Мамандығым қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі болған соң мұндай зерттеу мақала жазбасам ұят болар?...
АЛТАЙДАН ҰШҚАН — АҚСҰҢҚАР
Мен –
Алтайдан
Ұшқан Ақсұңқар!
Тамыры Терең,
Тегі бар…
Жарасы сыздап,
Асқынған,
Тағдыры қиын
Елі бар!
Алтай жерінің киесі ерек. Мұзтаудың биік шыңдарына, кербұғының еркіндігіне, табиғаттың көркемдігіне сүйсініп өскен ақын-жазушылар дарыны дара, мәнері ерекше бағаланады. Соның бірі де бірегейі Оралхан Бөкей. Асылында, осындай керемет табиғат тартуын көріп, ауасын жұтып, топырағында асыр сала аунап өскен перзенттен көркем шығарма тумауы мүмкін бе? Иә, Оралхан Бөкей туған жерін көп жазды. Әрбір шығарма астарында тың ойлар мен түйіндер жататын. Және сол шығармалары оны сөз өнерінің биік белесінен көретті.
Алтай жерінен шыққан жазу өнерінің шоқ жұлдызы – Оралхан Бөкей десек, ақындықтың алтын тұғырын кім жалғар екен?
Бұл сұраққа өз тарапымнан Ақсұңқар Ақынбабақызын айтар едім. Моңголия жерінің Ұлан-Батыр қаласында дүниеге келген қандас әпкеміз бүгінде елімізге оралған жайы бар. Елім, жерім деп еміреніп келіп, әдебиет әлемін жырларымен сусындауда. «Сырым – Арман… Мұңым – зар… Жырым – тарлан,» деп жырлайтын Ақсұңқар Ақынбабақызын ерек атап, Алтайдан ұшқан ақындардардың бүгінгі жалғасы, биіктен көрінер шоқ жұлдызы деп атамау әбестік болса керек.Болмысы бөлек, жазу мәнері де өзгеше ақын өлеңдеріне өз тарапымнан ой толғау мен сараптау жүргіздім. «Мен» деген өлеңіне зер салып, шумақтарына өз ойларымды білдіргенді жөн көрдім. Қыз баласы болса да, өлеңдерінің рухы биік, иірімі ерек. Бұл сөзіме мына өлең жолдары дәлел болар…
Өлеңмен Рухтас
Өмірін,
Өмірмен тұтас
Өлеңін,
Таулармен тұстас
Өр Үнін,
Үкілеп шыққан –
Мен едім.
Осы бір ғана шумақта ұйқастың ерекше мағыналығы орын алған. Өзін «өр мінезді» деп бағалап метафораны әсерлі қолданған. Және өлең жолдарындағы ассонанс та көркем сөздің әуезділігін аттыруда. Бір шумақ, бар болмыс, тың ой, терең түсінік жатыр. Міне талант! Міне ақындық шеберлік!
Бұдан да өзге өлеңдерін мысалға келтірер болсам, расын айтқанда, таңқылыс пен таңданыс қатар туады. Сүйсініс пен сүйеніш сезімдері де жүректерініңізде орын алары даусыз дер едім.
Бабамның кеткен,
Жете алмай,
Жерұйық – мекен
Жерімсің!
Ғасырлар бойы
Өте алмай,
Аңсаумен жеткен
Елімсің!
Жырлайын:
Жылап, күліп мен,
Отымды Өрт қып
Маздатқын!
Біткенше білтем
Тірліктен,
Сенімен бірмін,
Әз халқым, — деген шумақтарында троптың мынадай түрлері кездеседі: аллитерация, метафора әсірелеу. Өлеңдерінде көркемдік мән, терең түсінік алған.
Мен Ақсұңқар!
Құстың баласы –
Аққу да емен,
Қаз да емен…
Өмірге көңіл наласы:
«… Жыр түбін үңгіп қаз!» — деген.
Асылында осы шумақ Ақсұңқар Ақынбабақызының шынайы таланты мен талабын нық танытып тұрғандай. Бір артық сөзсіз ұғуға болатын тармақтар мен теңеу түрі.
Ал өз өнері мен өмірі туралы жолдарға назар аударсақ. Бұл шумақта ақын тура да ауыспалы мағынада сөз қолданып, шыңдықты бүкпей тік айтуы қандай өжет тірлік дерсің…
Өлеңнің шоғын маздаттым,
Бұйырғай
Төрден нәсібім.
Қиылғн қыршын Боздақтың,
Төгілген
Нахақ Жасымын!..
Моңғолдан
Көшіп келгенмін,
Қан тартып
Ата тегіне.
Үйсіз де күйсіз
Сенделдім
Бодан боп
Бостан Еліме! – бәлкім бұл жолдардан соң бірдеме деп жазу артықтық болса керек…
Еркек-Нәсіп
Бұйырса ұрғашыға,
Туған Елдің
Айналар тұлғасына.
Кім кемсітер,
Күні ертең,
Кірмесің деп,
Атша мініп алшайсам
Шың басына – биіктікті аңсау. Бар болмысын ашық көрсетіп тұрған жолдар. Тек ол ғана емес, қазақ қызына тән тектілік те Ақсұңқар әпкеміздің бойында жоқ емес. Мысалға мына өлең жолдарында…
Ашына емен
Өсек-аяң сөзбенен,
Құтылмайтын
Өз Тағдырым
Өз Денем
Қанша пенде ғұмырына
Көнсем де,
Көңіл қосып,
Күң бола алман өзгемен!
Құнсыз Өмір
Сала алмайды құлдыққа,
Үйір емен
Рухани ұрлыққа…
… Күндіз-түні
Кірпігімді ілмеймін,
Жағынамын –
Жар боламын Шындыққа!
Иә, әпкеміздің жүрегі сүйіспеншілікке, адалдыққа құмар. Бар болмысына асқақтық пен тектілік, қайсарлық пен батылдықты жиып алған. Озбырлық пен әділетсіздікке қарсы жүзу, беріспеу ақын жырларында берілген басты түсінік. Бұл дегеніміз заманаға қарсы жүру емес пе? Ол заман бейнесін беруде шындықты айқайлап айтудан еш қорықпайтын өжет ақын! Ал оған дәлел мына жолдарда анық көрсетілген.
Қара жел-ау,
Қара жел,
Алақұйын
Ала жел,
Соққаныңа –
Түкірдім,
Сойқаныңа –
Сала бер!
Соқ!
Соқ!
Бора!
Құйындат!
Жан-Тәнімді шиырлат:
Талабымды Таудай ет,
Талғамымды қиындат!
Ақын ер ұлға беріспес өжеттікті әке болмысынан үйренсе керек. Себебі, өз заманында әкесі Ақынбаба Түсенұлы шыңдықты шыңғырта айтып, ағысқа қарсы жүзгенінен абақты торынан арылмаған қайраткер. Ал сол әкесіне Ақсұңқар Ақынбабақызы «Оян, Әке!» деген зар толғау өлеңін арнайды. Өлең жолдарында «Өшпейтұғын – Атыңмын! Өлмейтұғын затыңмын!»-деп әке рухына бас иіп, өшпес атын өлеңмен дәріптеп өтетін жалғасы екенін айтқан.
Нәлет айтып зар мұңға,
Зарланамын өкініп!..
О, жар Аллам, жар Аллам,
Саған шағар
Мұңым көп!
О зар жалған, зар жалған,
Сенен даулар
Құным көп!
Батып жүрмін
Мұң шерге,
Өмір сүрмей өлгім кеп!
Көрмесімді
Білсем де,
Сағынамын көргім кеп!..
Кешіре гөр,
Мені әке,
Оятамын ұйқыңды,
Азан салып
Жер-Көкке,
Тірілтемін Рухыңды!
От едің ғой,
От едің,
«Мұз дәуірге» тап келген,
Ерте кеттің,
Ерте өлдің,
Маза көрмей жат елден! – деген жолдарында троптың түрлері кқптеп кездескен. Мысалға: «Жар Аллам, жар Аллам» дегенмен «Ере кеттің, ерте өлдің»-қайталау, «Батып жүрмін мұң шерге»-метафора, «Өмір сүрмей қлгім кеп»-антонимдік қолданыс, «Азан салып Жер-Көкке»-әсірелеу болып табылады. Ал осы әкеге арнау өлеңін Ақсұңқар әпкеміз былай жалғастырады:
Ие боп сенің
Арыңа,
Кектеніп іштей өскенмін,
Сол күннен
Қалған қанымда,
Запыранымды шешермін.
Бұл жолдармен ақын не айтпақ? Запыран? Қандай күйік, ішкі зар десеңші…
Ал осы өлеңдегі мына жолдар мені қатты толғандырды? Жауабын таппай әлекпін? Осы сараптау мақаламнан кейін міндетті түрде Ақсұңқар Ақынбабақызымен жолығуды мақсат еттім. Иә, өзім талдап отырған өлең жолдары тудырған сауалдарға жауап алу үшін.
Айтар кезде
Айта алдың!
Жау кеткен
Соң шабынбай.
Шындық кегін қайтардың.
Шенділерге
Жағынбай.
Қиянатқа
Төзе алмай,
Бағынбадың жат-паңға!
Ел жұртыңнан
Безе алмай
Өз иттерің қапса да…
«Шындықтың шегі»-шыңғыртып тұрып айта алу ма екен осы, ә?
Елім деп еміреніп келген Ақсұңқар әпкемізге өз тарапымыздан құрмет, қошемет, қордау көрсетілді ме екен? Расында да қазіргі таңда еліне емірене асығып келген қандас бауырларымызға әкімдік тарапынан қандай қолдаулар көрсетілуде? Жат жердің жылуынан кетіп, туған елдің топырағын аңсап келгенде «ызғарлы» күндеді кешіп жүрген жоқ па екен? Бұған дәлелді мына жолдардан табамыз…
Бұтақтарын
Көтере алмас терексің.
Ақталуға,
Бапталуға келгенде,
Жан оздырмас,
Дара шабар ерексің!
Екі сөйлеу –
Ар емес пе әкімім?!
Табаныңның
Бүрі жоқ па әкімім?!
Жүрегіңнің
Түгі жоқ па әкімім?!
Неге мені
Алдап соғып, «қатырдың»?
Мен – Ақынмын,
Сен – Әкімсің,
Білемін,
Бекер емес
Жылағаным, күлгенім.
Таба болып,
Дос-дұшпанға жүрсем де.
«Кезек – екі,
Тәңір – біреу» білерім!
Енді Ақсұңқар әпкеміздің үзік ойларындағы толғанысқа назар аударсақ…
Қайғым сенен келгенмен,
Бағым сенен келмейді,
Үміт шоғым сөнгенмен,
Жаным Сенсіз өлмейді! – антонимдік қолданыс бар. Және өлеңдегі эпифора мен анафора әуезділігін аттырып, эстетикалық мәнін ашып тұрү
Ал мына өлеңде біріңғай дауысты дыбыстардан басталатын өлең жолдары – ассонанс көркемдік мәнді үстейді.
Өртенем, сірә,
Өртенем,
Өртенеген сайын,
Дерт емем,
Өртенбей өткен
Өмірден,
Өлердей безіп,
Жеркенем!
Ашы шандық орын алған мына үзік ойларды айта кетпеген әбестігім болса керекті…
Тарыдай
Кеттік шашырап,
Айналып
Алты құрлықты.
Туған Ел
Бізді жатырқап…
Туған Жер
Бізді ұмытты…
***
Құпия Жалған – Құзар шың,
Бұлдануға құмарсың.
Менің – Жасым тым ащы,
Жылап көр менше, Ұғарсың.
***
… Халқымнан
Тағдырымды бөле алмаймын,
Сойқанның
Сойылына көне алмаймын!
Кеніме –
Өнеріме
Өліп-өшкен
Өлтіре алмас…
Өлгем жоқ!
Өле алмаймын!
Иә, әдебиетші мен мына өлең жолдарын талдап, саралауды жөн көрмедім. Себебі, сөздер сөйлейді. Мұндағы менің сөздерім артық болуы мүмкін. Тек менің бір ғана айтарым, Алтайдан ұшқан – Ақсұңқар атына сай өлеңдерімен оқырмандарын қуанта берсе деймін!
Ақсұңқар –
Аққу-қаз болған,
Қолдашы, Ақын қызыңды!
Қорғашы, Ақын қызыңды!
Ақсұңқар Ақынбабақызы
Мен –
Алтайдан
Ұшқан Ақсұңқар!
Тамыры Терең,
Тегі бар…
Жарасы сыздап,
Асқынған,
Тағдыры қиын
Елі бар!
Алтай жерінің киесі ерек. Мұзтаудың биік шыңдарына, кербұғының еркіндігіне, табиғаттың көркемдігіне сүйсініп өскен ақын-жазушылар дарыны дара, мәнері ерекше бағаланады. Соның бірі де бірегейі Оралхан Бөкей. Асылында, осындай керемет табиғат тартуын көріп, ауасын жұтып, топырағында асыр сала аунап өскен перзенттен көркем шығарма тумауы мүмкін бе? Иә, Оралхан Бөкей туған жерін көп жазды. Әрбір шығарма астарында тың ойлар мен түйіндер жататын. Және сол шығармалары оны сөз өнерінің биік белесінен көретті.
Алтай жерінен шыққан жазу өнерінің шоқ жұлдызы – Оралхан Бөкей десек, ақындықтың алтын тұғырын кім жалғар екен?
Бұл сұраққа өз тарапымнан Ақсұңқар Ақынбабақызын айтар едім. Моңголия жерінің Ұлан-Батыр қаласында дүниеге келген қандас әпкеміз бүгінде елімізге оралған жайы бар. Елім, жерім деп еміреніп келіп, әдебиет әлемін жырларымен сусындауда. «Сырым – Арман… Мұңым – зар… Жырым – тарлан,» деп жырлайтын Ақсұңқар Ақынбабақызын ерек атап, Алтайдан ұшқан ақындардардың бүгінгі жалғасы, биіктен көрінер шоқ жұлдызы деп атамау әбестік болса керек.Болмысы бөлек, жазу мәнері де өзгеше ақын өлеңдеріне өз тарапымнан ой толғау мен сараптау жүргіздім. «Мен» деген өлеңіне зер салып, шумақтарына өз ойларымды білдіргенді жөн көрдім. Қыз баласы болса да, өлеңдерінің рухы биік, иірімі ерек. Бұл сөзіме мына өлең жолдары дәлел болар…
Өлеңмен Рухтас
Өмірін,
Өмірмен тұтас
Өлеңін,
Таулармен тұстас
Өр Үнін,
Үкілеп шыққан –
Мен едім.
Осы бір ғана шумақта ұйқастың ерекше мағыналығы орын алған. Өзін «өр мінезді» деп бағалап метафораны әсерлі қолданған. Және өлең жолдарындағы ассонанс та көркем сөздің әуезділігін аттыруда. Бір шумақ, бар болмыс, тың ой, терең түсінік жатыр. Міне талант! Міне ақындық шеберлік!
Бұдан да өзге өлеңдерін мысалға келтірер болсам, расын айтқанда, таңқылыс пен таңданыс қатар туады. Сүйсініс пен сүйеніш сезімдері де жүректерініңізде орын алары даусыз дер едім.
Бабамның кеткен,
Жете алмай,
Жерұйық – мекен
Жерімсің!
Ғасырлар бойы
Өте алмай,
Аңсаумен жеткен
Елімсің!
Жырлайын:
Жылап, күліп мен,
Отымды Өрт қып
Маздатқын!
Біткенше білтем
Тірліктен,
Сенімен бірмін,
Әз халқым, — деген шумақтарында троптың мынадай түрлері кездеседі: аллитерация, метафора әсірелеу. Өлеңдерінде көркемдік мән, терең түсінік алған.
Мен Ақсұңқар!
Құстың баласы –
Аққу да емен,
Қаз да емен…
Өмірге көңіл наласы:
«… Жыр түбін үңгіп қаз!» — деген.
Асылында осы шумақ Ақсұңқар Ақынбабақызының шынайы таланты мен талабын нық танытып тұрғандай. Бір артық сөзсіз ұғуға болатын тармақтар мен теңеу түрі.
Ал өз өнері мен өмірі туралы жолдарға назар аударсақ. Бұл шумақта ақын тура да ауыспалы мағынада сөз қолданып, шыңдықты бүкпей тік айтуы қандай өжет тірлік дерсің…
Өлеңнің шоғын маздаттым,
Бұйырғай
Төрден нәсібім.
Қиылғн қыршын Боздақтың,
Төгілген
Нахақ Жасымын!..
Моңғолдан
Көшіп келгенмін,
Қан тартып
Ата тегіне.
Үйсіз де күйсіз
Сенделдім
Бодан боп
Бостан Еліме! – бәлкім бұл жолдардан соң бірдеме деп жазу артықтық болса керек…
Еркек-Нәсіп
Бұйырса ұрғашыға,
Туған Елдің
Айналар тұлғасына.
Кім кемсітер,
Күні ертең,
Кірмесің деп,
Атша мініп алшайсам
Шың басына – биіктікті аңсау. Бар болмысын ашық көрсетіп тұрған жолдар. Тек ол ғана емес, қазақ қызына тән тектілік те Ақсұңқар әпкеміздің бойында жоқ емес. Мысалға мына өлең жолдарында…
Ашына емен
Өсек-аяң сөзбенен,
Құтылмайтын
Өз Тағдырым
Өз Денем
Қанша пенде ғұмырына
Көнсем де,
Көңіл қосып,
Күң бола алман өзгемен!
Құнсыз Өмір
Сала алмайды құлдыққа,
Үйір емен
Рухани ұрлыққа…
… Күндіз-түні
Кірпігімді ілмеймін,
Жағынамын –
Жар боламын Шындыққа!
Иә, әпкеміздің жүрегі сүйіспеншілікке, адалдыққа құмар. Бар болмысына асқақтық пен тектілік, қайсарлық пен батылдықты жиып алған. Озбырлық пен әділетсіздікке қарсы жүзу, беріспеу ақын жырларында берілген басты түсінік. Бұл дегеніміз заманаға қарсы жүру емес пе? Ол заман бейнесін беруде шындықты айқайлап айтудан еш қорықпайтын өжет ақын! Ал оған дәлел мына жолдарда анық көрсетілген.
Қара жел-ау,
Қара жел,
Алақұйын
Ала жел,
Соққаныңа –
Түкірдім,
Сойқаныңа –
Сала бер!
Соқ!
Соқ!
Бора!
Құйындат!
Жан-Тәнімді шиырлат:
Талабымды Таудай ет,
Талғамымды қиындат!
Ақын ер ұлға беріспес өжеттікті әке болмысынан үйренсе керек. Себебі, өз заманында әкесі Ақынбаба Түсенұлы шыңдықты шыңғырта айтып, ағысқа қарсы жүзгенінен абақты торынан арылмаған қайраткер. Ал сол әкесіне Ақсұңқар Ақынбабақызы «Оян, Әке!» деген зар толғау өлеңін арнайды. Өлең жолдарында «Өшпейтұғын – Атыңмын! Өлмейтұғын затыңмын!»-деп әке рухына бас иіп, өшпес атын өлеңмен дәріптеп өтетін жалғасы екенін айтқан.
Нәлет айтып зар мұңға,
Зарланамын өкініп!..
О, жар Аллам, жар Аллам,
Саған шағар
Мұңым көп!
О зар жалған, зар жалған,
Сенен даулар
Құным көп!
Батып жүрмін
Мұң шерге,
Өмір сүрмей өлгім кеп!
Көрмесімді
Білсем де,
Сағынамын көргім кеп!..
Кешіре гөр,
Мені әке,
Оятамын ұйқыңды,
Азан салып
Жер-Көкке,
Тірілтемін Рухыңды!
От едің ғой,
От едің,
«Мұз дәуірге» тап келген,
Ерте кеттің,
Ерте өлдің,
Маза көрмей жат елден! – деген жолдарында троптың түрлері кқптеп кездескен. Мысалға: «Жар Аллам, жар Аллам» дегенмен «Ере кеттің, ерте өлдің»-қайталау, «Батып жүрмін мұң шерге»-метафора, «Өмір сүрмей қлгім кеп»-антонимдік қолданыс, «Азан салып Жер-Көкке»-әсірелеу болып табылады. Ал осы әкеге арнау өлеңін Ақсұңқар әпкеміз былай жалғастырады:
Ие боп сенің
Арыңа,
Кектеніп іштей өскенмін,
Сол күннен
Қалған қанымда,
Запыранымды шешермін.
Бұл жолдармен ақын не айтпақ? Запыран? Қандай күйік, ішкі зар десеңші…
Ал осы өлеңдегі мына жолдар мені қатты толғандырды? Жауабын таппай әлекпін? Осы сараптау мақаламнан кейін міндетті түрде Ақсұңқар Ақынбабақызымен жолығуды мақсат еттім. Иә, өзім талдап отырған өлең жолдары тудырған сауалдарға жауап алу үшін.
Айтар кезде
Айта алдың!
Жау кеткен
Соң шабынбай.
Шындық кегін қайтардың.
Шенділерге
Жағынбай.
Қиянатқа
Төзе алмай,
Бағынбадың жат-паңға!
Ел жұртыңнан
Безе алмай
Өз иттерің қапса да…
«Шындықтың шегі»-шыңғыртып тұрып айта алу ма екен осы, ә?
Елім деп еміреніп келген Ақсұңқар әпкемізге өз тарапымыздан құрмет, қошемет, қордау көрсетілді ме екен? Расында да қазіргі таңда еліне емірене асығып келген қандас бауырларымызға әкімдік тарапынан қандай қолдаулар көрсетілуде? Жат жердің жылуынан кетіп, туған елдің топырағын аңсап келгенде «ызғарлы» күндеді кешіп жүрген жоқ па екен? Бұған дәлелді мына жолдардан табамыз…
Бұтақтарын
Көтере алмас терексің.
Ақталуға,
Бапталуға келгенде,
Жан оздырмас,
Дара шабар ерексің!
Екі сөйлеу –
Ар емес пе әкімім?!
Табаныңның
Бүрі жоқ па әкімім?!
Жүрегіңнің
Түгі жоқ па әкімім?!
Неге мені
Алдап соғып, «қатырдың»?
Мен – Ақынмын,
Сен – Әкімсің,
Білемін,
Бекер емес
Жылағаным, күлгенім.
Таба болып,
Дос-дұшпанға жүрсем де.
«Кезек – екі,
Тәңір – біреу» білерім!
Енді Ақсұңқар әпкеміздің үзік ойларындағы толғанысқа назар аударсақ…
Қайғым сенен келгенмен,
Бағым сенен келмейді,
Үміт шоғым сөнгенмен,
Жаным Сенсіз өлмейді! – антонимдік қолданыс бар. Және өлеңдегі эпифора мен анафора әуезділігін аттырып, эстетикалық мәнін ашып тұрү
Ал мына өлеңде біріңғай дауысты дыбыстардан басталатын өлең жолдары – ассонанс көркемдік мәнді үстейді.
Өртенем, сірә,
Өртенем,
Өртенеген сайын,
Дерт емем,
Өртенбей өткен
Өмірден,
Өлердей безіп,
Жеркенем!
Ашы шандық орын алған мына үзік ойларды айта кетпеген әбестігім болса керекті…
Тарыдай
Кеттік шашырап,
Айналып
Алты құрлықты.
Туған Ел
Бізді жатырқап…
Туған Жер
Бізді ұмытты…
***
Құпия Жалған – Құзар шың,
Бұлдануға құмарсың.
Менің – Жасым тым ащы,
Жылап көр менше, Ұғарсың.
***
… Халқымнан
Тағдырымды бөле алмаймын,
Сойқанның
Сойылына көне алмаймын!
Кеніме –
Өнеріме
Өліп-өшкен
Өлтіре алмас…
Өлгем жоқ!
Өле алмаймын!
Иә, әдебиетші мен мына өлең жолдарын талдап, саралауды жөн көрмедім. Себебі, сөздер сөйлейді. Мұндағы менің сөздерім артық болуы мүмкін. Тек менің бір ғана айтарым, Алтайдан ұшқан – Ақсұңқар атына сай өлеңдерімен оқырмандарын қуанта берсе деймін!
Ақсұңқар –
Аққу-қаз болған,
Қолдашы, Ақын қызыңды!
Қорғашы, Ақын қызыңды!
Ақсұңқар Ақынбабақызы
1 пікір