Айтылмаған жүк

Таң сәрі. Шекара бекетінің үстінен бозамық тұман аунап өтіп, бекеттегі сарғайған жарықтар әлсіз жарқылымен айналаны әрең әрлендіріп тұрған кез. Еркін, кеден қызметінің бастығы, термосын абайлап көтеріп, салқын тартқан кофені ұзақ ұрттады. Ешкімге айтпайтын, бірақ іштей мойындайтын бір әдеті бар — күннің бірінші пойызы өткенше ешкімге дауыс көтермейтін. Жанындағы қызметкерлер де соны білетін.

Бірақ сол күн бәрін өзгертті.

— Қараңызшы, — деді жас қызметкер, езуінде біртүрлі жымиыс бар. — Біреу велосипедпен шекарадан өтуге келіпті.

— Велосипедпен? Қап арқалап па? — Еркін шыныаяғын үстелге салып, сыртқа көз салды.

Расымен де, теміржол шлагбаумының түбінде арқа жағына жүк байлап алған велосипедші кеденшілерге құжат ұсынып тұр екен. Киімі жұпыны, қимылы сенімді. Қызметкерлер қапты ашып қарады да, бастарын шайқап, еріксіз жымиып жіберді.

— Іші құм ғана. Қарапайым, сары, ештеңесі жоқ құрғақ құм, — деді іштен оралған қызметкер.

— Тексердіңдер ме?

— Толық. Металл іздегіштен өткіздік, иіс алатын ит те иіскеді. Ештеңе жоқ.

— Жарайды… — деді Еркін, бірақ ішінен әлдене түрткіледі. «Қап арқалап шекарадан өту үшін бір себеп керек қой. Құм тасу үшін бе?»

Келесі аптада әлгі адам тағы келді. Тағы да велосипед, тағы да қап, тағы да құм. Тағы да ештеңе табылмады.

Осылайша, апталар айларға, айлар жылдарға ұласты. Қызметкерлердің көбі ол жігітке үйреніп кетті. Бірі қалжыңдап, "Құмбек" десе, бірі тіпті шәй ішкенде әңгіме арасында оны "өзіміздің кеден әртісі" деп атайтын болды. Бірақ Еркін үшін бұл ойын емес еді. Ол әр келген сайын қаптың әр түйірін зерттеп, лабораторияға жіберіп, кейде рентгенге де түсірді. Иттерге иіскетті, тіпті шетелдік құрал-жабдықпен тексеруге де тырысты. Бірақ бәрібір — құм мен велосипед қана.

Кейде тіпті өз-өзінен күдіктене бастады. «Мүмкін шынымен құм жинаушы шығар?» деп.

Арада бес жыл өтті.

Еркін кеден қызметінен зейнетке шықты. Бірінші жылы жақсы демалды. Кітап оқыды, немерелерін бағып, шипажайға барып қайтты. Бірақ… бір нәрсе маза бермеді. Түнгі ұйқының арасында, әлдебір түс көрудей болып, баяғы велосипед пен құм қайта орала беретін. «Нені байқамай қалдым?» деген сұрақ жүрегінің түбінде, шешілмей қатып қалған тоңдай тұрып қалды.

Көктемнің бір жылы күні базар маңында жүріп келе жатқанда, кенет көзілдірігін түзетіп жатқан бір таныс бейнені көріп қалды. Жоқ, бұл жай таныс емес — бұл сол өзі жылдар бойы ұмыта алмай жүрген Құмбек.

— Әй, жігітім! — деді Еркін, жақындай беріп. — Мен сені танымаймын ба?

Анау жалт қарап, танығандай жымиып жіберді.

— Аға, есенсіз бе! Кедендегі ағайсыз ғой, иә? Мен сізді ұмыта алмаспын.

— Ұмытпассың. Мен де сені ұмыта алмадым. Бір сұрақ көптен бері ішімді жеп жүр. Айта қойшы… Қапта құм ғана болды. Бірақ мен жүрегіммен сезіп тұрдым — сен бір нәрсе алып өттің. Енді бәрі артта қалды. Зейнеттемін. Айтшы шындықты. Не алып өттің шекарадан?

Жігіт сәл мүдірді. Сосын көзінің астымен күлімсіреп:

— Ұрланған велосипедтер, аға.

— Не?

— Иә… Қап — назар аудару үшін. Қаптағы құм — алдау. Ал мен әр жолы ұрланған велосипедті асықпай шекарадан алып өтетінмін.

Еркін сәл сілейіп қалды. Бір сәт үнсіз тұрды. Сосын өз-өзіне күліп жіберді.

— Велосипед… құдай-ау…

— Солай, аға. Қаппен емес, рамамен айналыстық қой, — деп жымиып кете барды Құмбек.

Еркін тұрып қалды. Әлем орнында еді, бірақ сол сәтте өз әлемі сәл қисайғандай болды. Өзі сенімді болған барлық құрал-жабдық, тәжірибе, сезік — бәрі құр жаңғырық болып қалды. Бірақ бұл ашу емес, керісінше, біртүрлі жеңілдік еді. Көпжылдық жұмбақтың шешімі табылды. Және ол шешім күлкілі әрі шебер еді.

«Кейде адам көз алдындағы нәрсені көрмей қалады… Бірақ көрмеді екен деп, ол болмаған емес», — деп ойлады Еркін, қолындағы термосын қайтадан ашып, баяғы әдетімен бір ұрттады. Қайтадан суып қалыпты. Бірақ дәмі сол баяғы — шындыққа жақын ащы да тәтті.