мұңал Алтайынан біздің заманымыздың 6-7 ғасырына жататын қазақтың қара домбырасын тауыпты. Ғалымның айтуынша, домбыраның кереметі мол. Ең қызығы домбыраның артында екі жол, алдыңғы жағында үш жол түркі жазуы болса, шанағындағы тесігі алдыңғы бетінде емес, керісінше артқы жағында екен. Бұл баяғы Жошы хан қайтыс болғандағы аңыздың шындығын көрсетсе керек. Аңызда баласы өлді деген қаралы хабарды жеткізгеннің домбырасының алдыңғы бетіне қорғасын ерітіп құйып, тесіпті дейтін аңыз бар еді. Бұл сол аңызға дейінгі қолданылған домбыра болса керек. (Үш қиян». № 35 (395). 2008 жыл). Бұдан шығатын қорытынды ұлы мұңал даласы, ол кезде қазақ елінің құрамында болған. Оның тағы бір айғағы: Жақында орталық Мұңал (Моңғолия) жерінен біздің заманымыздың 6-7 ғасырына жататын адамның тас мүсіні табылды. Ғалымдарымыз мүсіндегі өте жақсы сақталған қазақтың бүгінгі күнге дейінгі ою-өрнегі мен қашаулары және оның келбеті, мүсіннің қазақ бегіне арналып жасалғанын көрсетеді, деп отыр. Атамыздың өмір бойы көшіп жүріп, жарты әлемді бағындырып өз еліне, өз ұрпағына «Жер ұйық» іздеуі Асан қайғы атамызды еске түсірсе, Қытай даосын шақыртып өлмейтін дәру іздеуі «Қайда бір халқым барсам да, Қорқыттың көрі қазулы» деп ежелден айтылып келе жатқан мақал мен және бүкіл қазақ білетін «Қорқыт» күйімен үндесіп жатыр.
Сары інім! Есіңде ұста! Шыңғысханның тегі қазақ болмаса оған қаралы хабарды найман Кетбұға атамыз домбыраның күйімен жеткізбеген болар еді. Ақыл-есі дұрыс, білімді жандарға, осы бір күйдің өзі-ақ Шыңғысхан атамыздың тегінің қазақ екенін мойындауға жарар еді.
Демек, Шыңғыс қаған атамыздың тегінің қазақ екендігі дауға жатуға тиіс емес.

Демек, Шыңғыс қаған атамыздың тегінің қазақ екендігі дауға жатуға тиіс емес:
1. Барлық жазба деректерде атамыздың тегі ежелгі түріктің Қият (Қиян) руынан деп көрсетілген. Қият атты ру Қазақтың қарашаңырағы Адайдың Мұңалынан өрбиді. Бұл Адай шежіресінде айқын көрсетілген. Әйгілі Мұрат ақынның "Үш Қиян" жырында еске алып қойыңыз. Дау тудырмас үшін басын ашып кетейін, Қият (Қиян) руы тек қана Адайда емес, Қоңыратта да, Өзбекте де, Қарақалпақтарда да т.б. көптеген елдердің ішінде бар. Бұлардың бәрінің тегі, яғни шыққан жері бір. Адам(й) атадан тарайды.
2. Атамыздың қаған деген лауазымы қазақтан басқа ешбір елде жоқ. Ол бүгінгі моңғол аталған елдің ұрпағы болғанда Қонтайшы деп аталуға тиіс еді. Моңғолда хан деген ұғымда жоқ.
3. Шыңғысханды қаған деп жариялаған жер бүгінгі қазақтың Сарыарқасындағы Шыңғыс тауы. Қазақтың әйгілі он екі руынан бір-бір өкілден 12 адам атамызды сол таудың үстіне ақ киізге салып көтеріп шығып Тауға Шыңғыс деген ат беріп, атамызға Шыңғыс деген мадақ ат береді. Бұл деректерді Шәкәрімнің шежіресінен таба аламыз. Оның руының Мұңал екендігінің айғағы сол таудың ең биік шыңы күні бүгінде де Мұңал шыңы деп аталады.
4. Шыңғыс қаған империясының ақшаларын да "Қазақ", «Алаш», «Қан аға» деген жазбалар бар.Шыңғысханның елі қазақ деп аталмаса, мұндай жазбалар болмаған болар еді.
5. Шыңғыс қаған мемлекетінің бас таңбасы (гербі) «Тіл таңба) болған. Бұл таңба бүгінгі Моңғолиядағы Шыңғысханның туған жері Аваргададағы Шыңғысханға арналған „обелискіге“ салынған. Бұл „Тіл таңбалы“ Адайлардың бас таңбасы.
»Арам менен адалды
Айырған бізге Құранды
Құранды берген Құдайды.
«Тіл таңбалы» Адай ек
Әулие Бекет ұранды" Бұл әйгілі жырау Нұрым Шыршығұлының толғауынан үзінді.
Әйгілі «Сырым батыр» дастанында:
«Тіл таңбалы» Адайдан
Атағозы батыр бар" деген жолдар бар.
Осы «Тіл таңба» Маңғыстаудың ежелгі қорымдарының бәрінде де кездеседі. Шыңғыс қаған империясының бас таңбасы «Тіл таңба» болатын себебі, ең алғаш Аллатағала Адам Ата мен Ауа Ананы жаратқанда осы біздің Ана тілімізбен бірге жаратқан болатын. Бүгінгі Қаз Адайлар сол алғашқы Адам Атаның қарашаңырағының иелері болып табылады. Мына батыс пен орыстың біздің аталарымызды «язычники» деп атап жүргендерінің сыры осы.
6. Ол кезде Шыңғыс қағанға бағынған елдердің бәрі осы біз сөйлеп жүрген тілде сөйлеген. Оны біз сол заманда жазылған «Мұңалдың (моңғолдың) құпия шежіресі» атты еңбектен айқын көре аламыз. Себебі, ол кітаптың бірде-бір сөзін бүгінгі моңғолдар түсіне алмауда.
7. Олардың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрлерінің бізден еш айырмашылығы жоқ. Мысалы, сол "Құпия шежіреде" сол елдің келіндерінің үлкен кісілерге «Сәлем еткені» жазылған. Еске ұста! Қазақтан басқа ешбір елдің келіндері Сәлем етпейді. Үш жүз жылға жуық орыс бодандығы кезінде өзге өңірлердің келіндері бұл дәстүрді ұмытқан кезде, Адайдың келіндері сәлем етуді ұмытқан жоқ.
8. Олардың діні де біздің дінімізбен бірдей болды. Жалғыз Жаратқанға сыйынып, Тәңірге табынды. «Құпия шежіренің» үш жерінде Шыңғысхан атамыздың «Мойнынан бұршақ салып, Тәңірден тілек тілегені» суреттеледі. «Мойынға бұршақ салып, Тәңірден тілек тілеу» қазақтан басқа ешбір елде жоқ.
9. Шыңғыс қағанның айналасындағы рулардың барлығы күні бүгінде де қазақ халқының құрамында.
10. Қазақ аталған хандықтың (15 ғасыр) хандарының барлығы Сол Шыңғыс қаған атамыздың үлкен ұлы Жошыдан тараған ұрпақтар болды. Өзге ру-тайпадан бірде-бір адам хан сайланған жоқ. Қазақта "Үлкен ұл тақ мұрагері, кенже ұл қарашаңырақ иесі" деп аталған. Осы бүгінгі орысша білім алған «білгіштер» қызық, баласын қазақ деп мақтанады, оның туған атасын өзгеге теліп даттайды. Сөз түсінген жанға бұдан асқан көрсоқырлық болар ма?
11. Барлық жазба да, ауызша да деректердің бәрінде қазақтың әйгілі ханы Абылайдың тегінің Шыңғыс Қаған екендігі айтылады. Бірақ, бірде-бір «білгіш» оған қарсылық білдірмейді.
12. Шыңғыс қағанның өзінің де, ата-бабалырының да, бала-шағаларының да, айналасындағы барлық қолбасшыларының да аттары (есімдері) бәрі-бәрі қазақша қойылған. Ол бүінгі моңғол болғанда, олардың аттары да, рулары да моңғол тілінде болуға тиіс емес пе?
13. Шыңғыс қағанның арғы аталары да, өзі де, үрім бұтақтары да тек қана Қоңыратпен құда болған. Ағайындар-ау, ұялсаңдаршы! Өзіміздің қоңыратты жат-жұртпен мәңі бақи құда қылып қоюға.
14. Шыңғыс ханның тегінің қазақ екенін бізден басқа елдердің бәрі де біледі. Әйтпесе, украин тарихшысы Владимир Белинский, Авар тарихшысы Мұрат Аджи және өзгелер «Шыңғыс ханның тегі Қазақ» деген кітаптарды жазбаған болар еді.
15. Шыңғыс қаған ордасы бүкіл әлем тарихында Алтын Орда деп жазылған. Негізінде Алтын Орда деген атау тек қана Шыңғыс қаған Ордасының атауы емес, ежелгі қазақ қағандарының бәрінің Ордасы солай аталған. Бүкіл әлем елдері түгелге жуық осы Ордадан басқарылды. Еске ұста! Алтын Орда деген сөз қазақтан басқа ешбір елдің сөздік қорында жоқ.
16. Қаған ордаларының Алтын Ордадан да басқа тағы бір атауы бар, ол Алаш Орда. Ежелгі деректерде осы екеуі қатар атала береді. Алтын мен Алаш синоним, екеуінің түбірі (түбі) бір.
17. Шыңғыс қаған атамыздың тегінің қазақ екенін бұрынғы аталарымыз айтып та, жазып та, жырлап та кеткен:
Шыңғыс ханды Қазақтың суырып салма, ақиық ақыны Қашаған Күржіманұлы (1841-1929) былайша жырлапты:
… Кешегі Дүиім Баян кеткен соң
Алты жыл анық өткен соң,
Ар-сар болып жүрегі,
Қанға толып білегі,
Шыңғыс туды Арқардан?.(2)
Оның туған тұқымы
Патша болып таралған.
Осы бір сөздер көңіліме
Бұрынғы өткен үлкеннен
Қағида болып қалынған.
Шежіре болып жазылған
Тілімі түзу бағытты
Көңілім зерек қалыпты.
Аңдаған жақын, алысты,
Болжаған қисық, шалысты,
Бұрынғы қарт атамның сөздерін
Құлағым естіп, көргенін
Осындай құралы келген жерлерде
Шығарып жүрмін жарыққа.
Шариғат қарап, жол пәмдеп.
Мұсылманға үмбет деп,
Атасын анық білмеген,
Айтса болар мүрдет? деп..(3)
2 – Шыңғыстың тегі туралы аңызды айтып отыр. Осы бір ауыз сөзбен Шыңғыс ханның тегінің қазақ екені анық көрсетілген. Себебі, ең алғаш рет дала аңы Арқарды қолға үйретіп, қой мен қошқарға айналдырған, бүгінгі күнде қой мен қойшының пірі ретінде дәріптелетін Қазақтың атақты ұлы Шопан ата болатын.
3 – Кәпір деп отыр.
Қашаған атамыз Шыңғысты Адай ұрпағы және оны білмей ұмытсаңдар кәпірсіңдер деп анық көрсетіп тұрған жоқ па?!
«Шын ұлындай Шыңғыстың
Сұрасаң асыл тектері,
Ерлігін айтып мақтасам
Толып жатыр еткені». Бұл Адайдың ақиық ақыны атанған Сәттіғұл Жанғабылұлының «Адайдың он жеті бай-мырзасына айтқаны» атты толғауындағы Адай ата ұрпақтарының «Ірілік жақтан озғандарының» қатарында аталады («Аманат» Алматы-1996. 206 бет).
Шыңғыс ханның тегінің қазақ екендігін Қазақ халқының ұлы ақыны Қазанғап өзінің ата-тегі жайлы жырында:
«Төле дейді ұранын,
Қоғалы дейді тұрағым,
Бақтиярдан ажырап
Бәйдібек бай, Жәнібек
Жалғыз ұлы Жарғышақ
Домалақ деген ананың
Албан, Суан, Дулат боп,
Бөлініп бері шығамын
Жарылғамыс, Жанту боп
Жаныстан келіп тарады
Патша менен ханы көп
Ілгері өткен заманның
Ұлы Шыңғыс ханыңды
Алдымен баян қылайын» (Төле би. –Алматы 1991.-18 бет.) Міне өздеріңіз көріп отырсыздар, Қазанғап атамыз Шыңғыс ханды Қазақтың ұлы ханы деп айшықтап айтып отырған жоқ па?! Егер Шыңғыс ханның тегі қазақ болмаса атамыз өз тегін баяндай отырып Шыңғыс ханды аузына алмаған болар еді.
«Зұлқарнайын Ескендір»,
«Әзірет Әлі», «Шыңғысхан»,
«Қырық тарау ноғайлық»
Дастандарым тағы бар,
Бәрі бізден табылар.
«Бұл да болмайд» десеңіз,
Мына отырған жыршыңыз
Жан қалтасын қағынар.
Өздеріңнен аяйтын
Жыршының не жаны бар?!.. (Сұлтан Қадір «Бір тыңдауға бұл қалай?» Атамыз «Зұлқарнайын Ескендірді де», «Әзірет Әліні де», «Шыңғысханды да», «Қырық тарау ноғайлық (Қырымның қырық батырында» бәрінің тегін қазақ деп отыр. Әйтпесе, ол дастандарды жырлап не істесін, жырлағанда да оны кім тыңдар еді. Мысалы, сен өзің орыстың бірінші Петрі жайлы жыр жазып оны жырлар ма едің. Әрине, жоқ деп жауап берерің сөзсіз.
Әділеттің ақ туын» құлатпай, биік ұстаған ел ғана мәдениетті ел болып аталуға құқылы.
«Дүйімбаян, Шыңғысхан –
Нәсілің нұрдан жаралған,
Халқына әділ қараған
Ауыз тимей парадан,
Пақыр-міскін, бай мен бек,
Жарлы, жалсыз, аз бен көп
Бәрінде бірдей санаған» (Сәттіғұл «Аманат» Алматы 1996 115 бет). Адам – Адам болғалы (70 000 жыл) бүткіл жер бетінде қазақ қағандарынан әділетті билік иелері болып көрген емес.
Жарайды. Осымен доғарайын.Әлі де мұндай деректерді ондап, жүздеп, мыңдап келтіруге болар еді. Бірақ, олар менің «Шыңғыс ханның тегі Адай» атты кітабымда көрсетілген. Сөз түсінген жандарға осы деректерде жеткілікті болса керек.
Құрметті Оқырман! Еске ұста! Өз Атаңды танымай, Атаңнан безгенің сенің Дарвиннің ілімін басшылыққа алып «маймылға» бала болуға жақындап жүргенің. Мұның соңы құрдым. Яғни, ұлы Аталарымыздың ескертіп кеткен «Атамзаманының» ақыры «Ақырзаманымыз» сол болмақ. Ұлы Жаратушы — Алла бәріңе сана (ақыл мен білім) беріп шариғат, тарихат және ақиқат деген сатылардан өтіп, мағрипатқа жетуге жазғай.
Тағы бір айтарым. Қазақ та «Атаға қарап ұл, Анаға қарап қыз өседі». Қоғамда, адамда тарихпен тәрбиеленеді. Кемелдікке қоғамда, адамда өткен тарихтан тағлым алып барып жетеді.
Бәріңе, Алла жар болғай!

Кен бауырым! Пікір сайысына шыққасын толық аты, жөніңмен шыққаның дұрыс.
Адай — Адам Атаның қарашаңырағының иесі болып табылады.
— Адай (м) – А, Ад (Ат), Ада (Ата), Ай, Дай (Тай), Адай (Атай), Адам (Атам) болып шығады.
А — дыбысы Алып бидің де (әліппе), сонымен бірге барлық дүниенің де бастауы.
Ад – алғашқы Адам, соған сәйкес қауым атауы. Ат – а. алғашқы адам есімі (атың кім?); б. Қолға үйретілген, мінетін ат. Мақал «Ат – ердің қанаты». Ад қауымы алғашқы адамның да, адамға серік болған мінетін аттың да авторы.
Ада – а. Ата. Иә, иә кәдімгі қазақ баласының күнделікті аузынан тастамайтын Атасы, яғни әкеңнің әкесі; немесе өз атаңнан бастап сонау Адам атаға дейінгі барлық аталарың; ә. Арал. Ең алғашқы, тіпті бергі (Нұх пайғамбар кезеңі) бүткіл жер бетін су басып жатқан кезде алғашқы құрылыққа (Жуды тауына, яғни Қазығұртқа (Қазық жұртқа)) қадам басқан сол аталарымыз болатын. Қ-ада-м деген сөздің де түбірінің Ата болатыны осы; б. Ада. Ада болу — көп аталардың (Адамдардың) бір адам болып азаюы, немесе кез-келген заттың таусылуы. Қадам – Қам ата Нұх пайғамбардың үш (Қам, Сам (Шам), Иафес) ұлының үлкені. Атасынан (қазық жұрттан) бөлініп, өзге өңірге алғашқы қадам жасаған солар болатын.
Ай – Анаң. Әйелдің сөз түбірі Әй (Ай). Әйел (Ай мен Ел) «Әй ел болайық». Әйел ердің серігі, Ай жердің серігі.
Дай – Адам ата ұрпақтарының ру-руға, әртүрлі елдер мен мемлекеттерге бөліну кезеңін көрсетеді. Тарихтағы Дай – Массагет (Дай-Дахи) аталғандар осылар. Дай-дай болып айтысу, Дай-дай бөліну, тіпті керісу мен ұрысу да солардан қалды.
Адай (Ада-й). «Й» дыбысы Атаның ұрпағы, баласы, яғни ең кенжесі, «қарашаңырағының» иесі деген мағына береді. Мысалы: Әл Фараби Ат Түрки, Әл Жаухари, Әл Қимақи, Сүлеймен Бақырғани, Махмут Қашқари, Әл Арали, Ал Бируни, Ал Хорезми, Міржақып Дулати, Қайрат Мами, Тұңғышбай Әл Тарази т.т. болып кете береді. Еске ұста! Әл (Ал) – Алаш, Алшын, Ад (Ат) – Адай деген мағына береді. Сөз түбірі (өз түбі, сөздің атасы) ешқашан жаңылыспайды. Бұл дыбыс ежелгі қазақта қазіргі «ов», «ев», «ова», «ева», «овна», «евна», «ич» тердің орнына қолданылған. Есіңізге сақтай жүріңіз. Керек болады. Мына мен айтқан «овтардың» толық мағынасы «Атам орыс» (Иванов, Сидоров, Петров), «ич» (Робинович, Исакиевич) әкем еврей деген мағына береді. Көптеген қазақ азаматтары (әсіресе орыстың оқуы өтіп кеткендер) әліге дейін ата-тектеріне ие бола алмай жүр. Сендер қызықсыңдар! Орысты атам, еврейді әкем деп жүріп мына ұлан байтақ қазақ даласын қалай қорғамақсыңдар?
Адам (Ата-м). М — тәуелділік жалғау. Қазақтың сан миллиондаған сөздерінің бәріне де Өз атаңнан бастап сонау ең түпкірдегі Адам атаға дейінгі Аталардың (Адамдардың) барлығы менің атам. Ата – бабаларымыздың бір-бірін құрметтегені соншалық кез-келген жанды Адам, яғни Менің атам деп атап отыр. Қазақтың сан миллиондаған сөзіне «М» дыбысын қоссаң бәрі менікі деген ұғым береді. Атам, анам, көкем, балам, басым, аяғым, елім, жерім, атамекенім т.т. болып кете береді.
Ал, Адай ма, әлде Адам ба, қайсысы бұрын дүниеге келді деген сұраққа жауап іздесек, Адам деген ұғым Адайдан кейін келген. Себебі, Ата (Атам, Атам менің) атануың үшін міндетті түрді сені Ата деп атайтын немерең (ұрпағың) болуы шарт. Атаға жалғанған «Й» дыбысы баласы, ұрпағы деген мағына беретінін жоғарыда айттым. Ата шежіренің Адам ата шежіресі делінбей Адай шежіресі делінетінінің сыры осы. Бұл тұжырым күмәнға да, дауға да жатпауға тиіс. Себебі, ең бірінші болып Атасының шежіресін жазған немересі (Сөз түбірі «Ем») Адай Жеменейлер болатын.
Бұл қазақ Алып биінің (әліппесінің) сандық жүйесінде де осылай берілген. Адам 1-6-1-15 болса, Адай 1-6-1-11 санын құрап, Адамнан бұрын тұр.
Өздеріңіз көріп отырғандай бар жоғы төрт-ақ дыбыстан тұратын бір ауыз сөзге Адай (м) ата, (Ман) ата ұрпақтарының 70 000 жылғы тарихы түгел сыйып кеткен. Бұдан асқан даналық болар ма? Міне біздің аталарымыз тарихты бір ауыз сөзбен осылай жазған. Тарих жазсаң, осылай жаз!
— Ад қауымы бүкіл адамзат баласының Атасы. Атам, Адам және Адайдың сөз түбірі Ат пен Ад болатыны осы. Бұл атаулардың «авторлық құқығы» Ад (Адай) атамыздікі. Сөз түбірі жаңылыспайды. Атаң да, Ат та ең жақындықты білдіретін ұғым. «Ат ердің қанаты» (мақал). «Есімің кім» дегеннің орнына да «Атың кім» дейміз. Ал «Ад»- қа келсек, ежелгі шежірелердің бәрінде, Құран Кәрімде де Ад қауымы деп жазылған. Бұл біздің бала кезімізден бәрімізге таныс «Алғашқы қауымдық құрылым» деген сөз. Осы қауымдық құрылым, адамзат қоғамының әр-түрлі даму сатыларынан өтіп барып, елге, мемлекетке айналды. Осы алғашқы елдің аты, осы елдің (рудың) атасы Әз (Аз) атамыздың атына сәйкес Аз, Азар, Азақ, Азық, Азия, Азау, Азаулы, кейіннен Қаз, Қазық, Қазар, Қазан, Қазақ, Қазақия, Қазақ ССР-і, Қазақстан деп аталды. Өздеріңіз көріп отырғандай Ад пен Ат-қа «а» әрібін жалғасаңыз, бұл күнде немереден басталатын ұрпақтың аузымен айтылатын өзіміздің Ата (Ада) деген сөзіміз шығады да, Ада-ға «й» әрібін жалғасақ, бұл керісінше жоғарыда көрсеткеніміздей баласы, ұлы, ұрпағы деген мағына береді.
Менің бұл келтірген тұжырымыма Қытай қазақтарының «балапан», «бала», «перзент», ауыспалы мағыналары «аяулы», «ардақты» деген сөздердің орнына Адай сөзін қолданатындары толықтай дәлел бола алады.
«Адай (ҚХР) 1.балапан, Ауыспасы, бала, перзент. 2. Аяулы, ардақты» («Диалектологиялық сөздік» Арыс баспасы. Алматы. 2007, 23 бет).
Қазіргі Хақас тілінде Адай – Құмай Тазы.
Ежелгі Хақас тілінде Адай – Қасқыр (Бөрі).
Ежелгі Түрік тілінде Адай – а. Балапан, б. Бала.
«Балапан, қазақтың ең сүйікті сөзі, бала (өз баласы) – балапан (құстың баласы). Еске сала кетейін: бен, пен, бан, пан ежелгі оғыз тілінде, есімдік мен дегенді білдіреді. Оғыз, Адай, Қыпшақ – бәрі бір адамның аты.
… Дахтар (Дайлар), массагеттер, каспилер, аландар мен адайлар бәрі Сақ конфедерациясына кіретін бір тайпаның әртүрлі атаулары» (Т.С.Досанов «Руника құпиясы». Алматы-2009).
Жоғарыда көрсеткенімдей Ада-ға «й» жалғауын қоссаң да Атаның ұрпағы деп көпше мағына бергені сияқты «Ад»-қа «ай» жалғауын қоссаң да сол күйінде қалады. Біздің білетініміз, аталарымызды, яғни ежелгі қазақтарды Өгіз қағанның үлкен ұлы, әрі тақ мұрагері Күн ханның атымен Күндер (Ғұн, Хұн, Хунну т.б.) деп атаған. Сонда күніміз аспандағы нұр, сәуле шашып, жарық беріп тұрған күн де, күн мен түннің алмасқан кезіндегі жарық мезгіл күндіз, немесе бір күн. Сонда біз қолданып жүрген «ай» сөзі сол күндердің (жылда ауысып отыратын 28, 29 күннен басқа 30 немесе 31 күн) жиынтығы болып шығады. Осылайша «ай» сөзі де бұл жерде көпше мағына береді. Бұл атаулардың бәрі өз тегін Ай анамыздың атынан бастау алады.
Адай дегеніміз жоғарыда айтқанымыздай Ад пен Ай деген, ата мен анамыздың және сонымен қатар аталы, әкелі және балалы ұрпақтың жиынтық атауы. Адайдың екінші буыны «Ай» дан төмендегідей адам аттары мен ұғымдар дүниеге келді: Айбек, Айсұлтан, Айболат, Айна, Айман, Найман, Айгүл, Айнұр, Айжан, Май, Майя, Тайпа, Сынай (Синай), Айна, Мұнай, Айт, Айту, Айтпау, Бай, Байғазы, Лай, Сай, Пай-Пай т.т. Бұл ұғымдардың бәрінің авторы Адам атаның қарашаңырағы Адайлар, яғни бүгінгі Адайлардың ата-бабалары. Әйтпесе, Адайдың «бес жүйрігі» атанған жыр дүлділдерінің бірі Ақтан Керейұлы (1850-1912):
«Сөйле» десең жыршыңыз
Алдарыңда жортақтар.
Туған айға ат берген,
Ақ қағазға хат берген
Екі ерін мен тіл-таңдай
Сөйлесін деп жақ берген.
Айтқан сөзге түсінбес
Адамның мыйсыз ақымағы», — деп жырламаған болар еді (Жыр-дария «Маңғыстаудың ақын жыраулары» Ақтау-1995. 159 бет);
Әйтпесе, Адайлардың атамекені Маңғыстау «360 әулиелі киелі Маңғыстау» деп аталмаған болар еді.
Әйтпесе, ежелгі жырдағы: Маңғыстау сонадайдан тоңазытқан,
Жүрегін талай ердің қобалжытқан, — деп, Маңғыстауға аяқ басқан ерлердің жүрегін қобалжытпаған болар еді.
Әйтпесе, Маңғыстаудың ежелгі МАД (Ман Адай, Мадиан) патшалығынан бүкіл әлемге үлгі болған әдеби, әдебиет, мәдени, мәдениет деген ұғымдар, Мекке мен Мәдине қалаларының атауы дүниеге келмеген болар еді.
Әйтпесе, Адайдың Жебе таңбасы (стрела, стрелка) бағыт-бағдар, жол көрсетіп кез-келген жерде тұрмаған болар еді.

Әйтпесе, ежелгі қазақтар (қытай қазақтары күні бүгінде де) періштені, сәбиді, балапанды Адай деп атамаған болар еді.
Әйтпесе, Адайлар өздерінің Ас-садақаларында сендердің бәріңе Аға баласы деп иықтарыңа шапан жаппаған болар еді.
Әйтпесе, Адайлар бәріңе төрінен орын ұсынып, келіндері үйіне келген жасы үлкендеріңе иіліп сәлем етпеген болар еді.
Әйтпесе, Адайлар ежелгі шежіре-дастан, жырлардың бәрінде «Тіл таңбалы Адайлар» деп аталмаған болар еді.
Әйтпесе, олар Қас би (Қаз би) атанып, Маңғыстау өлкесі сұғына кірін тұрған теңіз Қасби (Каспий) деп аталмаған болар еді;
Әйтпесе, олар ежелгі жазбаларда Тау би және Көп би деп аталмаған болар еді;
Әйтпесе, Адайлар қазақтың қарашаңырағы аталып, ата-тек шежіресінің ең соңында тұрмаған болар еді;
Әйтпесе, «Үлкен ұл тақ мұрагері, кенже ұл қарашаңырақ иесі», — деп айтылмаған болар еді;
Әйтпесе, Адам Атаның атын Адай, Ман Атаның атын Маңғыстау ұстап отырмаған болар еді;
Әйтпесе, бүкіл әлем өздерін Адам Ата мен Ауа Анадан және Ман Атадан таратпаған болар еді;
Әйтпесе, Ман атаның моласы Манқыстауда жатпаған болар еді;
Әйтпесе, киелі Маңғыстауда қазақтың түп атасы Әз әулиенің моласы сақталмаған болар еді;
Әйтпесе, Маңғыстаудағы Сынды (Синай, қазіргі атауы Қыр (Үстірт) тауында Ұлы Жаратушы — Алла Мұса пайғамбармен тілге келіп, оны және оның елін дұрыс жолға (мұсылман) салу үшін Оған «Торатты» (Тауратты) бермеген болар еді;
Әйтпесе, Маңғыстаудағы қырдың халқы Үстіңгі жұрт (Үстірт) деп аталмаған болар еді.
Әйтпесе, қой менен қойшының пірі Шопан ата қорымы Маңғыстауда болмаған болар еді;
Әйтпесе, мына өмірге «пірдің соңы Бекет» делінетін құдіретті Бекет әулие дүниеге келмеген болар еді;
Әйтпесе, ұлы Құрманғазы бабамыз Адайларға бүкіл әлемде теңдесі жоқ «Адай» күйін арнамаған болар еді;
Әйтпесе, «Алшын, Алшын болғалы,
Адай еді қорғаны.
Адайдан қайрат кеткелі
Қалың алшын сорлады», — деп Мұрат Мөңкеұлы өзінің «Үш Қиян» атты тамаша толғауында жырламаған болар еді;
Әйтпесе, 1930 жылы КСРО Орталық партия Комитеті (Москва) туысы Маңғыстаулық Адай ата ұрпақтарынан басшы қызметке адам алынбасын деген жасырын қаулы алмаған болар еді;
Әйтпесе, Әйтпесе, мен Адай Ата ұрпағы болмасам мына деректер жазылмаған болар еді;
Жарайды, осымен тоқтайық. Әйтпесе, мұндай «әйтпеселерді» ондап, жүздеп жалғастыра беруге болады…
«Адам (атам) – деген ардақты ат» деп атаңды, сонымен қатар бүкіл адам баласын «Адам адамға дос және бауыр», «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» құрметтеп сыйлауды міндеттейді. Демек, адам баласы Адам, яғни ата болуы үшін ұдайы (ұ-дай-ы), яғни үздіксіз күресуі және өз тегін білуі тиіс. Адам баласы өз тегін ұмытып күресті тоқтатқан кезде екі ұдай (ұ-дай) күйге тап болады да, ары қарай екі дай болып бөлінеді. Аржағы баршамызға белгілі дай-дай (бөлек-бөлек) болып айтысады, дай-дай болып керіседі, дай-дай болып ұрысады, соғысады. Осылайша әлем елдері билікке таласып бірін-бірі қынадай қырды. Сол соғыс әлі де жалғасуда.
Міне осылайша, құранда айтылатын алғашқы мәдениетті дүниеге әкелген Ад қауымы жоғары да көрсетілгендерден де басқа төмендегідей ұғымдарды дүниеге әкелді:
— Адал – пайдалануға, ішіп-жеуге жарамды, бағалы, пайдалы; шын берілген, сенімді; кіршіксіз, мінсіз, қалтқысыз; турасы, шыны, ақиқаты, әділі. Адалдан жиған мал (дүние) – еңбекпен табылған байлық. Адалын алдарына салды – барын аузына тосты, сыйлап күтті. Адалынан жолықтыр (тілек) – жібі түзу адамға кездестір, бақытты қыл деген тілек.
— Адала – Ада ету, бітіру.
— Адақта – аралау, кезу; тіміскілеу, тінту; оқшаулану, даралану.
— Адалбақан – киім ілетін ашалы қада ағаш.
— Адалда – адал еңбекпен ақтап алу.
— Адалдық – адам бойындағы таза ниет, имандылық қасиет.
— Адалынан – мейірімді, шапағатты етіп.
— Адам – ойлау, сөйлеу қабілеті бар, еңбек құралдарын жасап, оларды өз қажетіне жарата білетін, саналы қоғам мүшесі, яғни Ұлы Жаратушы — Алланың ең алғашқы жаратқан саналы тіршілік иесі; көпшілік қауым, жұрт, халық; Адам айтқысыз – керемет, ғажап, айтып болмайтын; Адам баласы – бүкіл адамзат, адам атаулы; Адам алатын бура – кісіге шабатын бура; Адам баспас жер – көз көріп, құлақ естімес қашық жер; Адам болды – ер жетті, адам қатарына қосылды; өз қолы өз аузына жетті, санатқа ілікті; Адам біткен – жалпы адам атаулы, күллі халық; Адам болмайды – ауру дендеп, өлім халіне жеткен; Адам етті (қылды) – ел қатарына қосты, тәлім-тәрбие берді; Адам көргісіз (қарағысыз) – бетіне кісі қарағысыз, ұсқынсыз; Адам төзгісіз – шектен шыққан, шыдап болмайтын; Адамның басы Алланың добы – адам тағдырдың жетегінде (өзінде билік жоқ).
— Адамгершілік – қоғамдық талапқа сай ізгілікті, инабаттылықты білдіретін моральдық ұғым.
— Адамдық – адамға тән ізгі қасиет; адамшыл, адамгершіл. Адамға арналған.
— Адамзат – бүкіл адам баласы.
— Адамзаттық – адамзатқа тән.
— Адами – адамға тән, адамға қатысты.
— Адамсымақ – адам деген аты бар.
— Адас (Аттас) – бір есімнің бірнеше адамға қойылуы. Адамдардың шатасып, адасуы осы жерден басталады.
— Адасу – жол таба алмай сенделу; теріс бағытқа түсу, қателесу, шатысу. Адасқан қаздай – безек қақты, жалғызсырады. Адасқыш – қателескіш, шатасқыш. Адасушылық – қателесушілік, теріс жолға түсушілік.
— Адарғы — өрмек жіптерін бөліп тұратын және оларды аударыстырып отыратын екі жақ шеті қырландыра жонылған тақтай.
— Адуын – ешкімді бетіне қаратпайтын өр мінезді, өркөкірек. Адуындау – азулылау, өрмінезділеу. Адуындық — өрмінезділік, өркөкіректілік.
— Адым – жүру кезіндегі екі аяқтың аралығы, қадам. Адымды – адымы кең, адымы ұзын.
— Адыр – бір-біріне ұласып, тұтасып жатқан белесті дөңес жер; Тұрпайы, дөрекі. Адыра қал – құры, жоғал. Адыраң: адыраң-адыраң етті — қоқаңдап күш көрсетті, адыраңдады.
— Адыраспан – ыстық жақта өсетін, өткір иісті дәрілік шөп. Аталарымыз сырттағы жаманшылық атаулы (жын-шайтан т.т.) үйге кірмесін деп, үйдің ішін үнемі адыраспанның түтінімен аластап отырған. Маңғыстау халқы бұл «дезинфекцияны» күні бүгінде де қолданады.
— Адыр-бұдыр – ойлы-қырлы, кедір-бұдыр.
— Адырна – Қазақтың сыбызғы тәрізді көне үрмелі саз аспабы; керуіш.
— Адырна – садақтың керме қайысы.
— Ада, Адан, Аднан, Адана, Адала, Адық, Аде, Аден, Адид, Адидже т.б. ру, жер, су, тау, елді мекен атаулары. Осы ұғымдардың барлығының авторы Ад қауымы. Ад қауымының тікелей ұрпақтары бүгінгі Адайлар. Бұл дауға жатпайды.
Ад, Ада, Адай, Адам Ата қауымдары Нұқ пайғамбар заманына дейін өмір сүргендер. Ал, Ман — Нұқ пайғамбардан басталатын жаңа қауымның атасы.
Кен бауырым! Бұл өлке (Манқыстау) 360 әулиелі Киелі Манғыстау деп бекерге аталмаған. Жалпы бүкіл әлем Аллатағаланың алғашқы жаратқан саналы тіршілік иесін Адам және Ман деп тек қана осы екі есіммен атайды. Тағыда қайталаймын! Адам атаның атын Адай, Ман атаның атын Манқыстау ұстап отыр. Ман атаның да, Қазақ деген атпен бүгінгі күнге жеткен ұлы елдің түп атасы Әз (Аз) әулиенің де моласы осы Маңғыстауда.

Нұрберген інім! Енді сенің сұрағыңа келейік. Адай атамыз Адам атаның немересі. Атамыздың ғұмыр жасы Адай шежірелерінде 70 000 жыл делінеді.
Осы айтқандарымның бұлтартпас дәлелін Адайдың ақын-жырауларының қай-қайсысының шығармаларынан да көруге болады. Олардың бәріде өз тектерін тікелей Адам ата (Сафи), Әнес, Жабалдан бастайды. Қазақтың өзге ру-тайпаларынан шыққан ақын-жырауларда бұндай жүйе сақталмайды. Мысалы:
...«Атамыз Адам-Сафидың
Дүредік өсіп жұртынан (26 бет).
… Дүреген Әнес-Жабалдан
Алты Алаштың бірі едік (109 бет).
… Аспан менен жер жасап
Жараттың Сафи – адамды (259 бет).
… Бұрыс жолға түспе – деп
Бұйрығымды істе» деп
Әмір болған Алладан
Атамыз Сафи-Адамға,
Солардан мирас біздерге
Алладан қорқып, сыйынбақ (259 бет).
… Атамыз Сафи-Салолла
Ғұмыр сүріп бір мың жыл
Қаза болып жерленген (304 бет).
...Һауа-анадан айырып,
Атамыз Сафи-Адамды
Жер аударып сенделткен» (Сәттіғұл Жанғабылұлы «Аманат» Алматы 1996. 351 бет).
...«Адам – Сафи баласы
Бір теректен сан бұтақ
Дүниеге келген сан болып» (Нұрым 129 бет).
«Адам ата жұптанып
Хауа ананы алғанда,
Исраһил, Макаил
Некесін қиған екен екі періште (97 бет)
… Адам ата – ер Сапи
Ұжымақтан қуылып,
Қасіретін тартқан артынан
… Адам – Сафи атамыз
Һауа екен анамыз-
Болмағай қашық арамыз» (Кашаған «Бес ғасыр жырлайды» Алматы. 1989. 137 бет).
...«Адам болып біз жүрміз
Атамыз Сафи – адамнан
… Атамыз Адам жаралған
Топырақтың зарпынан (178 бет).
… Дүние – фәни, біз түгіл
Қалыпты Сафи – Адамнан» (Аралбай 188 бет).
...«Әуелі бастап айтайын
Атамыз асыл Адамнан» (Өмір 212 бет).
...«Дүреп едік бер қарай
Бауа – ана менен Адамнан» (Бәйімбет 276 бет).
...«Жаралғаннан бер қарай
Кімдер келіп, кім кеткен,
Атамыз Адам – Сафи де
Жол салып бізге бұл кеткен» (Көкен 289 бет).
...«Атамыз Адам – Жабалдан
Жаралғалы бер қарай» (Сүгір 439 бет).
...«Атамыз Адам пайғамбар
Топырақтан жаралып
Нұр – Иманға балқыды (489 бет).
… Атамыз Адам әуелде
Мың жыл тұрып дүниеде
Біздерді хақтан тіледі (506 бет).
...Әуелі Адам атамнан
Ауа – анадай анамнан
Өлмей қалған бір жан жоқ» (Ұзақбай 507 бет).
«Біз көбейіп түледік,
Адам менен Хауадан» (Ыбырайым Ақұн Құлыбайұлы. «Алтынды Орда қонған жер» Ақтөбе-1994. 8 бет). Осылай жалғасып кете береді. Адайдың ақын-жырауларының ішінде Адам Ата мен Ауа Ананы ұлықтамайтын бірде-бір ақын жоқ. Сәттіғұл атамыз тіпті өз шығармасында замананың жаратылған мерзімінде көрсетеді:
...«Жетпіс мыңдай жыл дейді,
Замананың озалда,
Жаратылған тұрысы» (263 бет).
...«Атамыз Адам пайғамбар
Дүниеге келгелі
Содан бергі перзенті
Нәсібесін қуып келеді.
Жаралғанда әуелден
Жетпіс мыңдай жыл дейді
Дүниенің ақыр сүрегі» (Ұзақбай. 490 бет). (Бұл үзінділер «Жыр-дария». Маңғыстаудың ақын-жыраулары жинағынан алынды).
Қазіргі «білгіштердің» шатысып жүрген себебі:
Мұңал (Моңғолия) еліндегі Шыңғысхан әулетінің билігі 1634 жылы тоқтағаны тарихтан белгілі. Оның тікелей ұрпақтарының ішінде 1435-1449 жылдар аралығында Монголияға билік жүргізген Адай хан есімі әйгілі болды.
Сонда біздің кәзіргі айтып жүрген Адай атамыз осы кісі болып шығады. Бірақ Адай тарихында бұл атамыздан да басқа Адай атты аталарымыздың болғаны және бұдан мыңдаған жылдар (Адай шежіресінде 70 мың жыл) бұрын тарихымыздың Адам (й) атадан басталатыны сөзсіз. Тарихтың әр кезеңінде Адай тарихында Адай атты ұлы тұлғалар дүниеге келсе әркімнің өз түсінігінше алдыңғысы соңғысына, егер тарихты зерделеу қажет болса соңғысы алдыңғысына жұтылып кете береді. Біз тарихтан білетін қалмақтар «жұртта қалып қойған ел, немесе дінсіз деген мағына да» осы кезде ойрат атымен мұңалдан бөлініп, жеке шаңырақ көтере бастаған. Тарихи деректер, ежелде қалмақтардың байұлы құрамында болып, кейін бөлініп қалғанын көрсетеді. Ол жөнінде Әбілғазы: «Бұл заманда түрік пен тәжіктің ішінде ол тілдерді менің білгенімдей білетін кісі жоқ. Оның үстіне әр нәрсе себеп болып, бір жылы қалмақ арасында болдым. Сонда мұңалдың әдет – ғұрпын, тілін жақсы үйрендім» дейді. (30 бет). Адай хан барлық өмірін солармен шайқаста өткізді. Ол тұтқынға түскен ойрат ханының ұлы жас Тоғанды жаны ашып босатып жібереді. 1449 жылы өзі босатқан бала жігіт қапыда Адайды өлтіреді. Кейіннен Тоғанның ұлы Есен ойраттың ең ұлы хандарының бірі болды. Ол мұңалдарды бағындырып, Адай ханның төл ұлысын қуғынға салады. Олар бұған төзе алмай, Мұңалияны тастап, Байкалдың орманды, батпақты қорыстарына қоныс аударады. Батырлар жырындағы «Соңымнан қалмады қалмақтың жауы» деген сөз тіркестері мен ата-бабамыздың «қалмақты ата жау деп атауы» — осыдан шыққан. Содан адайлар Ольхон көлінің жағалауын біраз жерлейді. Қытайланып кеткен Моңғолия тарихы бұл бөлініп кеткен ұлысты «қара моңғолдар» деп атайды. «Қараны» қазіргі тарихшылар таза моңғол емес деген сөз деп түсіндіріп жүр. Бұл қате тұжырым. Шындығында, басында Қара деген сөз алғашқы, ілкі отанның, яғни Манқыстаудан бастау алған қаракөктердің ұрпағы дегенді білдірген. Кейіннен бұл түсінік өзгеріп, «Қара моңғол» дегеніміз таза моңғол емес деген түсінікке айналған. Ал, шындығы керісінше, ана тілдерін жоғалтып, қытайланып кеткен олардың өздері болатын. Ал, біздер, қазақтар әлі сол Мұңал, Қарахан, Бұмын, Күлтегін және Шыңғыс қаған бабаларымыздың заманындағыдай өзіміздің қазақ тілінде сөйлеп келеміз. Тек соңғы жылдардағы орыстанып бара жатқанымыз болмаса…

Лібә, я ғылыми аппараты жоқ. Я қисыны жоқ.
Шын мәнінде Шыңғыс хан — грузин. Отвечаю лібә.

Жыр-қиссаны негізге ала отырып тарихи зерттеу жүргізу, толық пездес нақ.

Адай атамыз Адам атаның немересі. Атамыздың ғұмыр жасы Адай шежірелерінде 70 000 жыл делінеді.

AND

Оның тікелей ұрпақтарының ішінде 1435-1449 жылдар аралығында Монголияға билік жүргізген Адай хан есімі әйгілі болды. Сонда біздің кәзіргі айтып жүрген Адай атамыз осы кісі болып шығады.

Тарихи зерттеуде хронологиялық кесте деген болады, сіңлім

Базар жоқ, 3150 теңгелік наглый развод

Құрметті оқырман! Пікір сайысына шыққасын ашу-ызаға булығып, күншілдікке салынбай сабырлы болған дұрыс. Мықты болсақ, айтылған деректерге қарсы, соларды жоққа шығаратын дәлелдер келтірейік. Ал, комментке «боғауыз» қосып жазу бұл сол адамның қазақ мәдениетінен жұрдай болып, Дарвиннің ілімін басшылыққа алып, маймылға бала болуға жақындап жүргендігін білдіреді. Атам Қазақ: «Атаға қарап ұл өсер, Анаға қарап қыз өсер» деген. Есіңе ұста! Маймылға қарап бой түзеген елдің (ұлдың да, қыздың да) келешегі болмайды.
Бұл сұрақтың жауабын, яғни «Кімнен кім туады?» деген сұраққа әйгілі Майқы би атамыз былай деп жауап берген екен:
Тұлпардан тұлпар туады,
Сұңқардан сұнқар туады,
Асылдан асыл туады,
Жалқаудан масыл туады,
Масылдан мал бақпас туады,
Тілазардан қылжақбас туады,
Таздан жарғақбас туады,
Сараңнан бермес туады,
Соқырдан көрмес туады,
Мылжыңнан езбе туады,
Қыдырмадан кезбе туады,
Маймылдан маймыл туады.
Сіздердің балалат сөздеріңе Адайдың «бес жүйрігі» атанған жыр дүлділдерінің бірі (бүкіл қазаққа әйгілі «Ақтанның термесі» атты терменің авторы) Ақтан Керейұлы (1850-1912) атамыз бұдан 150 жылдар шамасы бұрын былай деп айтып кетіпті:
«Сөйле» десең жыршыңыз
Алдарыңда жортақтар.
Туған айға ат берген,
Ақ қағазға хат берген
Екі ерін мен тіл-таңдай
Сөйлесін деп жақ берген.
Айтқан сөзге түсінбес
Адамның мыйсыз ақымағы» (Жыр-дария «Маңғыстаудың ақын жыраулары» Ақтау-1995. 159 бет);
Жалпы тарих жазудың екі түрлі жолы бар. Біріншісі, ешқайда бұлталақтамай, ақиқатын жазып, бірде-бір сұрақты жауапсыз қалдырмау. Бұндай тарихты, сол тарихи оқиға, сол тарихи атауды қойған елдің ұрпақтары ғана жаза алады. Бұны әр-бір адамның өз өмірбаянын өзі ғана жаза алатынымен салыстыруға болар. Екіншісі, сол оқиғаға, сол елге қатысы жоқ адамдардың сырттан келіп жазуы. Бүгінгі біз оқып жүрген арабтар мен қытайлар былай депті, парсылар мен орыстар олай депті дегендеріміз сол екінші топқа жатады. Бұл тура, бір адамның өмірбаянын, өзге адамның жазғанымен бірдей дүние.
Ешкім сендерге Адайдан тарадыңдар деп отырған жоқ. «Айтқан сөзге түсінбей» отырған өздерің.
Коммент жазушыларға (пікір білдірушілерге) мынадай сұрақ: Бостан босқа бір-бірімізді балағаттап, бір-біріміздің арымызға тиюдің орнына мәдениетті түрде пікір сайысын жасайық. Қазақ та:
— «Үлкен ұл тақ мұрагері, кіші (кенже) ұл қарашаңырақ иесі»;
— «Ағасы бардың жағасы бар, інісі бардың тынысы бар»;
— «Тегін білмеген тексіз»;
— «Жеті атасын білмеген жетесіз»;
— «Ат айналып қазығын табар, Ер айналып елін табар» деген мақалдар бар. Осы мақалдарға коммент жазыңдар. Іске Сәт! Осылайша, қазақшылығымыздың қандай деңгейде екенін сынап көрейік. Аты-жөндеріңді, әсіресе руларыңды жазыңдар. Ру деген сөзден қашпаңдар. Руың кім деген сөз, Сенің ел таныйтын атаң кім? Сен Қандай текті атаның ұрпағысың деген сөз. Сондықтан рудан қашу ақымақтың ісі болмақ.
«Елдің атын ері шығарар» деп Атам Қазақ айтқандай, осы сұрақтарға тұшымды жауап бергендеріңді (өзіңді де, руыңды да) ұлықтайтын боламыз.
Жақсылыққа жарысайық!

Бабаңды ұлықтаймын деп жүріп жүріп кетпеші, әйналайен-ай. Айтпақшы, тарих деген сөзден садаға кет!

...- Жасың нешеде?
— Алпыс тоғыз мыңның тоғызына да келдік, қарағым...

«Құпия шежіре» (1240 жылы Мұңалдармен жазылған, мұны білмейтін тарихшы жоқ) қазақ халқының ежелгі аңыз-әңгімелеріне негізделіп жазылған және онда сол кездегі қазақтың ән-жыры, шешендік сөздері, термелері, мақал-мәтелдері кеңінен қолданылған. 12 бөлімнен тұратын осы шежіренің әр бөлімі сайын кемінде 20-30 өлең қамтылған. Сұхбаттар мен төл сөздер көбінесе өлеңмен жазылған. Сонымен қатар, бұл шығармада қазақ тілінің әуені, жыр ұйқасы (поэзия) және қара сөздік шығарма (проза) үлгісі кең қолданылған. Шығарманың бәрімізге бала кезімізден жақсы таныс «Батырлар жырынан» ешқандай өзгешелігі жоқ. Мысалы, күні бүгінде де ауыздан түспей келе жатқан «Ағасыз ел болмайды, жағасыз тон болмайды» деген қазақ мақалы Боданшардың аузымен «Ағай-ау, ағай! Адамның ағасы, тонның жағасы бары жақсы ғой!» — деп беріледі (30 бет). «Көлеңкеден басқа дос жоқ, Құйрықтан басқа күш жоқ» (41 бет). «Суда белгі, аспанда із жоқ» (44 бет). «Шын дос жол орта да қалмас болар» (46 бет). «Әй дейтін болсын ажасы, Қой дейтін болсын қожасы!.. Күні бүгінде де бұл мақал «Әй дейтін Әже (ана), қой дейтін қожа (ер-азамат, ата) деген мағына да қолданылады (48 бет). «Досқа күлкі, дұшпанға таба болмай ынтымақтасып жүріңдер» (181 бет),
...Өгедейдің жұрағаты «Шөпке ораса
Сиыр жемес…
Майға ораса
Ит жемес
Болып туса..(182 бет).
Немесе, 195. «… Ашуы әбден кернесе,
Ажал оғын алады,
Толғай тартса жебені
Талай жерге барады.
Таудың арғы бетінде,
Тажал оғы өтінде,
Жүргендер де домалап,
Жермен-жексен болады.
Соза керіп атқанда,
Сегіз жүз құлаш кетеді,
Солғын керіп тартқанда
Сонау жерге жетеді.
Адам пішінді жалмауыз,
Адам жұтар қанды ауыз,
Дәу Қасар, әне, ұмтылды,
Дәл кәзір жетіп келеді», — Немесе, тағы бір жерінде Белгітай ноянның сөзімен:
190. «… Тірлік бізге не керек,
Тәуекелден айнысақ?
Тірі жүріп не керек,
Туған жерден айрылсақ?
Қорамсақты жастанып,
Қан ғып ұстап садақты,
Қу толағай бастанып,
Құмға батсақ – сол жақсы...». Осы жыр шумақтарының «Қырымның қырық батыры», Қамбар батыр, Ер Тарғын, Қобланды, Алпамыс т.б. сияқты Қазақтың эпостық батырлар жырларынан не өзгешелігі бар. Бүкіл әлем тарихшылары, оның ішінде қазіргі моңғолдар да (Моңғолия) бұл шығарманың тілі «көне моңғол тілі» деп жазып жүр. Түп-тамырымен қате тұжырым, шығарма тілі жер бетінен жойылып кеткен тіл емес, қазақтың Ана тілінде жазылған.
Себебі, ол кезде Шыңғыс қағанға бағынған елдердің бәрі осы біз сөйлеп жүрген Қазақтың Ана тілінде сөйлеген. Оны біз жоғарыда аты аталған «Мұңалдың (моңғолдың) құпия шежіресі» атты еңбектен айқын көре аламыз. Себебі, ол кітаптың бірде-бір сөзін бүгінгі моңғолдар түсіне алмауда.
Ана тілі демекші, Әлем елдерінің бәрінде де тілдер тек қана екі атаумен, Ана тілі және туған тіл (родной язык) деп аталады. Ары қарай әрбір ұлттың атауына сәйкес түркі тілі, араб тілі, қытай тілі, ағылшын тілі, орыс тілі т.т. болып жалғасып кете береді. Баршамызға белгілі Қазақ ұлтының тілі Ана тілі деп аталады. Міне осы екі атаудан қай тілдің алғашқы тіл екенін айыруға болады. Демек, Қазақтың Ана тілі деген ұғымы, тек қана туған шешеңнің тілі дегенді емес, барлық тілдердің анасы дегенді білдіреді. Әйтпегенде, қазақтан өзге елдер де өз тілдерін туған (туысқан, родной) тіл демей, оларда өз тілдерін «Ана тілі» деп атаған болар еді. Олардың бұлай атауға құқықтары жоқ. Себебі, бұл «санасында саңлауы» бар жандарға Ман атамыздың, яғни Маңғыстаулықтардың «авторлық» құқығына жеңілдетін айтқанда, «жиендік жасау» болып шығар еді.
Тіліміздің Ана тілі деген атауындағы Ман атамыздың есімінің сөз түбірі «Ан» болып, Ана деген ұғымымыздың да бастауында да осы түбір тұр. Бұл сөз Адам (Ман) атамыз осы біз сөйлеп жүрген қазіргі қазақтың Ана тілінде сөйледі деген мағына береді. Есіңі ұста! Сөз түбірі (өз түбі, яғни сөздің атасы) ешқашан жаңылысып көрген емес.
Бауырым! Өзің көріп отырсың ғой Мұңалдар Грузин тілінде де, Белорус тілінде де сөйлемеген.
Коммент жазушыларға, әсіресе Сатыбалды Бауырыма айтарым! Атам Қазақ «Өсер елдің жігіті бірін-бірі батыр дер, өшер елдің жігіті бірін-бірі қатын дер» деген. Мен сізге бұрында да ескерттім ғой. Ашу-ызаға бой алдырмайық, деп. Босқа ызаланғанша менің жазғандарымды теріске шығармайсың ба? Бауырым! Мен сіздің Өсер елдің азаматы болуыңызға тілектеспін.

Шыңғысты хан көтеріп, ұлы хан мәртебесін берген жері де өзіміздің қазақ жері Ертіс аймағындағы (Семей облысы) Шыңғыс тау болып табылады және сол тайпалардың барлығы қазіргі қазақ елінің құрамында.
«Біздің қазақтың ескі сөзінше: — Бұл Шыңғыс тауының Шыңғыс атанғаны баяғыда Шынғыс хан тамам мұңғыл — татарды алып, үлкен хан болғанда, осы Шыңғыс тауында қол астындағы елдердің тайпа басы бектері келіп, мына Қарауыл өзенінің күн шығыс жағындағы хан биігінің басына ақ киізге салып, хан көтеріп Шыңғысты алып шыққан.… Шыңғыс ханның шын аты Темушин еді. Сол үлкен хан болғанда, Шыңғыс қойды, мағынасы – бек мықты, зор деген сөз.
Бұл таудың Шыңғыс атанғаны, сол ана биіктің Хан биігі атанып, осы біз қыстап отырған өзеннің Хан өзені атанғаны, бәрі де сол Шыңғыс хан атымен байланысты», деп жазыпты Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің «Түрік, Қырғыз, Қазақ һәм хандар шежіресі» атты еңбегінде. «Каримов, Хусайнов ошеркасының матбағасы» Орынбор қаласы, 1911 жыл. (50-51бет).
Осы мәселеге байланысты, яғни Теміршіні хан сайлап, оған Шыңғыс деген лақап (мадақ) ат беруі жайлы деректердің «цензураға» ұшырағаны анық байқалады. Себебі, сол замандағы, оданда кейінгі тарихи жазба деректер әр түрлі мағлумат береді. Мысалы, Әбілғазы «Түрік шежіресі» еңбегінде «Хижраның бес жүз тоқсан тоғызыншы (жаңа есеппен 1202 жылы) доңыз жылында қырық жасында Шыңғысты хан көтерді. Найман кіре деген жерде үлкен той жасап, ас берді» (58 бет) десе, бұл жағдай «Асыл аңызда» тіпті басқаша берілген. «202. Барыс жылы (1206 ж.) киіз қабырғаларының ішінде тұрған халықты дұрыс жолға салған кезде, Онон өзенінің бастауында жиналыс өткізді. Осы жерде ақ ту көтеріліп, Шыңғысхан хандыққа сайланды. Осы жерде Мұқалыны гован сайлады. Осы жерде ол Жебеге найман Күшлік-ханның ізіне түсіп, жорыққа шығуды бұйырды» (259 бет).
Енді біз осы келтірілген деректердің қайсысы шындыққа жатады деген сұраққа жауап іздейтін болсақ, Шәкәрім атамыздың дерегін таза шындық деп қабылдауымыз керек. Себебі, Шәкәрім атамыздың келтірген дерегінің тарихи-топономикалық айғақтамасы сол жерде әлі тұр. Меніңше, дәл осындай дәлелге ақыл-есі дұрыс жан дау айтпаса керек ті. Оның үстіне тарихи деректердің қай — қайсысы да Наймандардың сол замандарда Ертіс өзенінің жоғарғы жағында орналасқанын жазады. Оның үстіне қазіргі Шыңғыстау, Хан биігі, Хан өзені орналасқан аймақтың, сол заманда Әбілғазы атамыз айтқандай Найман кіре аталғанын қосыңыз.
Осы айтылғандардан шығатын қорытынды, Шыңғыс хан атамыздың сонда қазіргі тарихымызда жазылып жүргендей, ата-бабаларының атамекені, қазақ даласына «қоныс аударған» мезгілі 1219 жыл емес, 1202 жыл. Ал, шындығында бұл қоныс аудару емес, олардың өз ата-мекендеріндегі қыс-қыстау, жаз-жайлауларындағы емін-еркін көшіп-қонып жүруі болып табылады.
Шыңғыс ханның тегінің қазақ, оны хан көтергендер қазақтар екендігін Маңғыстаулық Қалнияз ақын Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы Хиуа ханы Мұхаммед – Рахимге:
… «Аржағым алаш ұранды
Ел едік байтақ құралды
… Хан көтерген қазақпыз
Шыңғыс хан – арғы бабаңды»… деп жырлаған. «Маңғыстаудың жыр-дастандары» (52 бет).
Сонымен қоса, «Құпия шежіренің» түпнұсқасының қазақ тілінде жазылғандығын жан-жақты зерттеп дәлелдеген қазақ тарихшысы Қ.Данияров өзінің, «Шыңғысхан тарихы» атты кітабында «Моңғолдың құпия шежіресін» «Казахский героический эпос Чингисхана» деп атаған (Қ.Данияров «Шыңғысхан тарихы» 90-92 беттер).
Осы құпия шежірені «Моңғол» тілінен «Моңғол» тіліне аударған Моңғолияның тіл ғылымының докторы Д.Церінсодным былай деп жазыпты: «Құпия шежірені» көне моңғол тілінен қазіргі моңғол тіліне аудару үшін мынадай шығармаларды пайдаландық:
1. «Құпия шежіренің» Козин бастырған нұсқасы мен орыс тіліне аударған дәптері (С.А.Козин. «Сокровенное сказание», том 1. 1941).
2. Лувсынданзын шығарған жазба “Алтын шежіре”.
3. «Құпия шежіренің» Кафаров жазған көшірмесі мен сөз асты аудармасы.
4. Кафаровтың қытай тілінен орыс тіліне аударған нұсқасы (Архимандарит Палладий (Кафаров). «Старинное монголькое сказание о Чингиз хане»).
5. «Құпия шежіренің» Хэништің 1935-1939 жылдары бастырған көшірмесі мен сөздігі.
6. Рашид ад-Дин жазған моңғол тарихы және Березиннің орыс тіліне аударған дәптері.
7. «Құпия шежіренің» қытай тілінен моңғол тіліне Барға (ру аты) Цендісүрін аударған нұсқасы (екі дәптер).
8. «Шыңғыстың тегі», «Алтын шежіре», «Моңғолға қатысты тарихтар мен сөздіктер», «Құпия шежіренің» Позднеев жасаған жартылай көшірмесі, Алтын-Ошыр жасаған көшірмесі, Хэниш аударған жартылай аудармасы, Владимирцовтың «Моңғолдың қоғамдық құрылысы» атты кітабы т.б.
Бұл кітаптарды арқау ете отырып «Құпия шежірені» көне моңғол тілінен байырғы моңғол әрпімен көшіріп жазып, ұғынылуы қиын әрбір сөзге түсінік бердік. Бұдан кейін бұл көшірмені негіз ету арқылы ежелгі, түсініксіз сөздер мен сөйлемдерді қазіргі моңғол адамына ұғынықты сөз-сөйлемдермен алмастырып, бүгінгі моңғол тіліне аудардық. Себебі бұдан 700 жыл бұрынғы моңғол тілі қазіргі моңғол тілінен анағұрлым басқаша болғандықтан, оны аздаған зиялылар болмаса, қалың жұртшылықтың түсінбейтіні даусыз. Сөйтіп, «Құпия шежіренің» нақты нұсқасын тек зиялылар үшін басудан гөрі, алдымен оны моңғол оқырмандарына таныстыру мақсатымен шығарманың мән-мағынасын өзгертпей, тіл көркемдігін бұзбай ұсынып бастырып отырмыз». Бұдан шығатын қорытынды, жоғарыда көрсеткенімдей Шыңғысхан заманындағы мұңалдар таза қазақша сөйлеген және олардың бәрі де қазақ деп аталған. Ал бүгінгі моңғолдар өзге жұртпен, әсіресе қытаймен араласып, Мұңалдай ұлы аталарының атын сақтап қалуға шамалары жетпей мұңалдан «моңғолға» айналып кеткен. Өздеріңіз бір сәтке ой жүгіртіп қараңыздар, Шыңғыс хандай ұлы тұлғаны дүниеге әкелген Қазақтың кенжесі, қарашаңырағының, Мұңал ошақтың иесі, Адайдың кенже немересі Мұңалдың аты мен тілін сақтай алмаған елге не айтуға болады. Ал, қазақтар, оның ішінде, әсіресе адайлар, сол Шыңғысхан заманындағы аталарының атында, яғни рулық шежіресінде, тілінде, салт-дәстүрінде, әдет-ғұрпында, тіпті бәрі-бәрі, бәрінде түгел сақтап бүгінгі күнге жеткізді. Сондықтан бүгінгі Моңғолия Қазақтың қара шаңырағынан бөлініп отау тіккен көп баласының бірі болып табылады.

Қазіргі Моңғолиядағы моңғолдардың өз ата – тектерін ұмытып, өзге халыққа айналып кеткенін мына бір ауыз сөзден де көруге болады. Құпия шежіреде «Моңғолдың ауыруық (аурақ, ауруық) ордасы» деген сөз жиі қолданылған. Бүгінгі Моңғолиядағы моңғолдар, тіпті олардың тіл ғалымдары да бұл сөзге тиянақты түсінік бере алмауда. Мысалы, жоғарыда көрсетілген осы «Құпия шежірені» көне моңғол тілінен қазіргі моңғол тіліне аударған Д.Церінсодным былай деп жазады. «Мүмкін бұрынғы «Ауыруық» сөзі көнеленгендіктен, моңғол сөзінің мақамына орай құбылып, озат деген ұғымды білдіретін «абырғы» (чемпион) сөзі болып өзгерген.… Мүмкін Ауыруық деген атау «абырғы – үлкен, ағу – үлкен» деген сөз емес, қазіргі моңғол тіліндегі ағұрыс, уырхай (ағуырхай), ағулық, ағуылғы деген сөздермен тектес. Ауыруық сөзі тегінде зат қоятын қойма, қамба (ағулық) деген мағынаны білдіретін тәрізді. ХІІІ ғасыр кезінде қаған ордасының орталығын Ауыруық деп атаған сияқты. Батыс Моңғолияда қойманы уырх деп те атайды. Керліннің Көде аралы қазіргі Байұлан (Байұлы М.Қ.) екені даусыз. Сол сияқты Көде аралдың Долан Бұлтығы – қазіргі Долад, Керліннің Ауруығы – қазіргі Абырғы деген пікірді біз ұсынып отырмыз» дейді.
Бұдан шығатын қорытынды, өздерініз көріп отырғандай қазіргі моңғолдар «уық» деген сөзді түсінбейді, оны архаизм деп отыр. «Ауыр уық» таза қазақ сөзі. «Уық» деп, қазақтың киіз үйінің шаңырағын тірейтін, яғни шаңырақ пен керегелердің арасын жалғап тұратын ұзын ағаш сырықшаларды айтады. Сонда «ауыр уық» сөзі, тікелей сүйегі ауыр үй, ауыр орда болып шығады, ал «Құпия шежіреде» алып орда, орталық орда деген мағына да қолданылған.
Менің осы келтірген дәлелімнің тағы бір бұлтарпас айғағын Шыңғыс қағанның өз ұрпағынан шығып хан болған және өз тарихын өзі жазып қалдырған Әбілғазы атамыздың «Түрік шежіресі» атты тарихи еңбегінен де көруге болады. Бұл еңбектің біз үшін бірден – бір құндылығы, оның таза көне түрік тілінде, яғни қазақ тілінде жазылуы. Атамыздың өз айтуынша, «Бұл тарихты жақсылы-жаманды баршасы білсін деп түрки тілімен жаздым. Түрки тілімен, соншалық бес жасар бала түсінетіндей етіп жақсы жазыппын, түсінікті болсын деп шағатай түркісінен, парсы, араб тілдерінен бір сөз қоспаймын» деген (30 бет). «Түрік шежіресін» әлемнің көптеген елдері, оның ішінде әсіресе түрік елдері өз тілдеріне аударып жатқанда, бұл еңбек қазақ тіліне аударылған емес. Оның себебі – шығарма тілінің басқа тілдермен көп араласпай, таза сақталған көне түркі тілі, яғни оның қазақ тілі екендігі. Мұндай пікірді Әбілғазы шығармаларының тілін зерттеген А.Н.Кононов, С.Н.Иванов, Т.Р.Қордабаев сияқты ғалымдар да растайды. Бұл дегенің барлық түрік халықтарының түп қазығы, ата жұрты, қара шаңырақ иесі-Қазақ елі екендігін айғақтаса керек. Демек, Шыңғыс хан заманында (ХІІІ ғасыр), одан 300 жылдан аса уақыттан кейінгі Әбілғазы хан заманында (ХҮІІ ғасыр) барша халық қазақ тілін жақсы білген. Демек, бүкіл әлемге түгелге жуық билігін жүргізген, Шыңғысхан империясының мемлекеттік тілі қазақ тілі болған.
Қытайдың «Тайпин Хуаниұижи» жинағында: «Түріктер бие сүтінен жасаған қымызды ішіп қызып алған соң, ән шырқап, бір-бірімен өлең айтысады» деп жазылған (196 бөлім, «Түрік шежіресі» тарауы). Біз бұдан қазақ өмірінің барлық саласында кең жайылып, күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан ақындар айтысының бұдан мың жыл бұрынғы батыс түрік қағандығы дәуірінен бері келе жатқан дағдылы дәстүрі екендігін, ал бүгінгі қазақтардың сол түрік қағанаттығының заңды жалғасы екендігін көреміз. Себебі, бүкіл жер бетіндегі дүние жүзі елдерінің еш бірінде тіл, сөз өнері дәл біздегідей дамымаған. Мұның түп-тамырын Адам атаныңда, Қазақ атаныңда бір тілде сөйлегенін көрсетеді деп тұжырымдауға болады.
Мәдениеттің ең үлкені – тіл. Мәселен, қытайлар тілін жинақтап келе жатқанына 2300 жыл болды. 1968 жылғы дерек бойынша, қытайлар 500 мың түбір сөзін жинапты. Ал ағылшындар 250 мың түбір сөз жинай алды. Ағылшын мен қытай отырықшы өмірінің тілін жинаған. Ал біз көшпелі мен отырықшы өмірдің тілін екі қолымызбен ұстап ХХІ ғасырға ендік. Ғалым Ж.Бабалықұлының есебі бойынша, қазір қазақта 10 млн. түбір сөз бар. Сондықтан, ең бірінші орында тілді жоғалтып алмай, сақтап қалу барлық қазақ азаматының парызы болып табылады.
Тіпті Шыңғысхан заманынан көп бұрынғы, әлем тарихында Скиф, Сақ, Гун, Түрік (Батыс, Шығыс атанған екі қағанаттыңда) атанған елдердің бәрінің де мемлекеттік тілі қазақ тілі болған. Солардың бірі ҮІ-ІХ ғасырлар аралығында Орта және Орталық Азияда үлкен империя орнатқан Көк Түріктерді көптеген зерттеушілер қазаққа қимай ұйғыр тілінде сөйлеген деп жазып жүр. Түп-тамырымен қате тұжырым. Олардың бәрінің де ортақ тілі қазақ тілі болған. Оны өзге елдердің ғалымдары да мойындайды. Мысалы, түркітанушы ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы мынадай деректер келтіреді.
«Он шақты жыл бұрын Түркияда түркітанушы ғалымдардың үлкен симпозиумы болды. Оған Монголиядан мен де қатыстым. Аталмыш симпозиумда Өзбекстаннан келген философия ғылымдарының докторы, профессор Б.Р.Каримов ортаға ерекше ұсыныс тастады. Оның «Ортатүрік» теориясы бойынша түркі мәдениеті мен тілін сақтап отырған тек қазақтар ғана екен. Сондықтан, қазақ тілі болашақта түркі халықтарының ортақ тілі болуы тиіс деді. Лингвистикалық және танымдық, этнографиялық ұзақ жылғы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде осындай қорытындыға келген екен. Алайда, оны бірден Ташкент ғалымдары ортаға алып жеп қоя жаздады. Б.Р.Каримов бұл теориясын әлі де жалғастыруда». (Үш қиян № 16. 24.04.2009 жыл).
Осы айтылғандардың тағы бір бұлтартпас дәлелі, Шыңғыс ханның арғы аталары Қарахандар әулеті билігі кезінде өмір сүрген қазақтың әйгілі ғалымы М.Қашқаридің 1072 жылы басталып, 1075 жылы біткен «Түркі тілдер сөздігінде» көрсетілген 246 мақал-мәтелдің бірді-бір сөзі өзгерместен бүгінгі күнге жетіп, қазіргі қазақтар арасында күні бүгінде де өз мәнін жоймай қолданыста жүр.
Қазір 49 мемлекет өздерінің тегі түрік екенін кәміл мойындайды. Осы елдердің бәрі де бастапқы да, сонымен қатар басқа да көптеген елдер таза қазақ тілінде сөйлеген. Тіпті күні бүгінде де, елбасымыз айтып жүргендей қазақ тілін меңгерген адам түріктің он жеті елімен еркін сөйлессе, қалғандарымен аудармашысыз ақ түсінісе алады.
Тарих тағлымы, бүгінгі күні ұлтын «қазақ» деп жазудан қашып жүргендер үшін опық жейтін күн туады. Ол күн алыс емес.

Сіз не? Алдыңғы пікірімді оқымадыңыз ба? Сіздің сұрағыңыздың жауабы сонда көрсетілген. Соңғы пікірің жақсы. Бұдан былайғы пікірлеріңде де былапат (жабайы) сөздерді қоспай жазарсың деп сенемін.
Қазіргі Моңғолиядағы моңғолдардың өз ата – тектерін ұмытып, өзге халыққа айналып кеткенін мына бір ауыз сөзден де көруге болады. Құпия шежіреде «Моңғолдың ауыруық (аурақ, ауруық) ордасы» деген сөз жиі қолданылған. Бүгінгі Моңғолиядағы моңғолдар, тіпті олардың тіл ғалымдары да бұл сөзге тиянақты түсінік бере алмауда. Мысалы, жоғарыда көрсетілген осы «Құпия шежірені» көне моңғол тілінен қазіргі моңғол тіліне аударған Д.Церінсодным былай деп жазады. «Мүмкін бұрынғы «Ауыруық» сөзі көнеленгендіктен, моңғол сөзінің мақамына орай құбылып, озат деген ұғымды білдіретін «абырғы» (чемпион) сөзі болып өзгерген.… Мүмкін Ауыруық деген атау «абырғы – үлкен, ағу – үлкен» деген сөз емес, қазіргі моңғол тіліндегі ағұрыс, уырхай (ағуырхай), ағулық, ағуылғы деген сөздермен тектес. Ауыруық сөзі тегінде зат қоятын қойма, қамба (ағулық) деген мағынаны білдіретін тәрізді. ХІІІ ғасыр кезінде қаған ордасының орталығын Ауыруық деп атаған сияқты. Батыс Моңғолияда қойманы уырх деп те атайды. Керліннің Көде аралы қазіргі Байұлан (Байұлы М.Қ.) екені даусыз. Сол сияқты Көде аралдың Долан Бұлтығы – қазіргі Долад, Керліннің Ауруығы – қазіргі Абырғы деген пікірді біз ұсынып отырмыз» дейді.
Бұдан шығатын қорытынды, өздерініз көріп отырғандай қазіргі моңғолдар «уық» деген сөзді түсінбейді, оны архаизм деп отыр. «Ауыр уық» таза қазақ сөзі. «Уық» деп, қазақтың киіз үйінің шаңырағын тірейтін, яғни шаңырақ пен керегелердің арасын жалғап тұратын ұзын ағаш сырықшаларды айтады. Сонда «ауыр уық» сөзі, тікелей сүйегі ауыр үй, ауыр орда болып шығады, ал «Құпия шежіреде» алып орда, орталық орда деген мағына да қолданылған.
Менің осы келтірген дәлелімнің тағы бір бұлтарпас айғағын Шыңғыс қағанның өз ұрпағынан шығып хан болған және өз тарихын өзі жазып қалдырған Әбілғазы атамыздың «Түрік шежіресі» атты тарихи еңбегінен де көруге болады. Бұл еңбектің біз үшін бірден – бір құндылығы, оның таза көне түрік тілінде, яғни қазақ тілінде жазылуы. Атамыздың өз айтуынша, «Бұл тарихты жақсылы-жаманды баршасы білсін деп түрки тілімен жаздым. Түрки тілімен, соншалық бес жасар бала түсінетіндей етіп жақсы жазыппын, түсінікті болсын деп шағатай түркісінен, парсы, араб тілдерінен бір сөз қоспаймын» деген (30 бет). «Түрік шежіресін» әлемнің көптеген елдері, оның ішінде әсіресе түрік елдері өз тілдеріне аударып жатқанда, бұл еңбек қазақ тіліне аударылған емес. Оның себебі – шығарма тілінің басқа тілдермен көп араласпай, таза сақталған көне түркі тілі, яғни оның қазақ тілі екендігі. Мұндай пікірді Әбілғазы шығармаларының тілін зерттеген А.Н.Кононов, С.Н.Иванов, Т.Р.Қордабаев сияқты ғалымдар да растайды. Бұл дегенің барлық түрік халықтарының түп қазығы, ата жұрты, қара шаңырақ иесі-Қазақ елі екендігін айғақтаса керек. Демек, Шыңғыс хан заманында (ХІІІ ғасыр), одан 300 жылдан аса уақыттан кейінгі Әбілғазы хан заманында (ХҮІІ ғасыр) барша халық қазақ тілін жақсы білген. Демек, бүкіл әлемге түгелге жуық билігін жүргізген, Шыңғысхан империясының мемлекеттік тілі қазақ тілі болған.

Сіздердің білімдеріңізде және ойлау жүйелеріңізде жетіспей тұрған бір дүние бар. Ол «Көрмес, түйені де көрмес» деген қазақ мақалы. Сіздер Қазаққа ұқсамайтын сияқтысыңдар, Әйтпесе, Шыңғыс қағанды Қазақ дегенге сонша неге шала бүлінесіздер. Сіздер тарихшы да емес сияқтысыңдар. Әйтпесе, Шыңғысхан қағанатының ақшаларындағы "Қазақ" деген жазбаға тоқтаған болар едіңіздер. Сол жазба Қазақстанның қазіргі теңгесінде де тұрған жоқ па? Сенбесеңіздер, қолдарыңыздағы теңгелеріңізге қараңыздар. Бұндай жазба тек қана Қазақстан теңгесін де емес, бүткіл әлем елдерінің ақшаларында бар.
Сіздер Мәдениет дегеннің не екенін білесіздер ме?

Әйткенмен де соңғы кездері, Қазақстанның орыстар көп қоныстанған солтүстік аймақтарындағы қазақ ауылдары азаматтарының жағдайы күннен-күнге нашарлап бара жатқаны, ащы да болса шындық. Мысалы, «Жас Алаш» газетінің 29 қазан 2008 жылғы №86 санында осы газеттің тілшісі Дилара Исаева Солтүстік Қазақстан облысының қазақ ауылдарын аралап келіп былай деп жазды: «Қазақта жаңа «дәстүр» пайда болды. Осы облысқа қарайтын Есіл ауданы «Бірлік» ауылының да берекесі қашқан. Жұмыссыздық жайлаған. Соның кесірінен, маскүнемдік жаулаған. Әсіресе, ер азаматтар ащы суға әбден беріліп, азабына түскені қынжылтады. Екі қолға бір жұмыс таба алмағандар қысқы отын-шөп дайындап алса да жарапты.
Ауылда арақ, сыра сататындар көп, ақшасы жоқтарға «қарыз кітапшасына» жазып үлестіреді. Арақтан жанып өлген, қыстыгүні қол аяғы үсіп кеткен, мас болып қорасын өртеп жібергендер де осында. Құдай-ау, жұтып алып, бар ашуын әйелі мен баласынан алатын «батырлар» да бар. Осыдан артық сорақылық бола ма? Соңғы кезде мал төлдесе, құрмалдық жасап, ішетіндер пайда болыпты. Өйткені жуу керек.
Маскүнемдік деген індет тек қана «Бірлікте» емес, солтүстіктегі барлық қазақ ауылдарына тараған десек, таңғалмаңыз. Бейне бір жұқпалы кеселдей… Бодандықтан қалған бұл таңба бір күні түбімізге жетер.
Қазақ ауылдарына әрі қарай аяқ басқанда, қара орманға кіргендей келеңсіз көріністер көбейе берді. Жастар мен бір шаңырақтың иесі аталып отырған ағалардан бөлек, елуді алқымдаған азаматтардың бет-жүзі көгала қойдай көшеде былқ-сылқ етіп жүргенін көргенде, жүрегің сыздап қоя береді. Ұят-ай! Бөтелке көтеріп, тәлтіректеп баласын жетектеп алған асыл аналарымызды көріп қызардық. Тіпті, сексенді бағындырған кейуаналардың да араққа кет әрі емес екенін байқап қалдық. Аталардың «жүз грамын» жұтып алып дұға оқитынын да естідік. Зират басында малдас құрып отырып арақ ішетін қазақтар пайда болған. Неге? Себебі, «орыс халқында осындай дәстүр бар» дейді. Сонда қазақтың ғасырлар бойы сақталып келе жатқан аруақты сыйлайтын дәстүрі еш кетіп, жаңасы пайда болғаны ма? — деген сауал қояды тілші. Бұған қосарымыз, дәл осындай араққа, ішімдікке беріліп, маскүнемдікке салыну еліміздің түгелге дерлік барлық қазақ ауылдарында жаппай орын алған десек артық айтқандық болмайды. Бұл күндері ауылдардағы бірде-бір той-мереке, арақ-шарапсыз өтпейді. Әйелі бар, ері бар, кемпірі бар, шалы бар, біріне-бірі ал да-ал, іште-іш деп, арақты бір-біріне зорлап ішкізіп, қашан мас болып құлағанша тараспайтын жағдайға жеткен.
«Арақ шынысынан басқаның бәрін бүлдіреді» (Бауыржан Момышұлы).
Тарих тағлымы: Бір мүшесі ішкілікке, не нашақорлыққа салынған отбасының да, сол ішімдік пен нашақорлыққа жол беріп, онымен күреспейтін ұлттың да, мемлекеттің де өмір жасы ұзаққа бармайды.
Шыңғысхан атамыздың тағы мына бір өсиетін қазақта естімеген, білмейтін адам жоқ десе де болады: «Шыңғыс хан кейін өзінің бағындырған ел – жұртын өзінің төрт ұлына бөліп бергенде, төртеуін қатар отырғызып, мынадай ақыл береді. «Төртеуің өзара тату болыңдар, бір-біріңе жаулық ойламаңдар».
Қорамсасынан бір оқты шығарып, оны өзі сындырды, содан соң бірнешеуін алып, біріктіріп ұстап тұрып: «кім сындыра алады?» деп сұрады. Ешкім сындыра алмады. Сонда Шыңғыс хан айтты: « Міне, сендер де осы оқ сияқтысыңдар. Егер сендер орталарыңнан біреуіңді билеуші етіп сайлап, соның айтқанымен жүрсеңдер, ешкім де сендерді жеңе алмайды. Егер бірлік болмай, әрқайсың өз беттеріңше бір – біріңе жау болсаңдар, жаңағы жалғыз оқтай бәріңді де талқандайды». Бұл – тамаша ақыл, таптырмас кеңес болды». (Әбілғазы. «Түрік шежіресі», Алматы 1992 жыл, 66 бет). Бұл өсиет «Төртеу түгел болса төбедегі келеді, алтау ала болса ауыздағы кетеді» деген мақал болып тұжырымдалған. Осы мақалды басшылыққа алу қазіргі қазаққа ауадан да қажет.
«Кім өз үйін дұрыс басқара алса, ол мемлекетті де дұрыс басқара алар, кім он адамға өз сөзін тыңдата алса, ол үлкен әскерге де басшылық ете алар. Кім де кім өзіндегі жаман қылықтарынан арылса, мемлекет қамын ойлай алар». Бұл да сонда (93 бет).
«Менің ұрпақтарым өздері жеңген мұңалдардан, бөтен жұрттардан алған қатындарынан туған балаларын өз тақтарына мұрагер етпеулері керек. Адам қасиеті ана сүтімен келеді. Мұндай мұрагер әке тағына отырғаннан кейін, ана еліне тартып кетуі мүмкін» деген. Қазіргі жебірейлердің, жебірей қызынан туғандардың бәрін жебірей деп есептеп бауырына тартып жүргендері сондықтан болып табылады. Шыңғыс атамыздың бұл өсиеттері өз мәнін қазақ халқы үшін мәңгі жоймақ емес.
Ұлы қаған әлем пендесіне жоғарыда көрсетілгендерден де басқа көптеген өсиет қалдырған еді. Сондай деректерді Филология ғылымдарының докторы, халықаралық Шыңғыс хан академиясының академигі, турколог-ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы 12 мамыр 2009 жылы интернетте жариялаған «Шыңғыс ханның мазары табылды» деген еңбегінен таптық:
«• Қабылдаған шешімді өзінен бастап орындамаса,
Ол адам елбасшысы емес, бишара.
• Адам деген пендені бай, кедейлігімен, атақ-лауазымымен алалау пасықтың ісі.
• Адам туса бір дәуірлік,
Көк шықса бір мезгілдік.
• Жасаған көмегіңді көмейіңнен шығарма.
• Жайсыз қылығыңды кішкентай деп ойлама.
Жақсы да, жаман да болымсыздан басталады.
• Даңғойды тым асырма,
Даукесті мүлде тыңдама.
• Шыққан тегіңді ұмытпауды – ұрпағыңа,
Ішкен суыңды ұмытпауды – досыңа үйрет.
• Тау гүлі жаңбыр көрсе жанданады,
Тау тұлғалар сын естісе тазарады.
• Жасанды гүл жаңбыр суымен жоғалады,
Жағымпаз жандар сын естісе қуарады.
• Өзіңнің кемшілігіңді басқадан естіп білгенің жақсы,
Сезіміңнің кемшілігін өзің біліп жеңгенің жақсы.
• Бишікте отырып ұрлық қылсаң,
Өз басыңмен төлейсің.
Билікте отырып ұрлық қылсаң,
Ұрпағыңның тағдырымен төлейсің.
• Ағаш кесуге өткір балта керек,
Алтын таққа алып парасат керек.
• Мәйекті сөзін айтпаған білімді ғалымнан,
Түйсігін айтқан ақымақ артық.
• Әлемге бейбітшілік орнатып нұрыңды төк,
Әйелге сезіміңді беріп нәріңді төк».
Мұңалдар билігі өз заманында Қазақ отбасының бірде-бір мүшесінің қарнын аштырып, көштен қалдырмаудың барлық шараларын алған. Мысалы, Үгедей қағанның мынадай жарлықтары болған: «Жүз қой сайын бір тұсақ шығартып, елдің ішіндегі құралақан кедейлерге көмек етіп беріңдер», және «Жұртшылықтың жер суын бөліп берейік, таңдап қоныстандыратын шалғыншылар, әрбір мыңдықтан шығарылсын», «Сусыз жерден құдық қаздырып, су шығартып, қалың бұқара су мен шөпке кенелтілсін», «Ел арасына елші жүргізіп қатынайтын және әр түрлі істі ақылдасу үшін өртең жол салынып, лау жұмысы жолға қойылсын». Қағанның бұл жарлығы ұлы дала төсінде сан ғасырлар бойы мүлтіксіз орындалды.
Қорытындысы, Қазақ даласында Римдегі Спартак көтерілісі сияқты бірде-бір соғыс болған емес. Жетім мен жесірін қаңғытқан жоқ, түрме, зындан салмады. Адамгершілік қасиеттің ең биік шыңы ата-ана мен үлкенді сыйлау мүлтіксіз орындалды. Сол қаған жарлығымен салынған өртең жол кейіннен ұлы «Жібек жолы» аталып, жалғасы бүгінгі күнге жетті.
Сол сияқты Шыңғыс қаған: “Ханшаның үш жары болады. Алғашқы жары – адал заты, соңғы жары – алған ері. Барған еліне болаттай берілсе (тастай батып, судай сіңсе М.Қ), адалдықпен аты шығады. Адал атын сақтаса, алған жары қайда бармақ?” – деп өсиет етеді. (Құпия шеж. 164 бет)
Шыңғысханның өз қызы Алалтынға арнаған осы өсиетін барлық қазақ қыздары мен аналары сегіз ғасырдан бері үлгі тұтып келе жатқан жоқ па?!
Осы жерде арнайы айрықша атап өтетін жағдай Шыңғыс хан жайлы бүкіл әлем елдерінің тарихшылары түгелге жуық қалам тербеп, жүздеген, мыңдаған кітаптар, сан миллиондаған ғылыми (тарихи) еңбектер жазып, ондаған кинофильмдер түсірді. Бір қызығы осы еңбектердің барлығы дерлік Шыңғыс қағанның өз аузымен еліне, ұрпағына арналып айтылған көптеген өсиеттері мен жасысы, яғни заңдар жинағының бар екендігін көрсетеді, бірақ олардың бірде-бірін де, оның өсиеттері мен заңдарының бірде-бір бабына толық түсініктеме берілмейді, тіпті ол жайлы ауызға алынбайды да. Бұл жерде «неліктен?» деген сұрақты өзімізге-өзіміз қойып, бұған жауап іздейтін болсақ, егер олар Шыңғыс ханның өсиеті мен оның шығарған заңдарының баптарын келтірер болса, олардың Шыңғыс ханды жабайы (варвар), жауыз, әлем мәдениетін талқандап, қиратушы деп жазып жүргендеріне ешкімде сенбес еді. Атамыздың өсиеттері мен заңдары тек қана қазақ халқының ауыз әдебиеті мен жазба деректерінде көптеп сақталған және олардың барлығы дерлік Шыңғыс ханды Алланың ерекше жаратқан, зайыры ұрпағынан-ұрпағына жалғасқан әулие деп мадақтайды.

Жақында «Шыңғысханның өзекті толғаған өсиеттері» деген айдармен атамыздың тағы бір өсиетін (айтуынша шежірешісі Әлиасқар Байғұтұлының жазбасынан тапқан) бізге Шымкенттік Ілесбек Байжанов жариялады:
– «Зақан» жазсаң, «зарап» ішпе!
«Құлқы тұғыр» ұстасаң,
Құлыңа шарап ішкізбе!
Ілім – Гауһар! Көздің қарашығындай,
Құзғын нәсілге бұйырмас!
Алты Алаш – алтын арна!
Тартсаң теңізге айналар таусылмас!
Діннің имандысын алдым!
Сұлудың «Үржандысын» алдым!
Баһадүрлерімнің қаһарымен қазан қайнаттым!
«Батысқа» «Сары Оғландай» билік жүргіздім!
«Түстік» түбімен бағынды!
«Шығысымда» ұлыйтын бөрі жоқ!
Өкпем бауыр болды, жүрегім ауыр болды.
Жүрген жолымды Көк Тәңірі өзі қолдады!
Мен туылмай жатып «Тұман» болды…
Туған соң «Сабулай Ұран» болды,
Төрт аяқты жылан болды»!
Аузы Айдаһардың азуын қағып,
«Аққа» басын игіздім,
Айбаты Арыстанның, басын жерге тигіздім!
Данышпанды жылатқанды кебісін көрсетіп он сүйгіздім!
Анасын жылатқанды мойынына құрым кигіздім,
Отқа жақтым, күлін қарғаның ұясына салдым!
Ұл – тарақты азаптағандарды
«Кербала шөліне» жыйғыздым,
Бір көгенге сыйғыздым!
Шөлден өтсе ғұмыры дедім,
Өлсе «Ғайыптың» әмірі дедім!
Екі жол алдым: «Әділдік» пен «Имандық»!
«Екі жар» алдым, бір рет туылдым!
Жеті рет өлімнен оралдым!
«Тексіз азғындар» дұшпаным!
Тектілерден Нәр алдым!
Қаһарлы келсе «У» алдым!
Жолағы «Күрең» ту алдым!
Білегі жуанның бергені жолда қалады,
Аузы дуалының бергені төбеге шығарады!» Қандай керемет! Атамыз тек қана екі жолды таңдаған. Ол «Әділеттілік» пен «Имандылық»! Шыңғыс қаған Атамыздың атын аңызға айналдырып, 800 жыл бойы ел аузынан түспей келе жатқанының сыры да, Атамызға бүкіл әлем елдерінің менікі деп таласып жатуының да сыры осы.

Сонда Бақырғанидің «Шыңғысхан — араб» дегені өтірік болғаны ма?