KAZAK GRAMMAR ALPABETI
★ KAZAK GRAMMAR ALPABETİ ★
1. Aa: alac — алаш
2. Bb: buw — бу, biy — би
3. Cc: cac — шаш, cec — шеш
4. Dd: daw — дау, däw — дәу
5. Ee: ec — еш, es — ес
6. Gg: sogıw — соғу, sögiw — сөгу
7. Iı: ıyık — иық
8. Jj: jak — жақ, jek — жек, jıy — жи
9. Kk: kırgız — қырғыз, kirgiz — кіргіз, kıy — қи, kiy — ки
10. Ll: lak — лақ, lek — лек
11. Mm: mıy — ми
12. Nn: nuw — ну, nanıw — нану
13. Oo: okıw — оқу
14. Pp: pıcak — пышақ, pon — фон
15. Rr: ruw — ру
16. Ss: sulı — сұлы, sulıw — сұлу, suwlı — сулы
17. Tt: tuw — ту, tatıw — тату, tıyıw — тыю, tiyiw — тию
18. Uu: ulı — ұлы, ulıw — ұлу, uwlı — улы
19. Ww: awla — аула, alıwa — алуа, uw — у
20. Yy: ay — ай, aya — ая, ayıw — аю
21. Zz: zerttew — зерттеу
22. Ää: än — ән
23. İi: in — ін, iy — и
24. Öö: ön — өн
25. Üü: ün — үн
26. Ńń: oń — оң, öń — өң
✪ К мен Қ және Г мен Ғ әріптерінің жазылу мәселесі ✪
Kazak Grammar нұсқасы қазақ тілінің бірегей төл дыбыс жүйесіне негізделіп жасалған. Бұл дегеніміз, латын әріптеріне көшкенде, тек төл сөздермен шектеліп қалмай, сөздіктерімізге бейімделмей еніп тұрған кірме сөздердің де дұрыс берілуі қамтамасыз етіледі.
Kazak Grammar нұсқасында 9 дауысты және 19 дауыссыз дыбыс бар, бірақ әріп саны 28 емес, ал 26.
• 5 қатаң дауыссыз:
Kk (к, қ), Tt, Pp, Ss, Cc (ш)
• 5 ұяң дауыссыз:
Gg (г, ғ), Dd, Bb, Zz, Jj (ж)
• 7 үнді дауыссыз:
Mm, Nn, Ńń (ң), Ll, Rr, Yy (й), Ww (у)
• 4 жуан дауысты:
Aa, Iı (ы), Uu (ұ), Oo
• 5 жіңішке дауысты:
Ee, Ää (ә), İi (і), Üü (ү), Öö (ө)
Себебі Kazak Grammar нұсқасы үндестік заңына сүйенеді:
• төл сөздерде тек жіңішке дауыстылармен бірге жазылатын К дыбысы және тек жуан дауыстылармен бірге жазылатын Қ дыбысы үшін бір K әрпі алынды;
• төл сөздерде тек жіңішке дауыстылармен бірге жазылатын Г дыбысы және тек жуан дауыстылармен бірге жазылатын Ғ дыбысы үшін бір G әрпі алынды.
/q/ дыбысы — /k/ дыбысының алапоны, /ɣ/ дыбысы /g/ дыбысының алапоны. Алапон (аллафон) бұл — понемнің (фонема) жүзеге асуы, понемнің нақты дыбыстық қоршауына қарай дыбысталуы. Бір понем алапондары бір-бірінің орнында кездесе алмайды. Мәселен, қазақ тілінде
Қ дыбысының Ә, Е, І, Ү, Ө дыбыстарымен ҚӘ, ҚЕ, ҚІ, ҚҮ, ҚӨ деген үйлесімдер түзе алмайды, сондай-ақ К дыбысының А, Ы, Ұ, О дыбыстарымен КА, КЫ, КҰ, КО деген үйлесімдері кездеспейді.
Ғ дыбысының Ә, Е, І, Ү, Ө дыбыстарымен ҒӘ, ҒЕ, ҒІ, ҒҮ, ҒӨ деген үйлесімдер түзе алмайды, сондай-ақ Г дыбысының А, Ы, Ұ, О дыбыстарымен ГА, ГЫ, ГҰ, ГО деген үйлесімдері кездеспейді.
• Соқ [sok] және Сөк [sök]
Сөқ немесе Сок болмас, себебі сөз түбірінде К мен Қ бірінің орнында бірі тұра алмайды.
• Соғу [sogıw] және Сөгу [sögiw]
Согу немесе Сөғу болмас, себебі сөз түбірінде Г мен Ғ бірінің орнында бірі тұра алмайды.
• Шеке [ceke] және Шеге [cege]
Белгілі бір тұрымдарда (позицияларда) К мен Г бірінің орнында бірі тұра алады, сөз мәні өзгереді.
• Ақын [akın] — Ағын [agın]
Белгілі бір тұрымдарда Қ мен Ғ бірінің орнында бірі тұра алады, сөз мәні өзгереді.
Сондықтан да /k/ мен /g/ бұл бір дыбыс алапоны және /q/ мен /ɣ/ да бір дыбыс алапоны деген пікір бұрыс боп табылады.
К мен Қ үшін — K
Г мен Ғ үшін — G
Мұндай әдіс түркімен, қырғыз тілдерінде 80 жылдан бері сәтті қолданылып келеді әрі ол тілдерде Қ мен Ғ дыбыстары әлі күнге дейін жоғалған жоқ. Мысалға жиі алынып жүрген түрік әдеби тіліндегі Қ және Ғ дыбыстарының жоғалуы Ататүрік репорымдары кезінде ол екі дыбыс үшін жеке әріптер арналмаудың кесірі емес, өйткені Қ мен Ғ дыбыстары (сондай-ақ Ң) түріктердің басым бөлігінің тілінде Ататүрік репорымдарына дейін көп жыл бұрын жоғалып қойған-тын. /q/ және /ɣ/ дыбыстарының жоғалып кету мүмкіндігінен қорқу бұл айтарлықтай нәрсе емес. Қайсыбір дыбыстың жоғалуына не сақталуына еш жазу жүйесі кепіл бола алмайды, дыбыстардың тілде сақталуы не жоғалуы тек сол тілдің тілдік заңдылықтарының орындалуына байланысты, ал тіл заңдылықтары орындалып отырған тілде уақыт өте келе бір дыбыстың екінші дыбысқа ауысуы не қолданыстан шығып қалуы мұндай дыбыстың ол тіл үшін шешуші рөл атқармайтындығын көрсетеді. Тиісінше, сақталатын дыбыс кез келген жағдайда тілден өз орнын алады.
Үндестік заңына сүйене отырып, 4 дыбысқа 2 әріп арнау қазықты да қызықты қазыналы қазақ тіліміз үшін ұтымды, келешекке қараған, көреген шешім болушы еді. Қ дыбысы қазақ тілінде ең жиі кездесетін дыбыстардың бірі. Маңызды жайт: Қ дыбысына Qq әрпін арнасақ, Ғ дыбысы үшін Ğğ (g with breve) әрпін алуға — қосымша әріп енгізуге тура келеді. Мәтінде әртүрлі әріп саны неғұрлым аз болса, белгілі бір әріптер және қазақ тіліне тән әріп үйлесімдері неғұрлым жиі қайталанып отырса, мәтін оқымдылығы соғұрлым арта түседі. Q әрпінің жай әрпі — q астыға түскен, ал Ğğ әрпінің үстінде құйрықша бар. Айтқанымыздай, Қ мен Ғ тіліміздегі ең жиі дыбыстар. Мәтін жолы жиі біресе үстіге көтеріліп, біресе астыға түсіп отырса, мәтін оқымдылығы айтарлықтай нашарлайды, көз тез шаршайды және мәтін көріктілігі төмендейді.
✪ Ы және І әріптерінің жазылу мәселесі ✪
Kazak Grammar нұсқасында дауысты әріптер арқылы қазақ тіліндегі белгілі бір әсем семетір (симметрия) көрсетіледі. Жуан дауыстылар нүктесіз, жіңішке дауыстылар (Е-ден басқасы) нүктемен:
Aa (а), Ää (ә), Ee (е)
Iı (ы), İi (і)
Uu (ұ), Üü (ү)
Oo (о), Öö (ө)
Дауысты дыбыстар сөзге мән береді, сөздің жуан не жіңішке дыбысталуын анықтайды:
kal [қал] — kel [кел]
kıl [қыл] — kil [кіл]
kul [құл] — kül [күл]
kol [қол] — köl [көл]
kazak [қазақ] — kezek [кезек]
kırgız [қырғыз] — kirgiz [кіргіз]
karıs [қарыс] — käris [кәріс]
kundız [құндыз] — kündiz [күндіз]
korık [қорық] — körik [көрік]
kaca [қаша] — kece [кеше]
kuyıw [құю] — küyiw [күю]
kudık [құдық] — küdik [күдік]
tıgılıw [тығылу] — tigiliw [тігілу]
otırıkcı [отырықшы] — ötirikci [өтірікші]
Қазақ тілі үшін бүгінгі таңда кірілдің Ы әрпін латынның ыстандартты I әрпімен, ал оның кіші әрпін ыстандарт емес ı деп, кірілдің І әрпін латынның ыстандарт емес İ әрпімен, ал оның кіші әрпін ыстандартты i деп алудан басқа дұрыс амал жоқ. Кез-келген басқа шешім қазақ тілінің сымбатты қисындылығына нұқсан келтіреді: Ы үшін Y әрпін алсақ, онда Й үшін J әрпін алуға тура келеді, алайда онда Ж-мен не істейміз?
✪ Ш және Ж әріптерінің жазылу мәселесі ✪
Kazak Grammar нұсқасында бар жоғы алты диакритик әріп — ä, İ, ı, ü, ö, ń. Басқа нұсқаларда бұл алтауымен қоса кем дегенде Ş мен Ğ диакритик әріптері орын алған (басқа нұсқаларда тілімізде жоқ Ц және Ч дыбыстары үшін де жеке әріп арнау мәселесі қарастырылып жүр). Ол нұсқаларда тілімізде тағы бір жиі кездесетін Ш дыбысы үшін Ş, Š немесе Sh, S’ алынса — төртеуі де ұтымсыз шешім — Kazak Grammar нұсқасында латынның ыстандарт C әрпі алынған. Кеңес Одағы кезінде қабылданған алғаш латын жазуымызда — жаңәліпте де Ш дыбысы латынның C әрпімен таңбаланған болатын. Жиі кездесетін Ш дыбысымыз үшін бір таңба таңдағанда, жиі кездесетін Ж дыбысымыз үшін Zh қосар әрпін алу қаншалықты әбес екеніне тоқталмай-ақ қояйық. Біз Ж әрпін J деп жазуды алға тартамыз.
Ш — С
Ж — J
Ч мен Щ жоқ. Ч дыбысы қазақ тілінде Ш дыбысына ауысады (чин — шен). Щ әрпі кездесетін сөздер: ащы — ascı/actı/acı, тұщы — tuscı/tuctı/tucı. Щ әрпі бар қазақ сөзіне мысал ретінде жиі келтіріліп жүрген кеще деген аймақтық бір сөз ескі сөздіктерде кеше деп жазылған. Демек, ол сөзді жай kece деп ала беруімізге болады. Шатасу қаупы төмен: кеше — үстеу, кеше — зат есім/сын есім. Түрлі сөз таптарында тұрған омынымдардан (омоним) зиян жоқ. Ескере кетуіміз керек, біздің Ш дыбысымыз басқұрт тілінде С дыбысына, ал татар тілінде Ч дыбысына сәйкес келеді. Мысалы, тышқан деген сөзіміз басқұрт тілінде сысҡан және татар тілінде тычкан болады, ал тұщы деп жазылып жүрген сөзіміз басқұртша сөсө және татарша төче болады. Назар аударыңыз:
тыШқан — сыСҡан — тыЧкан
тұЩты — сөСө — төЧе
Осыған орай, бізде бұл сөз жай қана тұШы деп жазылу керек шығар деген ой туады.
Ц да жоқ. Ц дыбысы қазақ тілінде С дыбысына ауысады (цыган — сыған, Галдан Цэрэн — Қалдан Серен). Қазақ тіліне орыс тілінің емілесі бойынша еніп, -ция деп бітетін сөздерді біз оларға қазақы нақыш беріп, -cın/-cin деп жазуға ұсынамыз: эволюция — ewilicin.
✪ Ң әрпінің жазылу мәселесі ✪
кезен — kezen, кезең — kezeń
тану — tanıw, таңу — tańıw
қуан — kuwan, қуаң — kuwań
аян — ayan, аяң — ayań
алан — alan, алаң — alań
сан — san, саң — sań
шан — can, шаң — cań
пан — pan, паң — pań
дан — dan, даң — dań
ден — den, дең — deń
ен — en, ең — eń
кен — ken, кең — keń
сен — sen, сең — seń
мен — men, мең — meń
дін — din, дің — diń
шын — cın, шың — cıń
тын — tın, тың — tıń
тон — ton, тоң — toń
дон — don, доң — doń
жөн — jön, жөң — jöń
қон — kon, қоң — koń
көн — kön, көң — köń
күн — kün, күң — küń
түн — tün, түң — tüń
он — on, оң — oń
өн — ön, өң — öń
✪ У және И әріптерінің жазылу мәселесі ✪
У әрпі бар сөздер қалай жазылады:
• бас буында тұрса — UW
(У — UW, Уат — UWat, тУ — tUW)
• жуан сөзде бас буыннан басқа буында дауыссыз дыбыстан кейін тұрса — IW
(уатУ — uwatIW, туУ — tuwIW, жанУ — janIW, жанУар — janIWar)
• жіңішке сөзде бас буыннан басқа буында дауыссыз дыбыстан кейін тұрса — İW
(елУ — elİW, керУ — kerİW, керУен — kerİWen)
• кірме сөздің бас буынында тұрса — O/Ö немесе U/Ü
әлдеқашан бейімделіп қойған кірме сөздерден бірер мысал:
сУд — sOt, сУмка — sÖmke, сУмма — sOma, sUlṭān سُلْطَان — sUltan, sUnnat سُنَّة — sÜndet, mUrād مراد — mUrat, ʾUmar عُمَر — Omar, ʾUṯmān عُثْمَان — Ospan, ʾUstāḏ أُسْتَاذ — Ustaz, кУпец — kÖpes, Урядник — Örendik, кУчер — kÖcir
• кірме сөзде бас буыннан басқа буында тұрса — I немесе İ
әлдеқашан бейімделіп қойған кірме сөздерден бірер мысал:
durUst درست — durIs, āχŪnd آخوند — akIn, hindŪ هندو — ündİ, hārŪn هَارُون — arIn, хомУт — kamIt, ṣabŪn صبون — sabIn, yunŪs يونوس — jünİs, yūsUf يُوسُف — jüsİp, yaʿqŪb يَعْقُوب — jakIp, tammŪz تَمُّوز — tamIz
• кез-келген сөзде кез-келген буында дауысты дыбыстан кейін тұрса — W
(таУ — taW, таУар — taWar, тараУ — taraW)
И әрпі бар сөздер қалай жазылады:
• жуан сөзде — IY
(Иық — IYık, мИ — mIY, қИ — kIY)
• жіңішке сөзде — İY
(И — İY, Иек — İYek, бИ — bİY, кИ — kİY)
• кірме сөзде — Е, İ немесе I
әлдеқашан бейімделіп қойған кірме сөздерден бірер мысал:
IttIfāḳ إتّفاق — IntImak, čĪnĪ چينى — cInI, чИн — cEn, пИсарь — pEsir, батИст — bätEs, сатИн — sätEn, ḥIsāb حساب — Esep, dĪn دين — dİn, mInnat منّة — mİndet
Қазақ тілінде жазылған қандай да болмасын мәтінді басқа тілдермен салыстырғанда, қысқа, қолай және тартымды етуге тырысу керек, мұндай талапқа сай болуды қамтамасыз ете алмайтын алпабет нұсқасы қазақ тілінің жазуы атануға лайық емес, Kazak Grammar нұсқасы ол талаптарға толықтай жауап береді. Салыстыруға төрт нұсқада жазылған сөздерді береміз. Бірінші бағанда — Kazak Grammar нұсқасымен жазылған сөздер, екінші бағанда — 11.09.17 күні Парламент отырысында ұсынылған диграфты нұсқа, үшінші бағанда — 09.10.17 күні Ақордада елбасыға көрсетілген дәйекшелі нұсқа, төртінші бағанда — QazAqparat агенттігі қолданып жүрген нұсқа.
Ағаш: Agac — Aghash — Ag’as’ — Ağaş
Ағайын: Agayın — Aghajyn — Ag’ai’yn — Ağayın
Ағылшын: Agılcın — Aghylshyn — Ag’yls’yn — Ağılşın
Ағартушы: Agartıwcı — Aghartwshy — Ag’arty’s’y — Ağartuwşı
Қырғыз: Kırgız — Qyrghyz — Qyrg’yz — Qırğız
Шешуші: Ceciwci — Sheshwshi — S’es’y’s’i — Şeşüwşi
Жәңгір: Jäńgir — Zhaenggir — J’a’n’gir — Jäñgir
Жаңғыр: Jańgır — Zhangghyr — J’an’g’yr — Jañğır
Жоңғар: Jońgar — Zhongghar — Jon’g’ar — Joñğar
Шыңғыс: Cıńgıs — Shyngghys — S’yn’g’ys — Şıñğıs
Шағатай: Cagatay — Shaghataj — S’ag’atai’ — Şağatay
Шыңжаң: Cıńjań — Shyngzhang — S’yn’jan’ — Şıñjañ
Шаңғышы: Cańgıcı — Shangghyshy — S’an’g’ys’y — Şañğışı
Ыңғайсыз: Ińgaysız — Yngghajsyz — Yn’g’ai’syz — Iñğaysız
Құрғақшылық: Kurgakcılık — Qurghaqshylyq — Qurg’aqs’ylyq — Qurğaqşılıq
Шаруашылық: Carıwacılık — Sharwashylyq — S’ary’as’ylyq — Şarwaşılıq
Ушығу: Uwcıgıw — Wshyghw — Y’s’yg’y’ — Uwşığuw
Шығу: Cıgıw — Shyghw — S’yg’y’ — Şığuw
Қорғалжын: Korgaljın — Qorghalzhyn — Qorg’aljyn — Qorğaljın
Қашаған: Kacagan — Qashaghan — Qas’ag’an — Qaşağan
Қапшағай: Kapcagay — Qapshaghaj — Qaps’ag’ai’ — Qapşağay
Күршім: Kürcim — Kuershim — Ku’rs’im — Kürşim
Күйші: Küyci — Kuejshi — Ku’i’s’i — Küyşi
Шөміш: Cömic — Shoemish — S’o’mis’ — Şömiş
Cөйлесу: Söylesiw — Soejlesw — So’i’lesy’ — Söylesüw
Сирақ: Sıyrak — Siraq — Si’raq — Sıyraq
Сирек: Siyrek — Sirek — Si’rek — Siyrek
Ширек: Ciyrek — Shirek — S’i’rek — Şiyrek
Шие: Ciye — Shie — S’i’e — Şiye
И: İy — I — I’ — İy
Ию: İyiw — Ijw — I’i’y’ — İyüw
Итеру: İyteriw — Iterw — I’tery’ — İyterüw
Сүюі: Süyiwi — Suejw — Su’i’y’ — Süyüwi
Сууы: Suwıwı — Swwy — Sy’y’y — Suwuwı
Су: Suw — Sw — Sy’ — Suw
Шу: Cuw — Shw — S’y’ — Şuw
Шуақ: Cuwak — Shwaq — S’y’aq — Şuwaq
Туған: Tuwgan — Twghan — Ty’g’an — Tuwğan
Қуыршақ: Kuwırcak — Qwyrshaq — Qy’yrs’aq — Quwırşaq
Қуаныш: Kuwanıc — Qwanysh — Qy’anys’ — Quwanış
Қуыруы: Kuwırıwı — Qwyrwy — Qy’y’ry’y — Quwıruwı
Жууы: Juwıwı — Zhwwy — Jy’y’y — Juwuwı
Жасуша: Jasıwca — Zhaswsha — Jasy’s’a — Jasuwşa
Жаратушы: Jaratıwcı — Zharatwshy — Jaraty’s’y — Jaratuwşı
Ару: Arıw — Arw — Ary’ — Aruw
Аруақ: Arıwak — Arwaq — Ary’aq — Arwaq
Алу: Alıw — Alw — Aly’ — Aluw
Алуа: Alıwa — Alwa — Aly’a — Alwa
Дәруіш: Däriwic — Daerwish — Da’ry’is’ — Därwiş
У: Uw — W — Y’ — W
Уақыт: Uwakıt — Waqyt — Y’aqyt — Waqıt
Уағыз: Uwagız — Waghyz — Y’ag’yz — Wağız
Ошақ: Ocak — Oshaq — Os’aq — Oşaq
Пышақ: Pıcak — Pyshaq — Pys’aq — Pışaq
Қанағаттандырылмағандықтарыңыздан: Kanagattandırılmagandıktarıńızdan — Qanaghattandyrylmaghandyqtaryngyzdan — Qanag’attandyrylmag’andyq’taryn’yzdan — Qanağattandırılmağandıqtarıñızdan
Сонымен, Kazak Grammar нұсқасын басқа нұсқалардан басым қып тұрған елеулі ерекшеліктер:
1. /k/ және /q/ дыбыстарын жеке K және Q әріптерімен белгілеудің орнына бір K әрпімен беру, ал /g/ және /ɣ/ дыбыстарын жеке G және Ğ (немесе Gh, G’) әріптерімен белгілеудің орнына бір G әрпімен беру — әріп санын қысқартумен қатар, қосымша таңбалар санын азайту;
2. /ʃ/ дыбысына Ş, Š немесе Sh, S’ арнаудың орнына алпабетте босқа тұрған ыстандарт C әрпін арнау;
3. қазақ тілінің кіріл (кирилл) жазуындағы У және И әріптері бар сөздердердің қазақша дұрыс берілуін қолға алу (төл сөздермен қатар, бейімделген кірме сөздерде де, бейімделмеген кірме сөздерде де).
4. Ńń әрпін таңдау арқылы /ŋ/ дыбысы мәселеcінің келісімді де оңтайлы шешімін табу.
#latyn #kazakgrammar
1. Aa: alac — алаш
2. Bb: buw — бу, biy — би
3. Cc: cac — шаш, cec — шеш
4. Dd: daw — дау, däw — дәу
5. Ee: ec — еш, es — ес
6. Gg: sogıw — соғу, sögiw — сөгу
7. Iı: ıyık — иық
8. Jj: jak — жақ, jek — жек, jıy — жи
9. Kk: kırgız — қырғыз, kirgiz — кіргіз, kıy — қи, kiy — ки
10. Ll: lak — лақ, lek — лек
11. Mm: mıy — ми
12. Nn: nuw — ну, nanıw — нану
13. Oo: okıw — оқу
14. Pp: pıcak — пышақ, pon — фон
15. Rr: ruw — ру
16. Ss: sulı — сұлы, sulıw — сұлу, suwlı — сулы
17. Tt: tuw — ту, tatıw — тату, tıyıw — тыю, tiyiw — тию
18. Uu: ulı — ұлы, ulıw — ұлу, uwlı — улы
19. Ww: awla — аула, alıwa — алуа, uw — у
20. Yy: ay — ай, aya — ая, ayıw — аю
21. Zz: zerttew — зерттеу
22. Ää: än — ән
23. İi: in — ін, iy — и
24. Öö: ön — өн
25. Üü: ün — үн
26. Ńń: oń — оң, öń — өң
✪ К мен Қ және Г мен Ғ әріптерінің жазылу мәселесі ✪
Kazak Grammar нұсқасы қазақ тілінің бірегей төл дыбыс жүйесіне негізделіп жасалған. Бұл дегеніміз, латын әріптеріне көшкенде, тек төл сөздермен шектеліп қалмай, сөздіктерімізге бейімделмей еніп тұрған кірме сөздердің де дұрыс берілуі қамтамасыз етіледі.
Kazak Grammar нұсқасында 9 дауысты және 19 дауыссыз дыбыс бар, бірақ әріп саны 28 емес, ал 26.
• 5 қатаң дауыссыз:
Kk (к, қ), Tt, Pp, Ss, Cc (ш)
• 5 ұяң дауыссыз:
Gg (г, ғ), Dd, Bb, Zz, Jj (ж)
• 7 үнді дауыссыз:
Mm, Nn, Ńń (ң), Ll, Rr, Yy (й), Ww (у)
• 4 жуан дауысты:
Aa, Iı (ы), Uu (ұ), Oo
• 5 жіңішке дауысты:
Ee, Ää (ә), İi (і), Üü (ү), Öö (ө)
Себебі Kazak Grammar нұсқасы үндестік заңына сүйенеді:
• төл сөздерде тек жіңішке дауыстылармен бірге жазылатын К дыбысы және тек жуан дауыстылармен бірге жазылатын Қ дыбысы үшін бір K әрпі алынды;
• төл сөздерде тек жіңішке дауыстылармен бірге жазылатын Г дыбысы және тек жуан дауыстылармен бірге жазылатын Ғ дыбысы үшін бір G әрпі алынды.
/q/ дыбысы — /k/ дыбысының алапоны, /ɣ/ дыбысы /g/ дыбысының алапоны. Алапон (аллафон) бұл — понемнің (фонема) жүзеге асуы, понемнің нақты дыбыстық қоршауына қарай дыбысталуы. Бір понем алапондары бір-бірінің орнында кездесе алмайды. Мәселен, қазақ тілінде
Қ дыбысының Ә, Е, І, Ү, Ө дыбыстарымен ҚӘ, ҚЕ, ҚІ, ҚҮ, ҚӨ деген үйлесімдер түзе алмайды, сондай-ақ К дыбысының А, Ы, Ұ, О дыбыстарымен КА, КЫ, КҰ, КО деген үйлесімдері кездеспейді.
Ғ дыбысының Ә, Е, І, Ү, Ө дыбыстарымен ҒӘ, ҒЕ, ҒІ, ҒҮ, ҒӨ деген үйлесімдер түзе алмайды, сондай-ақ Г дыбысының А, Ы, Ұ, О дыбыстарымен ГА, ГЫ, ГҰ, ГО деген үйлесімдері кездеспейді.
• Соқ [sok] және Сөк [sök]
Сөқ немесе Сок болмас, себебі сөз түбірінде К мен Қ бірінің орнында бірі тұра алмайды.
• Соғу [sogıw] және Сөгу [sögiw]
Согу немесе Сөғу болмас, себебі сөз түбірінде Г мен Ғ бірінің орнында бірі тұра алмайды.
• Шеке [ceke] және Шеге [cege]
Белгілі бір тұрымдарда (позицияларда) К мен Г бірінің орнында бірі тұра алады, сөз мәні өзгереді.
• Ақын [akın] — Ағын [agın]
Белгілі бір тұрымдарда Қ мен Ғ бірінің орнында бірі тұра алады, сөз мәні өзгереді.
Сондықтан да /k/ мен /g/ бұл бір дыбыс алапоны және /q/ мен /ɣ/ да бір дыбыс алапоны деген пікір бұрыс боп табылады.
К мен Қ үшін — K
Г мен Ғ үшін — G
Мұндай әдіс түркімен, қырғыз тілдерінде 80 жылдан бері сәтті қолданылып келеді әрі ол тілдерде Қ мен Ғ дыбыстары әлі күнге дейін жоғалған жоқ. Мысалға жиі алынып жүрген түрік әдеби тіліндегі Қ және Ғ дыбыстарының жоғалуы Ататүрік репорымдары кезінде ол екі дыбыс үшін жеке әріптер арналмаудың кесірі емес, өйткені Қ мен Ғ дыбыстары (сондай-ақ Ң) түріктердің басым бөлігінің тілінде Ататүрік репорымдарына дейін көп жыл бұрын жоғалып қойған-тын. /q/ және /ɣ/ дыбыстарының жоғалып кету мүмкіндігінен қорқу бұл айтарлықтай нәрсе емес. Қайсыбір дыбыстың жоғалуына не сақталуына еш жазу жүйесі кепіл бола алмайды, дыбыстардың тілде сақталуы не жоғалуы тек сол тілдің тілдік заңдылықтарының орындалуына байланысты, ал тіл заңдылықтары орындалып отырған тілде уақыт өте келе бір дыбыстың екінші дыбысқа ауысуы не қолданыстан шығып қалуы мұндай дыбыстың ол тіл үшін шешуші рөл атқармайтындығын көрсетеді. Тиісінше, сақталатын дыбыс кез келген жағдайда тілден өз орнын алады.
Үндестік заңына сүйене отырып, 4 дыбысқа 2 әріп арнау қазықты да қызықты қазыналы қазақ тіліміз үшін ұтымды, келешекке қараған, көреген шешім болушы еді. Қ дыбысы қазақ тілінде ең жиі кездесетін дыбыстардың бірі. Маңызды жайт: Қ дыбысына Qq әрпін арнасақ, Ғ дыбысы үшін Ğğ (g with breve) әрпін алуға — қосымша әріп енгізуге тура келеді. Мәтінде әртүрлі әріп саны неғұрлым аз болса, белгілі бір әріптер және қазақ тіліне тән әріп үйлесімдері неғұрлым жиі қайталанып отырса, мәтін оқымдылығы соғұрлым арта түседі. Q әрпінің жай әрпі — q астыға түскен, ал Ğğ әрпінің үстінде құйрықша бар. Айтқанымыздай, Қ мен Ғ тіліміздегі ең жиі дыбыстар. Мәтін жолы жиі біресе үстіге көтеріліп, біресе астыға түсіп отырса, мәтін оқымдылығы айтарлықтай нашарлайды, көз тез шаршайды және мәтін көріктілігі төмендейді.
✪ Ы және І әріптерінің жазылу мәселесі ✪
Kazak Grammar нұсқасында дауысты әріптер арқылы қазақ тіліндегі белгілі бір әсем семетір (симметрия) көрсетіледі. Жуан дауыстылар нүктесіз, жіңішке дауыстылар (Е-ден басқасы) нүктемен:
Aa (а), Ää (ә), Ee (е)
Iı (ы), İi (і)
Uu (ұ), Üü (ү)
Oo (о), Öö (ө)
Дауысты дыбыстар сөзге мән береді, сөздің жуан не жіңішке дыбысталуын анықтайды:
kal [қал] — kel [кел]
kıl [қыл] — kil [кіл]
kul [құл] — kül [күл]
kol [қол] — köl [көл]
kazak [қазақ] — kezek [кезек]
kırgız [қырғыз] — kirgiz [кіргіз]
karıs [қарыс] — käris [кәріс]
kundız [құндыз] — kündiz [күндіз]
korık [қорық] — körik [көрік]
kaca [қаша] — kece [кеше]
kuyıw [құю] — küyiw [күю]
kudık [құдық] — küdik [күдік]
tıgılıw [тығылу] — tigiliw [тігілу]
otırıkcı [отырықшы] — ötirikci [өтірікші]
Қазақ тілі үшін бүгінгі таңда кірілдің Ы әрпін латынның ыстандартты I әрпімен, ал оның кіші әрпін ыстандарт емес ı деп, кірілдің І әрпін латынның ыстандарт емес İ әрпімен, ал оның кіші әрпін ыстандартты i деп алудан басқа дұрыс амал жоқ. Кез-келген басқа шешім қазақ тілінің сымбатты қисындылығына нұқсан келтіреді: Ы үшін Y әрпін алсақ, онда Й үшін J әрпін алуға тура келеді, алайда онда Ж-мен не істейміз?
✪ Ш және Ж әріптерінің жазылу мәселесі ✪
Kazak Grammar нұсқасында бар жоғы алты диакритик әріп — ä, İ, ı, ü, ö, ń. Басқа нұсқаларда бұл алтауымен қоса кем дегенде Ş мен Ğ диакритик әріптері орын алған (басқа нұсқаларда тілімізде жоқ Ц және Ч дыбыстары үшін де жеке әріп арнау мәселесі қарастырылып жүр). Ол нұсқаларда тілімізде тағы бір жиі кездесетін Ш дыбысы үшін Ş, Š немесе Sh, S’ алынса — төртеуі де ұтымсыз шешім — Kazak Grammar нұсқасында латынның ыстандарт C әрпі алынған. Кеңес Одағы кезінде қабылданған алғаш латын жазуымызда — жаңәліпте де Ш дыбысы латынның C әрпімен таңбаланған болатын. Жиі кездесетін Ш дыбысымыз үшін бір таңба таңдағанда, жиі кездесетін Ж дыбысымыз үшін Zh қосар әрпін алу қаншалықты әбес екеніне тоқталмай-ақ қояйық. Біз Ж әрпін J деп жазуды алға тартамыз.
Ш — С
Ж — J
Ч мен Щ жоқ. Ч дыбысы қазақ тілінде Ш дыбысына ауысады (чин — шен). Щ әрпі кездесетін сөздер: ащы — ascı/actı/acı, тұщы — tuscı/tuctı/tucı. Щ әрпі бар қазақ сөзіне мысал ретінде жиі келтіріліп жүрген кеще деген аймақтық бір сөз ескі сөздіктерде кеше деп жазылған. Демек, ол сөзді жай kece деп ала беруімізге болады. Шатасу қаупы төмен: кеше — үстеу, кеше — зат есім/сын есім. Түрлі сөз таптарында тұрған омынымдардан (омоним) зиян жоқ. Ескере кетуіміз керек, біздің Ш дыбысымыз басқұрт тілінде С дыбысына, ал татар тілінде Ч дыбысына сәйкес келеді. Мысалы, тышқан деген сөзіміз басқұрт тілінде сысҡан және татар тілінде тычкан болады, ал тұщы деп жазылып жүрген сөзіміз басқұртша сөсө және татарша төче болады. Назар аударыңыз:
тыШқан — сыСҡан — тыЧкан
тұЩты — сөСө — төЧе
Осыған орай, бізде бұл сөз жай қана тұШы деп жазылу керек шығар деген ой туады.
Ц да жоқ. Ц дыбысы қазақ тілінде С дыбысына ауысады (цыган — сыған, Галдан Цэрэн — Қалдан Серен). Қазақ тіліне орыс тілінің емілесі бойынша еніп, -ция деп бітетін сөздерді біз оларға қазақы нақыш беріп, -cın/-cin деп жазуға ұсынамыз: эволюция — ewilicin.
✪ Ң әрпінің жазылу мәселесі ✪
кезен — kezen, кезең — kezeń
тану — tanıw, таңу — tańıw
қуан — kuwan, қуаң — kuwań
аян — ayan, аяң — ayań
алан — alan, алаң — alań
сан — san, саң — sań
шан — can, шаң — cań
пан — pan, паң — pań
дан — dan, даң — dań
ден — den, дең — deń
ен — en, ең — eń
кен — ken, кең — keń
сен — sen, сең — seń
мен — men, мең — meń
дін — din, дің — diń
шын — cın, шың — cıń
тын — tın, тың — tıń
тон — ton, тоң — toń
дон — don, доң — doń
жөн — jön, жөң — jöń
қон — kon, қоң — koń
көн — kön, көң — köń
күн — kün, күң — küń
түн — tün, түң — tüń
он — on, оң — oń
өн — ön, өң — öń
✪ У және И әріптерінің жазылу мәселесі ✪
У әрпі бар сөздер қалай жазылады:
• бас буында тұрса — UW
(У — UW, Уат — UWat, тУ — tUW)
• жуан сөзде бас буыннан басқа буында дауыссыз дыбыстан кейін тұрса — IW
(уатУ — uwatIW, туУ — tuwIW, жанУ — janIW, жанУар — janIWar)
• жіңішке сөзде бас буыннан басқа буында дауыссыз дыбыстан кейін тұрса — İW
(елУ — elİW, керУ — kerİW, керУен — kerİWen)
• кірме сөздің бас буынында тұрса — O/Ö немесе U/Ü
әлдеқашан бейімделіп қойған кірме сөздерден бірер мысал:
сУд — sOt, сУмка — sÖmke, сУмма — sOma, sUlṭān سُلْطَان — sUltan, sUnnat سُنَّة — sÜndet, mUrād مراد — mUrat, ʾUmar عُمَر — Omar, ʾUṯmān عُثْمَان — Ospan, ʾUstāḏ أُسْتَاذ — Ustaz, кУпец — kÖpes, Урядник — Örendik, кУчер — kÖcir
• кірме сөзде бас буыннан басқа буында тұрса — I немесе İ
әлдеқашан бейімделіп қойған кірме сөздерден бірер мысал:
durUst درست — durIs, āχŪnd آخوند — akIn, hindŪ هندو — ündİ, hārŪn هَارُون — arIn, хомУт — kamIt, ṣabŪn صبون — sabIn, yunŪs يونوس — jünİs, yūsUf يُوسُف — jüsİp, yaʿqŪb يَعْقُوب — jakIp, tammŪz تَمُّوز — tamIz
• кез-келген сөзде кез-келген буында дауысты дыбыстан кейін тұрса — W
(таУ — taW, таУар — taWar, тараУ — taraW)
И әрпі бар сөздер қалай жазылады:
• жуан сөзде — IY
(Иық — IYık, мИ — mIY, қИ — kIY)
• жіңішке сөзде — İY
(И — İY, Иек — İYek, бИ — bİY, кИ — kİY)
• кірме сөзде — Е, İ немесе I
әлдеқашан бейімделіп қойған кірме сөздерден бірер мысал:
IttIfāḳ إتّفاق — IntImak, čĪnĪ چينى — cInI, чИн — cEn, пИсарь — pEsir, батИст — bätEs, сатИн — sätEn, ḥIsāb حساب — Esep, dĪn دين — dİn, mInnat منّة — mİndet
Қазақ тілінде жазылған қандай да болмасын мәтінді басқа тілдермен салыстырғанда, қысқа, қолай және тартымды етуге тырысу керек, мұндай талапқа сай болуды қамтамасыз ете алмайтын алпабет нұсқасы қазақ тілінің жазуы атануға лайық емес, Kazak Grammar нұсқасы ол талаптарға толықтай жауап береді. Салыстыруға төрт нұсқада жазылған сөздерді береміз. Бірінші бағанда — Kazak Grammar нұсқасымен жазылған сөздер, екінші бағанда — 11.09.17 күні Парламент отырысында ұсынылған диграфты нұсқа, үшінші бағанда — 09.10.17 күні Ақордада елбасыға көрсетілген дәйекшелі нұсқа, төртінші бағанда — QazAqparat агенттігі қолданып жүрген нұсқа.
Ағаш: Agac — Aghash — Ag’as’ — Ağaş
Ағайын: Agayın — Aghajyn — Ag’ai’yn — Ağayın
Ағылшын: Agılcın — Aghylshyn — Ag’yls’yn — Ağılşın
Ағартушы: Agartıwcı — Aghartwshy — Ag’arty’s’y — Ağartuwşı
Қырғыз: Kırgız — Qyrghyz — Qyrg’yz — Qırğız
Шешуші: Ceciwci — Sheshwshi — S’es’y’s’i — Şeşüwşi
Жәңгір: Jäńgir — Zhaenggir — J’a’n’gir — Jäñgir
Жаңғыр: Jańgır — Zhangghyr — J’an’g’yr — Jañğır
Жоңғар: Jońgar — Zhongghar — Jon’g’ar — Joñğar
Шыңғыс: Cıńgıs — Shyngghys — S’yn’g’ys — Şıñğıs
Шағатай: Cagatay — Shaghataj — S’ag’atai’ — Şağatay
Шыңжаң: Cıńjań — Shyngzhang — S’yn’jan’ — Şıñjañ
Шаңғышы: Cańgıcı — Shangghyshy — S’an’g’ys’y — Şañğışı
Ыңғайсыз: Ińgaysız — Yngghajsyz — Yn’g’ai’syz — Iñğaysız
Құрғақшылық: Kurgakcılık — Qurghaqshylyq — Qurg’aqs’ylyq — Qurğaqşılıq
Шаруашылық: Carıwacılık — Sharwashylyq — S’ary’as’ylyq — Şarwaşılıq
Ушығу: Uwcıgıw — Wshyghw — Y’s’yg’y’ — Uwşığuw
Шығу: Cıgıw — Shyghw — S’yg’y’ — Şığuw
Қорғалжын: Korgaljın — Qorghalzhyn — Qorg’aljyn — Qorğaljın
Қашаған: Kacagan — Qashaghan — Qas’ag’an — Qaşağan
Қапшағай: Kapcagay — Qapshaghaj — Qaps’ag’ai’ — Qapşağay
Күршім: Kürcim — Kuershim — Ku’rs’im — Kürşim
Күйші: Küyci — Kuejshi — Ku’i’s’i — Küyşi
Шөміш: Cömic — Shoemish — S’o’mis’ — Şömiş
Cөйлесу: Söylesiw — Soejlesw — So’i’lesy’ — Söylesüw
Сирақ: Sıyrak — Siraq — Si’raq — Sıyraq
Сирек: Siyrek — Sirek — Si’rek — Siyrek
Ширек: Ciyrek — Shirek — S’i’rek — Şiyrek
Шие: Ciye — Shie — S’i’e — Şiye
И: İy — I — I’ — İy
Ию: İyiw — Ijw — I’i’y’ — İyüw
Итеру: İyteriw — Iterw — I’tery’ — İyterüw
Сүюі: Süyiwi — Suejw — Su’i’y’ — Süyüwi
Сууы: Suwıwı — Swwy — Sy’y’y — Suwuwı
Су: Suw — Sw — Sy’ — Suw
Шу: Cuw — Shw — S’y’ — Şuw
Шуақ: Cuwak — Shwaq — S’y’aq — Şuwaq
Туған: Tuwgan — Twghan — Ty’g’an — Tuwğan
Қуыршақ: Kuwırcak — Qwyrshaq — Qy’yrs’aq — Quwırşaq
Қуаныш: Kuwanıc — Qwanysh — Qy’anys’ — Quwanış
Қуыруы: Kuwırıwı — Qwyrwy — Qy’y’ry’y — Quwıruwı
Жууы: Juwıwı — Zhwwy — Jy’y’y — Juwuwı
Жасуша: Jasıwca — Zhaswsha — Jasy’s’a — Jasuwşa
Жаратушы: Jaratıwcı — Zharatwshy — Jaraty’s’y — Jaratuwşı
Ару: Arıw — Arw — Ary’ — Aruw
Аруақ: Arıwak — Arwaq — Ary’aq — Arwaq
Алу: Alıw — Alw — Aly’ — Aluw
Алуа: Alıwa — Alwa — Aly’a — Alwa
Дәруіш: Däriwic — Daerwish — Da’ry’is’ — Därwiş
У: Uw — W — Y’ — W
Уақыт: Uwakıt — Waqyt — Y’aqyt — Waqıt
Уағыз: Uwagız — Waghyz — Y’ag’yz — Wağız
Ошақ: Ocak — Oshaq — Os’aq — Oşaq
Пышақ: Pıcak — Pyshaq — Pys’aq — Pışaq
Қанағаттандырылмағандықтарыңыздан: Kanagattandırılmagandıktarıńızdan — Qanaghattandyrylmaghandyqtaryngyzdan — Qanag’attandyrylmag’andyq’taryn’yzdan — Qanağattandırılmağandıqtarıñızdan
Сонымен, Kazak Grammar нұсқасын басқа нұсқалардан басым қып тұрған елеулі ерекшеліктер:
1. /k/ және /q/ дыбыстарын жеке K және Q әріптерімен белгілеудің орнына бір K әрпімен беру, ал /g/ және /ɣ/ дыбыстарын жеке G және Ğ (немесе Gh, G’) әріптерімен белгілеудің орнына бір G әрпімен беру — әріп санын қысқартумен қатар, қосымша таңбалар санын азайту;
2. /ʃ/ дыбысына Ş, Š немесе Sh, S’ арнаудың орнына алпабетте босқа тұрған ыстандарт C әрпін арнау;
3. қазақ тілінің кіріл (кирилл) жазуындағы У және И әріптері бар сөздердердің қазақша дұрыс берілуін қолға алу (төл сөздермен қатар, бейімделген кірме сөздерде де, бейімделмеген кірме сөздерде де).
4. Ńń әрпін таңдау арқылы /ŋ/ дыбысы мәселеcінің келісімді де оңтайлы шешімін табу.
#latyn #kazakgrammar
Пікір жоқ әзірше