Данышпанға жауап ретінде
Бұны мына сілтемедегі qamshy.kz/Home/show/8911 мақалаға қатысты жазып отырмын.
Былай депті:
Тұрсынхан сепаратист болып қана қойған жоқ. Есімхан мына жақта қалмақпен әлек болып жатқанда, Тұрсынхан ана жақтан Есімханның ордасы Түркістанды келіп шапты – халқын қырды. Автор Тұрыснхан осы әрекетін жалғыз өзі жасады деп ойласа керек, «жұртының не жазығы бар еді?» дегеніне қарағанда. Бір жақтан қалмақ жағадан алып жатқанда, екінші жақтан Тұрсынханның жасаған шапқыншылығына жалғыз Тұрсынханның өзі айыпты болса, онда Есімханның опасыз сепаратистерге көрсеткен жазасы да жалғыз Есімханның өзіне тиесілі болмай ма? Яғни, автордың логикасын жалғастырсақ, Түркістанды шабуда қатағандар жазықсыз болып, тек Тұрсынның өзі ғана кінәлі болса, онда дәл солай Есімнің жазалау шаралары үшін де қалың қазақты айыптамай, жалғыз Есімді айыптау керек болады. Авторымыз бұны ескермепті.
Сосын автор айтқандай қатағандар түгел қырылған жоқ. Бүгінде Ташкент қазақтарының негізгі бөлігін шаншқылы руы құрайды. Міне сол шанышқылылар қатаған тайпасының ішіне кіретін бір ру. Жалпы, қатағандар бүгінде өзбектердің де арасында бар және саны жағынан ең көп тайпалардың қатарында (иә-иә, өзбектердің де бір бөлігі қазақтар секілді руға бөлінеді, көбі бұны біле бермейді). Автордың айтып отырған заманында қазақ хандарының қарамағында болған тайпаларды бүгінде біз қазақтар деп айтамыз, ал өзбек хандарының қарамағында болғандарды өзбектер деп айтамыз. Ол заманда бүгінгідей ұлттардың айқын бөлінуі болмаған. Сондықтан «қазақ өз қазағын қырды» деуден бұрын осы жәйтті ескерген жөн. Дегенмен, келісем, ол кезде өзбегі де, қазағы да діні мен тілі ортақ жұрттар еді. Бірақ сол кездегі әдеттерге бүгінгі заманауи көзқараспен баға беру қаншалықты орынды? Ол заманда кез-келген билеуші дәл жоғарыдағы аталғандай жағдайда егер қолынан келіп тұрса Есімханның қолданған шарасын қолданар еді. Басқа жұрттарда да ондай мысалдар жетерлік. Енді сонысына қарап, ол ұлттарға «сен баяғыда үйткенсің-бүйткенсің» деп, ғасырлар бұрынғы (жаңа замандағы емес!) бір оқиғаны көрсетіп бүгінгі терминологиямен «сен геноцидке барған жұртсың» деп отырсақ, нағыз қуғынбайдың өзі болар едік. Автор дәл сондай тірлікпен айналысып отыр.
Негізі, бірдеңе жазар алдында сол туралы біраз ақпараттанып барып жазған дұрыс. Шығысқа қарай жоңғар жеріне шапқыншылық жасаған қазақтар емес, керісінше шапқыншылық шығыс жақтан қазақтардан басталып жолай жатқан көптеген халықтарға жасалды, жоңғарлар тарапынан жасалды. Бұны мен ойлап тапқан жоқпын. Бұны атақты тарихшылар (тек қазақтардың тарихшылары ғана емес!) жазып кеткен, сол замандарда жазылып кеткен қытай, орыс, мұсылман деректерін негізге ала отырып жазған. Бұны жоққа шығарғың келсе, нақты құжаттарға сүйене отырып жазарыңды жаз. Алайда авторда ол жоқ – бос сөздер ғана.
Жалпы, тарихтың әр кезеңіне қарасаң, дәл осы аймақта шапқыншылықтардың бағыты шығыстан батысқа қарай болғанын көреміз – ғұндар да, одан кейінгі Түрік қағанаты да, Шыңғысхан да, кейінгі жоңғарлар да – бәрінің бағыты шығыстан батысқа қарай болған. Соған қарағанда, ертеректе қазіргі Монголия тұрған жерде жасағандар үшін өз жерлерінен көрі бергі жақтың жерлері көбірек тартымды болған ғой деймін – жайылымдары, шаһарлары, Жетісу, Еділ-Жайық аймағы, Арқаның жайылымдары, Орта Азия шаһарлары, климаты жағынан.
Айтқандай, жоңғарлар да өз жерлерін қанағат тұтпай – жер, жайылым жетіспей – бергі жаққа шапқыншылық жасады. Күллі бүгінгі қазақ жерін ғана жаулап алып қана қоймай, ноғайды, башқұртты, татарды, Солтүстк Кавказ халытарын, түркіменді де шауып, Ташкент, Сайрам, Таразды алып, тіпті Самарқанды шапқан кездері де болған. Бұл шапқыншылық ноғай, қарақалпақ пен қазақтарға тіпті ауыр тиді. Автор былай дейді: «Рухани кемел, бірлігіміз ғажайып, керемет жұрт болсақ, неге жеңілдік, неге Сарыарқаны қиып, тастап, босып кеттік?». Баланың сөзі сияқты екен. Балақай, өмірдің заңдылығы солай – бірде жеңесің, бірде жеңілесің. Негізі руханилік халықтың басқа бір халықтан жеңілгенімен немесе жеңгенімен белгіленбейді. Сол сияқты қанша жерден тұтас бірлігі жарасқан ел болсаң да жауыңның әскері егер мықты болса, одан сөзсіз жеңілесің. Жалпы, «бірлігіміз жарасқан елміз» деген ол қазіргі замандағы ұранымыз. Бұл ұран бүгінгі еліміздегі бірлікті дәріптеу үшін, ұлттар достығын насихаттау үшін айтылады. «Неге жеңілдік?» дегеніне қарағанда автор все таки жоңғар шапқыншылығын мойындайтыны көрініп тұр. Ендеше автордың «қазақ жоңғарды оңдырмады» дегеніне қайта оралсақ. Қазақтар тек өз жерін азат етті. Шапқыншылықпен келген жоңғарды расында да оңдырмады. Бірақ Жоңғарияны жойып, халқының 90 пайызын қырып тастағандар ол қытайлар. Бұны да мен ойлап тапқан жоқпын. Бұны тарихшылар нақты тарихи деректерге сүйне отырып жазып кеткен.
Енді бір сөзінде автор былай депті: «Жарайды, соғыстың аты соғыс, екі жақ та қарап қалмады дейік. Алайда, Қаратауға дейін босып, жол бойы мәйіті шашылған қалың қазақ түгелдей жоңғар қылышынан өлді ме екен? Босқан жұрттың аштыққа ұшырамағанына, індет пен дерттен, қатігездік пен ішкі шапқыннан да қырылмағанына кепілдік бере аласыз ба?»
Авторға. Ендеше сен соны нақты құжаттармен дәлелде. Сосын барып жаз. Әйтпесе мына сөзің «Сталин «атылсын» деп қол қойған құжаттардың подделка емесігіне кепілдік бере аласыз ба? Қол қойып жатқан кезінде сіз оның жанында шырақ ұстап тұрып па едіңіз?» деген сияқты екен. Яғни бұлай (ешқандай нақты дәлелсіз) кез-келген нәрсені жоққа шығаруға болады. Жалпы, аштықтан қырылған кез кітаптарымызда «аштықтан қырылды» деп, обадан қырылған кез «обадан қырылды» деп жазылған. Бәрін бір ботқаға араластырып отырған тек сен ғана сияқтысың.
Автор жазбасының үшінші пунктінде былай деп сұрапты: «Неге сол кезеңде рухани тұтас, бекем жұрт екеніміз рас болса, Ресей империясымен лайықты, тасқа басылған өркениетті келіссөздер болмады? Елді сақтаудың ішкі-сыртқы, элитаралық келісімдері неге жасалмады? Территориялар, құқықтар мен шарттар неге белгіленбеді?»
Балақай, ол кезеңде қазақ елі рухани тұтас, бекем жұрт болды деп саған кім айтып еді? Қай жерден оқыдың? Сілтеме бере аласың ба? Өзің ойдан шығарып алдың, солай ма? Ол кезең, бүгінгі тілмен айтқанда, кризистік кезең еді. Сосын, сен айтқандай, келісім-шарттар болмады емес, болды. Мәселе, келісім-шарттардың болмағанында емес, сол болған келісім-шарттардың жиі бұзылуында еді – күштінің тарапынан, әрине. Нәтижесінде – соғыс. Қылышпен зеңбірекке шапты деп налисың. Біле білсең, балақай, сол Исатай-Махамбет, Кенесары, Сырым, Амангелділердің зеңбірекке қылышпен шабуының арқасында, және басқа да қазақ даласындағы көптеген сондай көтерілістердің арқасында бүгін біз ел болып отырмыз. Ресей империясының құрамында, одан СССР заманында бүгінгі Ресей территориясын мекен еткен қаншама халықтардың (Мәскеудің саясаты арқасында) жоқ болып кеткенін автор біле ме екен? Автордың ойынша, Мәскеу сол құрдымға кеткен халықтарға көрсеткенін бізге бір бауыры бұрып тұрғанынан көрсетпей аман қалдырған ба екен? Жоқ, әрине. Көтерілістер Мәскеудің бас ауруы еді (оларды басу қаншама қаражат, күш жұмсалатын, сыртқы соғыстарға кедергі келтіретін). Мысалы, Ресей империясының Бірінші Жаһан Соғысында жеңілудегі бір себебі ел ішінде қазақ-қырғыздардың бас көтеруі еді. Егер зеңбірекке қарсы ең болмағанда қылышпен де шаппай үнсіз отыра бергенінде қазақтар да Ресейдің құрамына кіріп жоқ болып кеткен халықтардың тізіміне енер еді.
Автор Кенесары қырғызды қырғыз болғаны үшін шапқандай етіп жазыпты. Кенесары өзіне қосылып Ресейге қарсы тұрмағанның бәрін шапты – қырғызды да, қазақты да. Егер ұрыс алаңынан қашқандарды атуға бұйрық болмағанда, кім біледі, бәлкім фашистік Германияны советтер жеңе алмас па еді. Сол сияқты Кенесары да жауына қарсы тұрудан бас тартқандарды шапқан.
Еңлік пен Кебекті айтып басталатын абзацына қатысты. Балақай, мынаны жадыңда тұт, қазақтар да басқа халықтар секілді идеал емес. Идеал қоғам әлемде тіпті жоқ. Мәселе қазақтарда емес, сенде секілді, өзіңмен-өзің күйіп пісіп отырған. Неғұрлым идеал қоғамның жоқ екенін тезірек түсінсең, соғұрлым жүйкеңе жақсы болады. Автор қазіргі заманда отырып алып өткен ғасырлардағы оқиғаларға байланысты мынадай сұрақ қояды: «Қалқаман-еңлік-қодарлардың қылмысы садақпен атып, ат құйрығына байлап, таспен шөкелейтіндей қылмыс па еді?». Автор бауырым, әр заманның өз әдеттері, заңдары бар. Мәселен, болашақта сенің пәленбайыншы ұрпағың былай деп налып отыруы мүмкін: «неге қазақтар гомосексуализмді жаман көрді, гомо-транссексуалдардың қылмысы оларды келемеждеп, ұрып-соғып, сол ұрғанын видеоға түсіріп интернетке тарататындай қылмыс па еді?» деп налып отыруы бек мүмкін. (Дегенмен гомоларға қарсы жасалған осы әрекеттер біздің қазіргі заңдарымызға сай болмауы мүмкін. Сонда да тек қазақтар ғана емес, қазақстандықтардың басым бөлігі сол әрекеттерді құптайтынына сенімдімін). Ал автордың тізіп кеткен оқиғаларындағы жазалардың барлығы дерлік сол замандағы заңдар бойынша кесілген жазалар еді! Сол қоғамдағы өз заманына сай жазалар.
Келесі абзацында автор Абай туралы айтып келіп, соңында былай дейді: «Яғни, біз бір 120-ақ жыл бұрын да қамсыз, қарекетсіз, асылын қадірлей алмайтын, шығармашылық пен ғылымды бағаламаған қараңғы жұрт болдық. Рухани кемел болғанымыз, сандырақ»
Авторға:
Ғылым-образование жағынан артта болғанымызды біреу терістеген бе еді? Еш жерде қазақтарда ғылым керемет еді деп жазылмаған сияқты еді. Ендеше мына сұрағың не? Жалпы рухани кемел болу мен сауатты-оқыған болу екеуі бір нәрсе ме? Жоқ, әрине. Адам ғылым түгілі, бір әріпті де білмейтін болуы мүмкін, бірқ рухани бай болуы да мүмкін. Университеттік дәрежелері бар керемет академик болуы да мүмкін, бірақ рухани кедей болуы да мүмкін. Сондықтан автордың «ғылым-білімді бағалай алмадық, сондықтан рухани кемел болғанымыз – сандырақ» дегені автордың басында ботқа қайнап жатқанынан басқа ештеңені де аңғарптайды. Жалпы, «рухани кемел болдық» дегенді автордан естіп отырмын. Кім қай жерде солай дегеніне сілтеме берсеңіздер. Тіпті біреу расында да солай деген болса да, сол сөзге бола осыншама шүйлігіп, тарихтан сөз қозғаған болып бәрін ботқа сияқты араластырып бірдеңені дәлелдемек болып жазба жазу деген енді… қырт адамның тірлігі.
Төртінші пунктіге қатысты. Заманауи қарумен қаруланған полктен жеңілсе ол рухани дамыған асылтекті ұлт болмағандығымыздан емес, ғылым мен техникадан артта қалуымыздан. Бұған рухани кемел, асылтекті болудың немесе болмаудың қатысы жоқ. Бір нәрсені екінші бір басқа нәрсемен шатастырып отырсың. «Миллиондап аштыққа ұшырағанда әлемдік баспасөзге геноцид туралы фото-дәлел-айғағымен хат жеткізетін сауатты бір тілшінің болмауы» депті. «Әлемдік баспасөзге» дейді, 30-шы жылдардың басында)))). Балақай, Біріккен Ұлттар Ұйымының 1945 жылы құрылғанын білесің бе? Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болса тек 1948 жылы қабылданды. Сосын КСРОның қандай жабық мемлекет болғанынан хабарсыз сияқтысың. Қысқасы, бұл жөнінде көбрек оқуың керек. Ал репрессия кезінде бауырын ұстап бергендер болса, ондай сатқындар барлық халықта және барлық уақытта болған, бола да береді. Сатқындарға қарап күллі халықты жаман деу дұрыс емес.
Сөзінің соңында была депті: «Біз өзге елден ерек те емеспіз, өзге елден кем де емеспіз. Барлық жұртта «шкафтағы скелет» бар, бізде де солай»
Біреу бізді өзге жұрттан ерек деген бе еді? Әлде қазақтар идеал халық депті ме? Бұл баланың қиялына «қазақтар өздерін өзгеден ерекпіз деп жатыр» деген ой салып, жүйкесін тоздырып жүрген кім болды екен? Жоғарыда жазғанымдай, тіпті біреу расында да солай деген болса да, сол сөзге бола осыншама шүйлігіп, тарихтан сөз қозғаған болып бәрін ботқа сияқты араластыру дұрыс па?
Сонымен, бұл жазбаның авторы шынымен де Қасым Аманжолұлы ма екен? Меніңше, ол емес. Онымен жеке таныстығым жоқ, бірақ ол кісі бұндай қыңыр тірлікпен айналысатын адам болмаса керек. Жеке танитындарыңыз болса, онымен хабарласып, анық-қанығын біліп берсеңздер жақсы болар еді.
Жарайды, авторы кім болса, о болсын. Онысы аса маңызды да емес. Түсінгенім, автордың қытығына тиген нәрсе – «рухани кемел, біртұтас елміз» деген секілді сөздер болса керек. Соны терістеу үшін осы жазбасын жазған секілді. Бірақ артық қылам деп, тыртық қылып қойған, дәлірек – қуып кеткен, «рухани кемел болсақ, неге жоңғардан жеңілдік?», «рухани кемел болсақ, неге аштықтан қырылдық, неге соны әлемдік баспасөзге жеткізе алмадық?», «рухани кемел болсақ, анау баяғыда неге үйтті, анау неге бүйтті?» және тағы сондай сияқты баланың сөздері. Расымен де жас боз бала болса, бұл қылығы кешірімді болар ма еді. Бірақ автор жас бала да, боз бала да емес, сотқалдай тепсе темір үзетін жігіт болса ше, ал істеп отырған қылығы мынау.
Былай депті:
1. Алаш алаш болдым деген кезең. 500 жылдай бұрын. Алты алаштың бір бұтағы — қатаған руын қырған кім? Қалған бес Алаш емес пе? («Ей, Қатағанның хан Тұрсын,… есігіңе келіп тұр, шашқалы тұр қаныңды, алғалы тұр жаныңды» — Марғасқа жырау.). Мағауинге сенсек, арбаның күпшегінен бойы асқан қатағандық еркеккіндікті түгел қырылған. Қырған. Қазақтың ханы Есім хан және оның қазақтың өзге бұтағынан жиналған қалың аламаны геноцид жасаған. Еркегін қырып, әйелін күң, баласын құл еткен. Өз бауырының. Қалмақтың, ойраттың баласын емес. Иә, ол заманды да ақтап алатындар табылар. «400 жыл бұрын, ондай-мұндай, Шыңғыс тұқымы, о кезде солай еді, қатаған Тұрсын хан сепаратист болды, бәлду-бәлду» дегендей. Бірақ, оған ерген мыңдаған жұрттың не жазығы бар еді? Сондықтан, мойындап қоялық, біз мемлекет болып хандық құрған заманда-ақ өз бауырын, туыс тайпаны тұтас қырып тастай алған, геноцидке барған жұртпыз. Ақ түйеге мінген Асан Қайғының соңынан ерген «Ақ қаз» сипатты періште кейіпті лирикалық халықты елестетпей-ақ қоялық.
Тұрсынхан сепаратист болып қана қойған жоқ. Есімхан мына жақта қалмақпен әлек болып жатқанда, Тұрсынхан ана жақтан Есімханның ордасы Түркістанды келіп шапты – халқын қырды. Автор Тұрыснхан осы әрекетін жалғыз өзі жасады деп ойласа керек, «жұртының не жазығы бар еді?» дегеніне қарағанда. Бір жақтан қалмақ жағадан алып жатқанда, екінші жақтан Тұрсынханның жасаған шапқыншылығына жалғыз Тұрсынханның өзі айыпты болса, онда Есімханның опасыз сепаратистерге көрсеткен жазасы да жалғыз Есімханның өзіне тиесілі болмай ма? Яғни, автордың логикасын жалғастырсақ, Түркістанды шабуда қатағандар жазықсыз болып, тек Тұрсынның өзі ғана кінәлі болса, онда дәл солай Есімнің жазалау шаралары үшін де қалың қазақты айыптамай, жалғыз Есімді айыптау керек болады. Авторымыз бұны ескермепті.
Сосын автор айтқандай қатағандар түгел қырылған жоқ. Бүгінде Ташкент қазақтарының негізгі бөлігін шаншқылы руы құрайды. Міне сол шанышқылылар қатаған тайпасының ішіне кіретін бір ру. Жалпы, қатағандар бүгінде өзбектердің де арасында бар және саны жағынан ең көп тайпалардың қатарында (иә-иә, өзбектердің де бір бөлігі қазақтар секілді руға бөлінеді, көбі бұны біле бермейді). Автордың айтып отырған заманында қазақ хандарының қарамағында болған тайпаларды бүгінде біз қазақтар деп айтамыз, ал өзбек хандарының қарамағында болғандарды өзбектер деп айтамыз. Ол заманда бүгінгідей ұлттардың айқын бөлінуі болмаған. Сондықтан «қазақ өз қазағын қырды» деуден бұрын осы жәйтті ескерген жөн. Дегенмен, келісем, ол кезде өзбегі де, қазағы да діні мен тілі ортақ жұрттар еді. Бірақ сол кездегі әдеттерге бүгінгі заманауи көзқараспен баға беру қаншалықты орынды? Ол заманда кез-келген билеуші дәл жоғарыдағы аталғандай жағдайда егер қолынан келіп тұрса Есімханның қолданған шарасын қолданар еді. Басқа жұрттарда да ондай мысалдар жетерлік. Енді сонысына қарап, ол ұлттарға «сен баяғыда үйткенсің-бүйткенсің» деп, ғасырлар бұрынғы (жаңа замандағы емес!) бір оқиғаны көрсетіп бүгінгі терминологиямен «сен геноцидке барған жұртсың» деп отырсақ, нағыз қуғынбайдың өзі болар едік. Автор дәл сондай тірлікпен айналысып отыр.
2. Мақұл, бері кеттік. Шамамен, 300 жыл бұрын. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» дәуірі. «Жоңғар деген жалмауыз келіпті, бейқам жатқан, бейбітшілік сүйгіш, ересен момын, кінәсіз жұртты шауыпты» деген миф. Әдемі, өтірік һәм жылымшы миф. Құдды сол жоңғар деген «бабай-жұрт» аспаннан түскендей. Олар біздің өте жақын туыс, тұрмысы бірдей, діні мен тілі ғана аздап бөлектеу халық еді. Сыймадық. Малымыз сыймады, кеудеміз, кегіміз маза бермеді. Бүгін ол жұрттың жұрнағы кино түсіре алмайды, әйтпесе қазақ деген «қанішер жұрттың» жоңғар ауылын қалай өртеп, малын айдап алып, қызын бөктеріп әкетіп, ұлын құлдыққа салғаны жайында қанша картина түсірген болар еді. Жарайды, соғыстың аты соғыс, екі жақ та қарап қалмады дейік. Алайда, Қаратауға дейін босып, жол бойы мәйіті шашылған қалың қазақ түгелдей жоңғар қылышынан өлді ме екен? Босқан жұрттың аштыққа ұшырамағанына, індет пен дерттен, қатігездік пен ішкі шапқыннан да қырылмағанына кепілдік бере аласыз ба? Рухани кемел, бірлігіміз ғажайып, керемет жұрт болсақ, неге жеңілдік, неге Сарыарқаны қиып, тастап, босып кеттік? Арқа мен шығыстағы көп рулар елу жылдан соң ғана өз атамекеніне оралды. Қытай арғы жақтан жоңғарды тоздырған сәтте біз де жеттік батыстан. Қырғынның көкесі сонда болды. Рас, ата кек дерміз. Алайда, ол жұртты да геноцидке ұшыратқанның бірі біздің бабалар еді. Қайда әлгі, «біз деген мал баққан елміз, өз-өзімен тыныш жатқан елміз...» деп келетін қанатты сөздер?
Негізі, бірдеңе жазар алдында сол туралы біраз ақпараттанып барып жазған дұрыс. Шығысқа қарай жоңғар жеріне шапқыншылық жасаған қазақтар емес, керісінше шапқыншылық шығыс жақтан қазақтардан басталып жолай жатқан көптеген халықтарға жасалды, жоңғарлар тарапынан жасалды. Бұны мен ойлап тапқан жоқпын. Бұны атақты тарихшылар (тек қазақтардың тарихшылары ғана емес!) жазып кеткен, сол замандарда жазылып кеткен қытай, орыс, мұсылман деректерін негізге ала отырып жазған. Бұны жоққа шығарғың келсе, нақты құжаттарға сүйене отырып жазарыңды жаз. Алайда авторда ол жоқ – бос сөздер ғана.
Жалпы, тарихтың әр кезеңіне қарасаң, дәл осы аймақта шапқыншылықтардың бағыты шығыстан батысқа қарай болғанын көреміз – ғұндар да, одан кейінгі Түрік қағанаты да, Шыңғысхан да, кейінгі жоңғарлар да – бәрінің бағыты шығыстан батысқа қарай болған. Соған қарағанда, ертеректе қазіргі Монголия тұрған жерде жасағандар үшін өз жерлерінен көрі бергі жақтың жерлері көбірек тартымды болған ғой деймін – жайылымдары, шаһарлары, Жетісу, Еділ-Жайық аймағы, Арқаның жайылымдары, Орта Азия шаһарлары, климаты жағынан.
Айтқандай, жоңғарлар да өз жерлерін қанағат тұтпай – жер, жайылым жетіспей – бергі жаққа шапқыншылық жасады. Күллі бүгінгі қазақ жерін ғана жаулап алып қана қоймай, ноғайды, башқұртты, татарды, Солтүстк Кавказ халытарын, түркіменді де шауып, Ташкент, Сайрам, Таразды алып, тіпті Самарқанды шапқан кездері де болған. Бұл шапқыншылық ноғай, қарақалпақ пен қазақтарға тіпті ауыр тиді. Автор былай дейді: «Рухани кемел, бірлігіміз ғажайып, керемет жұрт болсақ, неге жеңілдік, неге Сарыарқаны қиып, тастап, босып кеттік?». Баланың сөзі сияқты екен. Балақай, өмірдің заңдылығы солай – бірде жеңесің, бірде жеңілесің. Негізі руханилік халықтың басқа бір халықтан жеңілгенімен немесе жеңгенімен белгіленбейді. Сол сияқты қанша жерден тұтас бірлігі жарасқан ел болсаң да жауыңның әскері егер мықты болса, одан сөзсіз жеңілесің. Жалпы, «бірлігіміз жарасқан елміз» деген ол қазіргі замандағы ұранымыз. Бұл ұран бүгінгі еліміздегі бірлікті дәріптеу үшін, ұлттар достығын насихаттау үшін айтылады. «Неге жеңілдік?» дегеніне қарағанда автор все таки жоңғар шапқыншылығын мойындайтыны көрініп тұр. Ендеше автордың «қазақ жоңғарды оңдырмады» дегеніне қайта оралсақ. Қазақтар тек өз жерін азат етті. Шапқыншылықпен келген жоңғарды расында да оңдырмады. Бірақ Жоңғарияны жойып, халқының 90 пайызын қырып тастағандар ол қытайлар. Бұны да мен ойлап тапқан жоқпын. Бұны тарихшылар нақты тарихи деректерге сүйне отырып жазып кеткен.
Енді бір сөзінде автор былай депті: «Жарайды, соғыстың аты соғыс, екі жақ та қарап қалмады дейік. Алайда, Қаратауға дейін босып, жол бойы мәйіті шашылған қалың қазақ түгелдей жоңғар қылышынан өлді ме екен? Босқан жұрттың аштыққа ұшырамағанына, індет пен дерттен, қатігездік пен ішкі шапқыннан да қырылмағанына кепілдік бере аласыз ба?»
Авторға. Ендеше сен соны нақты құжаттармен дәлелде. Сосын барып жаз. Әйтпесе мына сөзің «Сталин «атылсын» деп қол қойған құжаттардың подделка емесігіне кепілдік бере аласыз ба? Қол қойып жатқан кезінде сіз оның жанында шырақ ұстап тұрып па едіңіз?» деген сияқты екен. Яғни бұлай (ешқандай нақты дәлелсіз) кез-келген нәрсені жоққа шығаруға болады. Жалпы, аштықтан қырылған кез кітаптарымызда «аштықтан қырылды» деп, обадан қырылған кез «обадан қырылды» деп жазылған. Бәрін бір ботқаға араластырып отырған тек сен ғана сияқтысың.
Автор жазбасының үшінші пунктінде былай деп сұрапты: «Неге сол кезеңде рухани тұтас, бекем жұрт екеніміз рас болса, Ресей империясымен лайықты, тасқа басылған өркениетті келіссөздер болмады? Елді сақтаудың ішкі-сыртқы, элитаралық келісімдері неге жасалмады? Территориялар, құқықтар мен шарттар неге белгіленбеді?»
Балақай, ол кезеңде қазақ елі рухани тұтас, бекем жұрт болды деп саған кім айтып еді? Қай жерден оқыдың? Сілтеме бере аласың ба? Өзің ойдан шығарып алдың, солай ма? Ол кезең, бүгінгі тілмен айтқанда, кризистік кезең еді. Сосын, сен айтқандай, келісім-шарттар болмады емес, болды. Мәселе, келісім-шарттардың болмағанында емес, сол болған келісім-шарттардың жиі бұзылуында еді – күштінің тарапынан, әрине. Нәтижесінде – соғыс. Қылышпен зеңбірекке шапты деп налисың. Біле білсең, балақай, сол Исатай-Махамбет, Кенесары, Сырым, Амангелділердің зеңбірекке қылышпен шабуының арқасында, және басқа да қазақ даласындағы көптеген сондай көтерілістердің арқасында бүгін біз ел болып отырмыз. Ресей империясының құрамында, одан СССР заманында бүгінгі Ресей территориясын мекен еткен қаншама халықтардың (Мәскеудің саясаты арқасында) жоқ болып кеткенін автор біле ме екен? Автордың ойынша, Мәскеу сол құрдымға кеткен халықтарға көрсеткенін бізге бір бауыры бұрып тұрғанынан көрсетпей аман қалдырған ба екен? Жоқ, әрине. Көтерілістер Мәскеудің бас ауруы еді (оларды басу қаншама қаражат, күш жұмсалатын, сыртқы соғыстарға кедергі келтіретін). Мысалы, Ресей империясының Бірінші Жаһан Соғысында жеңілудегі бір себебі ел ішінде қазақ-қырғыздардың бас көтеруі еді. Егер зеңбірекке қарсы ең болмағанда қылышпен де шаппай үнсіз отыра бергенінде қазақтар да Ресейдің құрамына кіріп жоқ болып кеткен халықтардың тізіміне енер еді.
Автор Кенесары қырғызды қырғыз болғаны үшін шапқандай етіп жазыпты. Кенесары өзіне қосылып Ресейге қарсы тұрмағанның бәрін шапты – қырғызды да, қазақты да. Егер ұрыс алаңынан қашқандарды атуға бұйрық болмағанда, кім біледі, бәлкім фашистік Германияны советтер жеңе алмас па еді. Сол сияқты Кенесары да жауына қарсы тұрудан бас тартқандарды шапқан.
Еңлік пен Кебекті айтып басталатын абзацына қатысты. Балақай, мынаны жадыңда тұт, қазақтар да басқа халықтар секілді идеал емес. Идеал қоғам әлемде тіпті жоқ. Мәселе қазақтарда емес, сенде секілді, өзіңмен-өзің күйіп пісіп отырған. Неғұрлым идеал қоғамның жоқ екенін тезірек түсінсең, соғұрлым жүйкеңе жақсы болады. Автор қазіргі заманда отырып алып өткен ғасырлардағы оқиғаларға байланысты мынадай сұрақ қояды: «Қалқаман-еңлік-қодарлардың қылмысы садақпен атып, ат құйрығына байлап, таспен шөкелейтіндей қылмыс па еді?». Автор бауырым, әр заманның өз әдеттері, заңдары бар. Мәселен, болашақта сенің пәленбайыншы ұрпағың былай деп налып отыруы мүмкін: «неге қазақтар гомосексуализмді жаман көрді, гомо-транссексуалдардың қылмысы оларды келемеждеп, ұрып-соғып, сол ұрғанын видеоға түсіріп интернетке тарататындай қылмыс па еді?» деп налып отыруы бек мүмкін. (Дегенмен гомоларға қарсы жасалған осы әрекеттер біздің қазіргі заңдарымызға сай болмауы мүмкін. Сонда да тек қазақтар ғана емес, қазақстандықтардың басым бөлігі сол әрекеттерді құптайтынына сенімдімін). Ал автордың тізіп кеткен оқиғаларындағы жазалардың барлығы дерлік сол замандағы заңдар бойынша кесілген жазалар еді! Сол қоғамдағы өз заманына сай жазалар.
Келесі абзацында автор Абай туралы айтып келіп, соңында былай дейді: «Яғни, біз бір 120-ақ жыл бұрын да қамсыз, қарекетсіз, асылын қадірлей алмайтын, шығармашылық пен ғылымды бағаламаған қараңғы жұрт болдық. Рухани кемел болғанымыз, сандырақ»
Авторға:
Ғылым-образование жағынан артта болғанымызды біреу терістеген бе еді? Еш жерде қазақтарда ғылым керемет еді деп жазылмаған сияқты еді. Ендеше мына сұрағың не? Жалпы рухани кемел болу мен сауатты-оқыған болу екеуі бір нәрсе ме? Жоқ, әрине. Адам ғылым түгілі, бір әріпті де білмейтін болуы мүмкін, бірқ рухани бай болуы да мүмкін. Университеттік дәрежелері бар керемет академик болуы да мүмкін, бірақ рухани кедей болуы да мүмкін. Сондықтан автордың «ғылым-білімді бағалай алмадық, сондықтан рухани кемел болғанымыз – сандырақ» дегені автордың басында ботқа қайнап жатқанынан басқа ештеңені де аңғарптайды. Жалпы, «рухани кемел болдық» дегенді автордан естіп отырмын. Кім қай жерде солай дегеніне сілтеме берсеңіздер. Тіпті біреу расында да солай деген болса да, сол сөзге бола осыншама шүйлігіп, тарихтан сөз қозғаған болып бәрін ботқа сияқты араластырып бірдеңені дәлелдемек болып жазба жазу деген енді… қырт адамның тірлігі.
Төртінші пунктіге қатысты. Заманауи қарумен қаруланған полктен жеңілсе ол рухани дамыған асылтекті ұлт болмағандығымыздан емес, ғылым мен техникадан артта қалуымыздан. Бұған рухани кемел, асылтекті болудың немесе болмаудың қатысы жоқ. Бір нәрсені екінші бір басқа нәрсемен шатастырып отырсың. «Миллиондап аштыққа ұшырағанда әлемдік баспасөзге геноцид туралы фото-дәлел-айғағымен хат жеткізетін сауатты бір тілшінің болмауы» депті. «Әлемдік баспасөзге» дейді, 30-шы жылдардың басында)))). Балақай, Біріккен Ұлттар Ұйымының 1945 жылы құрылғанын білесің бе? Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болса тек 1948 жылы қабылданды. Сосын КСРОның қандай жабық мемлекет болғанынан хабарсыз сияқтысың. Қысқасы, бұл жөнінде көбрек оқуың керек. Ал репрессия кезінде бауырын ұстап бергендер болса, ондай сатқындар барлық халықта және барлық уақытта болған, бола да береді. Сатқындарға қарап күллі халықты жаман деу дұрыс емес.
Сөзінің соңында была депті: «Біз өзге елден ерек те емеспіз, өзге елден кем де емеспіз. Барлық жұртта «шкафтағы скелет» бар, бізде де солай»
Біреу бізді өзге жұрттан ерек деген бе еді? Әлде қазақтар идеал халық депті ме? Бұл баланың қиялына «қазақтар өздерін өзгеден ерекпіз деп жатыр» деген ой салып, жүйкесін тоздырып жүрген кім болды екен? Жоғарыда жазғанымдай, тіпті біреу расында да солай деген болса да, сол сөзге бола осыншама шүйлігіп, тарихтан сөз қозғаған болып бәрін ботқа сияқты араластыру дұрыс па?
Сонымен, бұл жазбаның авторы шынымен де Қасым Аманжолұлы ма екен? Меніңше, ол емес. Онымен жеке таныстығым жоқ, бірақ ол кісі бұндай қыңыр тірлікпен айналысатын адам болмаса керек. Жеке танитындарыңыз болса, онымен хабарласып, анық-қанығын біліп берсеңздер жақсы болар еді.
Жарайды, авторы кім болса, о болсын. Онысы аса маңызды да емес. Түсінгенім, автордың қытығына тиген нәрсе – «рухани кемел, біртұтас елміз» деген секілді сөздер болса керек. Соны терістеу үшін осы жазбасын жазған секілді. Бірақ артық қылам деп, тыртық қылып қойған, дәлірек – қуып кеткен, «рухани кемел болсақ, неге жоңғардан жеңілдік?», «рухани кемел болсақ, неге аштықтан қырылдық, неге соны әлемдік баспасөзге жеткізе алмадық?», «рухани кемел болсақ, анау баяғыда неге үйтті, анау неге бүйтті?» және тағы сондай сияқты баланың сөздері. Расымен де жас боз бала болса, бұл қылығы кешірімді болар ма еді. Бірақ автор жас бала да, боз бала да емес, сотқалдай тепсе темір үзетін жігіт болса ше, ал істеп отырған қылығы мынау.
Пікір жоқ әзірше