"ҚАЙ БЕТПЕРДЕМДІ ШЫМШИЫН?!" Жасанды кейіп: реалда һәм интернетте

Әлдекімдердің әлеуметтік желідегі парақшасын мұқият қарап, суреттері арқылы оның болмысы жайлы пікір тудыруға тырыссаңыз, кілең патиден патиге, отырыстан отырысқа, жетістіктен жетістікке, марапаттаудан саябаққа, саябақтан саяхатқа секіріп жүруден қолы бір сәт босамайтын, бақытты жанды көрер едіңіз. Кім терезе бетін тозығы жеткен дамбалымен жапсын, оюлы перде қоямыз да көбіміз. Ол бізге тиісті ортаға тиісті әсер тудыруға көмектеседі. Біреуге жасқаншақтықты бүркеуге, алғашқы қадам жасауға мүмкіндік береді, ал біреуді бетпердесінің құлына айналдырады.

---

«МЕН ОЛ ЕДІМ, ОЛ ЕДІМ!»

Бір кездері Solai.De- форумдарында 6 түрлі аккаунттан, жалғыз басты анасы бар, орысша өскен бойжеткені бар, қызы тастап кеткен әлжуазы бар, жүріп қалған 40 жасар бойдағы бар, бас-аяғы 6 персона болып пікір жазушы едім. Онлайн «театрда» алты рөлді бір мезетте сомдау шығармашылық дағдыларыңды дамыту тұрғысында қаншалықты қызық болғанымен, кейін ондай тірлікке уақытым да, жүйкем де «Гастарбайтер» деген жалғыз кейіпкердің құлқынын қандырудан артылмайтын болды.

Бетпердемді «тағып алып», осы жолы да әлеуметтік желілердегі жалған патриоттардың, дүмше селебритилердің, дивани қарусыз күштердің маскарады жайлы бәдігімді сапырмақ едім. Алайда, есіме түскен мына бір эпизод, өзімнің жыртығымды жамауым қажеттігіне назарымды бұрды:

---

Бірде 4 жасар қызым Айана құрастырғыштан зымыран жасап, менің қасыма жақындады. Балам қолындағысын маған көрсетіп: «Папа-а, папа-а! Қарашы, мен зымыран жасадым!» деп бір емес, екі емес, бес мәрте қайталады. Әр қайталаған сайын, даусы қаттырақ шықты. Ал мен болсам, монитордан бас көтермедім. Шамасы алтыншы рет айтқанда, мен Айанаға қарамастан, «Иә, жарайсың, анау мамаңа көрсетші» — дедім. Балам менің тап қазір не істеп жатқанымнан хабарсыз еді. Бірақ бір нәрсені түсінгені анық — әкесі байланыс аясынан тыс жерде. Айананың көзіндегі ынта оты өшіп, басы салбыраған күйі, аяғын сүйрете басып өз жайына кетті.
Өзімді біраз сыбап алып, «әлі де кеш емес шығар» деген оймен, «Айана, қане зымыраның?» — деуім сол-ақ екен, қызымның еңсесі көтеріліп, кері бұрылып, жанары жадырап маған қарай қайта жүгірді.

---

Енді қараңыз, өзіне тап қазір, бәлкім, ең маңызды адам болып есептелетін әкесінің назарын осынша шырмаған не еді?
Таяу Шығыстағы жағдай ма? Әлде, қазақ тілінің бүгінгі күйі ме? Ол жағы қазір менің де есімде жоқ. Тіпті, бәлкім, өз масқарама орай, тап сол мезет бала тәрбиесі жайлы эссе жазып жатуым да мүмкін еді. Бастысы ол емес. Онда не?
Э-г-о.
Ашқарақ эгоны „тамақтандыру“.
Дәлірегі альтер-эго, яғни виртуал бетпердемді.
Себебі, сол жазба лайктың астына көмілсе де, бергі жақтағы Асқардың, тап сол мезет бала тәрбиесін жарытып жатқаны шамалы еді ғой.
Ендеше, құрсауында жүргенімізді өзіміз де байқамай қалатын, бейсаналы бетперденің табиғатына үңілсек қайтеді?!

---

БЕТПЕРДЕНІҢ АРТЫНДА

Егер, Жандос Құсайын, өзінің мен туралы материалында, әлеуметтік бетпердемді сәл төмендеу түсіріп, оның арғы жағындағы оғаш деректерді суреттеуді мақсат қылса, материал мазмұны шамамен мынадай бөлімдерден тұрар ма еді?

1. Үй шаруасына соншалық пысық емес.
2. Уәдесіне үнемі берік емес.
3. Салауатты өмір салтына соншалықты адал емес.
4. Естелік жазбаларына қиял қосып жіберетіні бар.
5. Жігер жетіспеушілігінен жиі зардап шегеді.
6. 30-ға келсе де, видео ойын ойнайтыны бар.
7. „Жайдарманның“, Туканың арзан әзілдеріне шалқалап тұрып күледі екен.
8. Кейде пікір жазбас бұрын гуглдетіп, викилетіп алады.

Бұдан басқа да толып жатқан сырларым бар ғой, бірақ бетпердемнің амандығы үшін, әрине, оларды бұл жолы да сіздің сұлу жанарыңыздан жасырып қалар ма едім. Әйтпегенде, Қайрат Нұртастың әндеріне жетісіп билегенімді де, «Келін» сериалының бір құсық эпизодына боркемік болып, көзім дымданып қала бергенін де өз алдына пункт қылуға тура келер ме еді?!

---

ПЕРСОНА

Бір кездері реалдағы бетперделерімді шешіп тастап, еркін жазуға көмектескен, кей ортада «галстук» кимей жүруге болатынын үйреткен лақап есім, енді маған «ресми отырыстарға да трико киіп бара бер» дейді.
Жындының сандырағы сияқты.
Алайда бұл құбылыстың еш сиқыры жоқ екенін атақты психиатр Карл Густав Юнг айқындап өткен болатын:

»Персона — (лат. реrsōnа — бетперде) жекелеген адамның санасы мен қоғам арасындағы күрделі қарым-қатынас жүйесі… Бір жағынан сізге бөтен ортаға белгілі бір әсер тудыруға, екінші жағынан өз болмысыңызды жасыруға арналған бетперде". (Юнг 1953, 192-бет).

Юнгқа сәйкес, бірнеше персонамыздың болуы — барлығымызға тән қалыпты дүние. Тек, өзіңіздің бар болмысыңызды бір бетпердемен шектеп не шатастырып алмаңыз.

---

Интернет-бетперденің ерекшелігі

Сіздің интернет көмегінсіз де, күнделікті ойнайтын түрлі рөлдеріңіз бар ғой: оқушы, әке, дос, құрбы, ана, әріптес т.б. — бұлардың барлығы да сізге ауадай қажет. Бірақ, сізге «осының біреуін ғана таңдап, өмір бақи сол рөлден шықпауға тырысып көр» десем қайтер едіңіз?
Интернет-бетперденің қиын тұсы — болмысынан күрделі келетін, тіпті кейде қарама-қайшы қасиеттер бір бойынан табылатын тұлғаның бір ғана бетперде шеңберінен шыға алмай қалуы. Себебі, мұндағы әрекетіңді бір мезетте ағаң да, анаң да, құрбы-құрдастарың да көріп отырады. Біреуіне көрсеткен қырыңды, әдетте, екінші таныстар тобына көрсеткің келмейді ғой. Орынсыз.
Ал күнделікті өмірде қалай? Асханаға кірдіңіз, «хоп» сіз әйеліңіздің сүйікті күйеуісіз. Телефон шыр етті — анаңыз соғып тұр, «хоп» сіз — мамасының ерке-тотайы. Далада бабылдатып боқсорушы келіп тұр. Сіз аяқ киіміңізді іле сала сыртқа шықтыңыз. «Хоп» сіз енді талапшыл да сараң клиентсіз. Әлқисса, бетперделеріңіздің ауысуы реалда өзінен-өзі, шартсыз рефлекс түрінде жүзеге аса береді. Ал интернет туралы ондайды айта алмаймыз.

Әрине, «Аналар», "Әкелер", "Қазақтар", «Пәлендер мен Түгендер» деген үй ішінен үй тіккен қауымдастықтар, жақын достар мен алыс достарыңның арасын бөлу қызметі әр топпен қалауыңызға қарай қарым-қатынас режимін таңдауға аз да болса мүмкіндік береді. Дегенмен, әлеуметтік желіде бір қалыптасқан рөлден, екіншісіне секіріп отыру қиын.
Содан ба, виртуал кейіпкерлердің көбі өзін басқа амплуада көрсете алмайды. Оны жергілікті «комьюнити» де басқаша қабылдай алмайтын күйге жетеді. Тұлғасының басқа қырын қанағаттандыру үшін кейбіреулер тағы бір қосымша аккаунт ашуға мәжбүр болады. Жеке мені алты аккаунт пен алты түрлі кейіпкерді бірдей алып жүру қатты шаршататын.

---

ЖАЛҒАН КЕЙІП КҮШЕЙСЕ

Бала жанының маманы Дональд Винникот бетпердені «жалған кейіп» деген терминмен атайды. Винекеңнің пайымында, жалған кейпіміз керек жерінде сыпайы болып, орынды сөйлеп, адамдармен ортақ тіл табу арқылы шын кейпіміз оғаш не ерсі қылық көрсетпеуі үшін «аузымызды жауып, қолымызды байлап», ортаның сын-табасына ұшыраудан қорғайды.
Бірақ, Винникот, біздің оғаш та болса, өз шынайы сезімдерімізді, азғын да болса хақ ниеттеріміз бен арам ойларымызды ең болмаса сөз жүзінде білдіруге, ашық айтуға қысылмауымызды қалайды.
Әрі-беріден соң, ұдайы көрсетілген әлімжеттіктен ішкі «меніңіздің» сағы сынып, жабырқап, жетімсіреп қалады екен ғой. Сондықтан, шын өміріңізде объективті не басқа себеппен жүзеге асыра алмайтын, дауыстап айта алмайтын, қоғамда ұятты, «табу» саналатын ойыңызды интернеттегі бетперде арқылы білдіру алғашында психолог сеансынан өткендей әсер береді. Әлдебір оғаш ойлар мен ұятты қылықтарға қоғамның қалай жауап қайыратынын реалдағы бетпердеңізді былғамай-ақ анықтай аласыз.

Тек, уақыт өте келе, бетпердеңнің тым күшейіп кеткені себепті, сен үнемі сыртқы мотивацияға, біреудің қолдап-қолпаштауына тәуелді боласың. Оны өзімнен де, өзгеден де анық байқап жүрмін.
Демек, виртуал бетпердені болмысыңызға бағындырудың бір жолы — эмоцияңызды жасырмау және ішкі көңіл-күйіңізге қайшы дүниелерді жазбау. Виртуал бетпердеміздің психологиялық механизмін жете түсініп, болмысымызды шын күйінде, әспеттемей қабылдауды үйренсек, жалған, екіжүзді өмір мен соның салдарынан туатын депрессияның құрсауынан да аулақ боламыз.

UPD. «Отака куня, малята!» ал сендер «бетперде» дейсіңдер. :-)