ШЫМКЕНТТІКТЕР ТУРАЛЫ...

Серік АБАС-ШАХ

Иә, олар туралы алып-қашпа сөз көп. Бұл, осы аттас қаланың тұрғындарына ғана қатысты әңгіме емес. Өйткені, қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының бұрынғы ресми атауы (90-шы жылдардың басына дейін) Шымкент облысы болып айтылғандықтан (жазылғандықтан), аталмыш өңірдің тұрғындары, көбінесе “шымкенттіктер” деген ортақ анықтаманың аясына кіреді. Сонымен, нағыз “шымкенттік” (“южанин”) дегеніміз кім, одан хабарыңыз бар ма? Ал менің түсінігімше, “нағыз шымкенттіктің” қасиет-мінезінде төмендегідей белгісымақтар кездеседі.
– Олардың мінезі, негізінен қызуқанды (жып-жылы, салқын, суықтау және т.б.) болып келеді (болмауы да мүмкін).
– Олар мүмкіндігінше мемлекеттік тілде (“шымкенттік”, ресми және т.б. тілде) және (басқа өңірдің адамдарына ұнай бермейтін) “ей” деген қаратпа сөзді жиі пайдаланып сөйлейді.
– Олардың тіл қолданысында “қаяқа” (қазақшасы – қай жаққа?); “дәу” (қазақшасы – үлкен); “мақұл” (қазақшасы – келістік); “бопты” (орысшасы – ладно, қазақшасы – жарайды); “тұқым” (орысшасы – порода, қазақшасы – жұмыртқа); “бәдірен” (орысшасы – огурцы, қазақшасы – қияр); “бай” (орысшасы – богатый, қазақшасы – күйеу); “қатын” (қазақшасы – әйел); “қыс” (орысша – зима, қазақшасы – “тынышталуыңызды өтінемін”); “өл-ә” (қазақшасы – шіркін-ай, апырай-ау, сұмдық); “жүдә” (қазақша мағынасы жоқ деуге болады); “там” (орысшасы– анда, қазақшасы – үй); “ат” (қазақшасы – есім); “шешеңнің...” (қазақшасы – өмір қандай керемет!?); “әкеңнің...” (қазақшасы – өмір сондай керемет!); “бірге бір шығасың ба?” (қазақшасы– көзіңізді көгерту мүмкіндігін тиімді пайдалануға қалай қарайсыз?) деген сөздер белсенді қолданысқа ие.
– Егер жас шымкенттікті анасы немесе әжесі (әпкесі, жеңгесі, көрші әйелдер), “жүгермек”, “жетпегір” (діттеген жеріңе, жалақыңа, алдағы сайлауға, кезекті сериалды, кешкі тележаңалықты немесе футболды тамашалауға жетпей қал деген мағынада және т.б.), “қараң қалғыр” (пәтеріңнің, машинаңның, теледидардың светі ғана емес, санаңдағы барлық жарық өшіп қалсын), “қыршыныңнан қыйылғыр” (мектепті оқып жүргенде, студент кезде, армияда, пара алып немесе пара беріп жатқанда шейіт бола сал деген мағынада) деп ұрсып жатса, әлгі сөздерді таза қарғыс ретінде қабылдау шарт емес. Біріншіден, аталмыш сөздермен “жүгермектерді” басқаның (дұшпанның, терроршылардың) қарғысы дарымайтын (“рухани бронежилетті”) етіп шыңдап шығарса, екіншіден осындай қысқа да нұсқа “кәсіби техникалық терминдерді” пайдалану арқылы “қызуқанды” күйеулерінен отты жүрегінен асып түспесе, кем түспейтін шымкенттік әйелдердің бала тәрбиелеудегі көп уақыты үнемделеді. Есесіне, олардың айналып-толғанғандағы жүрек шымырлатар әдемі де сиқырлы теңеулерін айтсаңшы! Сәнді де дәнді әсел (бал) сөздер ешқандай су-сабынсыз-ақ, барлық өкпе-назды Алматының жазғы жаңбырындай жуып-шайып өтеді. Айтпақшы, кейбір шымкенттіктің (“южаниннің”) ұрыс-қарғыстан өмір бойы құтыла алмайтынын ұмытпаған жөн. Үйленген соң, оны өзінің заңды әйелі (бұл байғұс құдалықта немесе тойда қатты қуғанғандықтан, өз фамилиясын ұмытатындай) артық ішімдік ішкенде, ортаншы құдашаның беті-аузын аямай бояған құрбысынан 2795-ші рет қызғанғанда, зайыбы кластас досының жұмыссыз інісінің жаңадан сатып алған ескі машинасына бүтін жалақысының жартысын көрімдікке ауызша беріп жібергенде және жолдасы (туған) қайынжұртына барудан кезекті рет бас тартқанда және т.б. тікелей қарғаса; көршінің, құрдастың және басқаның әйелдері (пысық болсаң көре алмай, байғұс болсаң бере алмай немесе жәй әшейін “профилактика үшін”) сыртыңнан қарғауы мүмкін. Айта кететін жәйт, ересектердің ұрыс-қарғысы заманауи ғылыми-техникалық жетістіктер (“авария бол”, “доллар ұрсын”, “финполицияға немесе салық комитетіне жем бол”, «мас кезіңде жол полициясы ұстап алсын!») мен соңғы ғасырлардың (аты жаман) індет-сырқаттарының мүмкіндігін ұтымды пайдалануға тырысады (“анадай-сырқат, мынадай- ауру бол” және т.б.)
Айтпақшы: Аталмыш тақырыптың тағы да жалғасы бар.
алынған жері