"Қызыл жебе" ат үсті қараған адамға белгілі қоғам қайраткерінің өміріне арналған ғұмырнамалық, тарихи-деректі бес томдық роман-эпопея болып көрінуі мүмкін, бірақ мұнда қазақтың ертеден келе жатқан тектілік, ата тәрбиесі, рух мәселесі сынды қасиетті ұғымдарының мән-мазмұны ашылған. Жазушы көзге көрінбей жалғасын тауып жататын тек – тәрбие – рух үштігін Рысқұл – Тұрар – Ескендір арқылы айқындап береді.
«Тұрар, жағаңды кірлетпе!» Бір ауыз сөз. Болыс озбырлығымен, әділетсіздікпен күресіп күн кешкен, итжеккенге айдалған Рысқұл ұлына тек сыртқы тазалықты ғана өсиет етіп пе?.. Осы бір ауыз сөз бала Тұрардың болашақ өмірін, ондағы мақсатын, ұлы арман жолындағы күресін, бәрі-бәрін шешіп бергендей. Ол тіпті түрмеде азап шеккен күндерінде де екі түрлі мағынаға ие осы бір ауыз сөздің аясынан алыстамай өмірден озды.
Әкенің келесі бір айтқаны: «Аузың қанаса, бүлдірген жедім де!» — еді. Тұрар да, оның қорлық пен азапты көп көріп, өмірмен тым жас күйінде қош айтысқан жалғыз ұлы Ескендір де ата өсиетіне адал болып өтті. Аумалы-төкпелі кезеңде өмір есігін ашып, балалықпен достығы ұзаққа бармай, соқпасы көп өмірдің ауырлығын ерте көрген әкесіндей Ескендір де ұйытқып соққан желді, адам адастырар боранды һәм тұманды өмірмен айқасқа ерте араласты.
Отыз жетіден кейінгі қырық-елуінші жылдардағы қудалаудың екінші толқынына ілінген кейбір қоғам қайраткерлері мен әдебиетші, тарихшы ағалардың естеліктерінде түрмедегі, тергеудегі адам жаны төзбес ауыр азаптар айтылады. Ал жасы жиырмаға жетпеген Ескендір отыз жетінің зұлматында қандай қорлық көрмеді, қандай азап шекпеді?.. Бірақ әкесіне: «Мен үшін өзің жасамаған істерді мойыныңа алма!» — деп өтінбеп пе еді… Текті атаның рухы биік тәрбиесін көріп өскен ер жігіттің жауабы осындай болған-ды.
Ескендір күні атпаған қараңғы түнектей аз ғана өмірінің өзінде бір адамның басына артығымен жетерлік қорлық пен зорлықты көрсе де, Миша Гавриловтай бойындағы ағып жатқан қанын сатпады. Кекті ата, намысты әкеден туған арлы ұлдың тәні күлге айналып кете барды.
Құдайсыз қоғамда ұлының сүндеттелгені үшін де ұлтшыл деп айыпталған «халық жауының» жастық жігерін сарп етіп, алғашқы махаббатынан ажырап, ұлын анасынан айырып жүріп орнатқан мемлекетіндегі көрер күні басқаша болса керек-ті…
«Жұлдыз көпірде» Түркістанда кеңес үкіметін орнатқан халқының аяулы перзенті Тұрар қаһарлы отызыншы жылдар тақап қалған кезде Мәскеуде ұлт мәселесі жөніндегі Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасының орынбасары болса, қазақ басына үйірілген қара бұлтқа жайбарақат қарай алмаған ол "Қыл көпірде" азуы алты қарыс арыстандай Сталинге қарсы шығып, елі үшін отқа түсіп шыр-пыр болып, жай-күйі шарасыз боп жаны күйзелген еді.
Алты алашқа ортақ туған азамат заманының сұрқия шындығын ашуға талпынып, «Тамұқта» да ұлт үшін күресті.
Тұрарлардың күресі өмірін ат үстінде жүріп ел мен жер үшін күрескен батыр бабалардан еш кем емес!
Тұрар, Тұрар сынды талай азаматтарымыз дәуір үніне өз үндерін қосып, өздері өмір сүрген кезеңінің жоқтаушысы һәм жоғының жамаушысы бола білді. Олар өз заманына сенді. Бірақ артқан сенім ақталмады.
Тұр тұлғасы келіскен, нұрлы көзі көзәйнектің арғы жағынан да от шашып талай мүйізі қарағайдай мықтыларыңды қаймықтырған өжет, батыл Т. Рысқұловқа Қазақстанның халық жазушысы Ш. Мұртаза отыз жыл ғұмырын арнап, іңкәр көңілі мен ыстық махаббатынан кесек те қабырғалы, оқырманын бей-жай қалдырмайтын, тек тарихтан ғана сыр шертіп қоймай, адамгершілік пен азаттықты, ұлттық рух пен ұлттық сана, ұлттық мүддені дәріптейтін, мұқалмайтын, кетілмейтін, тасқа қашалған асыл сөзден ескерткіш ортантты.

Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлап жатырмыз. Алайда Тәуелсіз Қазақстанның ең танымал тарихи символы Алтын адам. Тақырыпқа орайластыра салды дерсіз. Бірақ мына дала мен даланы мекен еткен халықтардың тарихын 550 жылмен шектеуге тағы болмас.

Ескерте кетейін, суреттегі экспонаттардың бәрі Есік музейіне қойылған. Бірақ бәрі бірдей Алтын адам табылған қорғаннан шыққан жоқ. Тек көненің көздерімен бетпе-бет кездескенде ой өзінен-өзі шапқылап, алысқа кетіп қалған болатын.

Кеңес заманында шаруашылықты көтеру үшін түрлі ұрандар қабылданып, социалистік жарыстар өткізіліп жататын. Соның бірі шопандар арасындағы: «Ел тілегі- елу миллион» бәсекесі. Бұл туралы қазір көп айтыла бермейді. Тіпті ешкім білмейді деуге де болады. Бірақ, бұл бағдарлама елдің экономикасын көтеру мен республикадағы азайып кеткен малдың санын қайта қалпына келтіруде үлкен рөл атқарған еді.

«Ел тілегі- елу миллион» қайдан шықты?

1928 жылы Ф.И.Голощекин бастаған «Кіші Қазан» реформасының салдарынан Республикадағы мал басы саны 45 миллионнан 4,5 миллионға азайып кетті. «Асыра сілтеу болмасын! Аша тұяқ қалмасын!» ұранын бетке ұстаған шолақ белсенділер қазақ шаруаларының қолындағы малдың бәрін етке өткізген болатын. Оларды орталыққа тасымалдайтын көлік болмағандықтан, үйілген етті өртеп отырған. Бұл біріншіден адамдардың ашығуына алып келсе, екіншіден, мал басы санының азаюуына соқтырды. 1928-1932 жылдары Қазақстанда адам мен мал ресурстары адам сенгісіз дәрежеде азайып кеткен. Оның орнын толтыруға ұзақ жылдар қажет болды. Тек соғыстан кейінгі жылымық дәуірінде ғана республика бойынша мал шаруашылығында өсім байқалған болатын. Бірақ, ол ұзаққа бармады. 1954 жылы «Тың және тыңайған жерлерді игеру» туралы қаулы қабылды. Оны да шолақ белсенділер көтеріп әкетіп, мал шауашылығына пайдаланылып келген шабындық және жайылымдық жерлерді жыртып, егін салды. Көптеген агрономдардың қарсы болған пікірлері ескерілмеді. Нәтижесінде мал азығына қажетті жер ресурсының болмауынан бұл сала кенжелеп қалды.
Мал шаруашылығының азаюы салдарынан республикада ет пен жүн тәрізді өмірлік қажеттілігі жоғары шикізат көздерінің тапшылығы сезіле бастады. Осы тұста жоғары жақтағылар, мал шаруашылығын көтерудің жаңа бағдарламасы ретінде, «Ел тілегі-елу миллион!» ұранын бекітті.

Ұранның орындалуы

Расында бұл бағдарлама дер кезінде қабылданған болатын. Сонау тың игеру басталған жылдары дүрмекке ілесіп, егін салумен айналысып кеткен совхоздар біртіндеп мал шаруашылығына қайта бет бұра бастады. Неге? Себебі агроном мырзалардың болжағаны келіп, бей-берекет жыртылған жерлер бір-екі жылдан соң түсім беруді қойды.
Егін салып, қарық боламыз деп ауыздары күйген шаруашылықтың бірі менің туған ауылым Томар совхозы. Дүрмек кезінде дәл ауылдың іргесіне дейін егін салынған. Ал біраз жылдан соң нәрінен айырылған жер түсім беруді қояды. Амалсыз егін салу тоқтатылды. Бос атыраптарды қодыра (жусанның түрі) басып кетті. Ол жарықтықты қойдан басқа ешкім жемейді. Сондықтан, совхоз башылығы ұранға үн қосып қой шаруашылығы болып қайта құрылуды қолға алған. Нәтижесі жаман болған жоқ. Аздаған жылдың ішінде ауданды былай қойып облысқа дейін аты кеңінен танылған үлкен шаруашылыққа айналып шыға келеді.
«Ел тілегі — елу миллион» ұраны шын мәнінде шопандар арасында бәскененің басты нысанына айналды. Жақсы нәтиже көрсетіп, төлді көп алғандары мақтау мен мадақтаудың астында қалған. Кейбір кісілерге «Социалистік еңбек ері» атақтары беріледі. Бұдан бөлек озат шопандар үнемі түрлі бағалы сыйлықтармен марапатталып отыратын. Төл алуда жақсы нәтиже көрсеткені үшін менің атам екі рет мәшине алған.
Аға буын өкілдерінің айтуынша сол жылдары шопанның баласы болу қазіргі министірдің баласымен тең болыпты.
Совхозға қарасты 28 қыстаудың әр қайсын иеленіп алған шопандар төл алудан бірінен-бірі асып кетуге тырысып жататын. Жүз саулықтан жүз жетпіс, екі жүз қозы алған шопандар да болыпты. Ешқандай технологияның көмегінсіз, табиғи жолмен. Расында қолда бар қойдың бәріне егіз таптыру ақылға қонымсыз жағдай. Сонда бұл қалай?
Шопандар төл алу барысында өздерінің жекеменшік қойларының төлінде санаққа қосып жіберіп отырған. Осылай ша көктемгі санақ кезінде «Бәлен қойдан түген төл алдық» деп көрсетеді. Бұлай жасаса құрмет пен қошеметтің астында қалады. Ал егер төл алуда көрсеткіші төмен болса сөгіс етіп, жоғарыдан таяқ жейді. Осыған байланысты ел арасында мынадай бір әзіл әңгіме бар:

Қой фермаларын тексеріп жүрген аудандық өкіл бір шопанға ұрсып жатыр дейді:
— Ана саулық неге екіз тапқан да мына қой негі жалқы тапқан? Малға алалап қарағанды қашан қоясыңдар? Екеуін де егіз тапқызбағаныңыз үшін сізге сөгіс беремін!
Сөйтсе шопан әлгі өкілге қарап тұрап:
— Қарағым қалағаныңа егіз тапқызатын қасиетің болса үйдегі келінге неге жылда егіз тапқызбайсың? — депті. (Өкілдің ұзақ жылдар бойына баласы болмай жүрсе керек.). Шопанның бұл бір ауыз сөзі елірген өкілді сабасына түсіріп, кешірім сұрап жөніне кеткен еткен.

Қарт шопанның өкініші

Мал шаруашылығы қазақ халқының ежелден маманданған саласы болатын әрі жеріміз де қой өсіруге оңтайлы еді. Алайда жобаның жетпей жатып желкесі үзілді. Одақтың шаңырағы шайқалып, Горбочевтің басынан бақ таяған соң нұсқаумен жүріп үйренген софхоздар әрі қарай не істерін білмей дағдарысқа түсті. «Бармақ түгіл бас қайғы» болған тұса, оларға нұсқау беріп жөн сілтеген жан болмады. Совхоз мүлкін әркім өз ыңғайына қарай талан-таражыға салған. Пысықай шопандардың бір бөлігі малдың бәрін басып қалып, өз алдына жеке шаруашылық құрып алады. Ал енді бір бөлігі үкіметтің қаржыландыруынсыз қалған совхоз қажеттілігін өтеу (жанар-жағар май, техника бөлшектері, айлық) мақсатында арзан бағаға сатылымға қойылады. Бұдан аман қалғанын кезінде комсомолдық жолдамамен қойға қуылған жастар араққа айырбастап құртады. Сол малды өсіріп-өнідірген шопандардың кеудесінде салдыраған темір мен қолдарында жарамсыз алғыс хаттан өңге дым қалмаған. Бұған наразы болған қариялар біраз жерге шапқылап, малды аман алып қалуды сұрап басшылыққа жалбарынады. Бірақ, олардың сөзін елеп-ескерген жан болмаған. Айтар ақылын тыңдар құлақ таппай сабылған ақсақалдардың жайы күйі туралы "Қой мен гүл" әңгімесінен оқысаңыз болады. Біздің ауылдағы қариялардың да күйініші сол, миллионға жетеміз деп жиған малдың ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетуі.

Сілтеме:

Қой мен гүл (Деректі әңгімесі): kazgazeta.kz/?p=5483

Тарих... Бұл сөздің синонимін өтіп кеткен оқиға, естеліктер деп тани беруге бола ма? Әйтпесе, ол не енді? Сасыған сары тісінің арасынан жартылай қазақша, жартылай аидша, шала түсінікті естеліктерін там-тұмдап мылжалап отыратын шалдардікі де бір тарих қой. Көзілдірігін көтергіштеп, ескі университеттің не мұрағаттың жаңа ғимараттарында шетіне хатшы қыздың кофесі тиген сарғыш қағаздардан тарихтың ақтаңдақтарын іздеп, эспрессоның тамшысын Ахметтің қанына балап жүріп жазған диссерлары да тарих. Өй, қойшы соны…
Жә, тарихтағы біреулерді батыр, біреулерді ез қылған суреттеулерді айтам… Сонсоң, өздеріне өздері жаңалық ашып, жоқ нәрседен бар нәрсе тауып, бір байланыс, символизм көріп...

Қазақстанда тас және қола дәуірінде өмір сүрген тайпалардың қоныс орындары өте көп. Ерте дәуірдің өзінде қазіргі қазақ жеріне адамдардың қоныстанып, өмір сүргеніне Бестөбе, Бөріқазған, Маятас, Ботай тағы басқа қоныстары дәлел. Осы қоныс орындарынан археолог — ғалымдар қазба жұмыстарын жүргізгенде түрлі бұйымдар, тас құралдар, ыдыстар, құрал-саймандар тапты. Бұлардың барлығы ата қоныс Қазақстан жерінде сол дәуірде өмір сүрген адамдардың тұрмыс- тіршілігін көрсетеді. Мұндай қоныстар, таңбалы тастар қазақ жерінде жүздеп, мыңдап кездеседі.


Осындай ескерткіштің біріне ауылымыздағы Кестелітас петроглифі жатады.
Ескерткіштің орналасқан жері: Кестелітас қыстағы, Жаңатоған ауылынан 18 шақырым батысқа қарай орналасқан. (Қарқаралы ауданында). Қыстақтың атауы осы жердегі тасқа салынған суреттерге байланысты «Кестелітас» деп аталып кеткен. Тастардың орналасуы сол жердегі таудың етегіне қарай боздөңгелдің күнгей бетіне қараған. Тастардың жалпы саны отыздан астам, соның ішінде он бірінде суреттер сақталған, ал, қалғандары қазіргі жазулармен бүлінген.
Тастарда көшпенділір өмірінен көріністер келтірілген:
1. Жылқы жетектеген адам бейнесі;
2. Таутекелер;
3. Құлын ерткен бие;
4. Арба;
5. Сүзісіп жатқан таутекелер т.б. Суреттердің жартысынан көбі тастың күнгей бетіне салынған.

Мектеп оқушысы кезімде сол жерге отбасымызбан арнайы барып, көріп қайтқан едік. Тастары біз көріп жүрген жай тастар емес, ерекше тастар. Пішіндері де әр түрлі. Жұмыртқа тәріздес, кейбірі сүйір жағымен жерге қадалып қалған. Кейбірі теп — тегіс, жып — жылтыр. Тырнағыңды үйкелесең, жоқ қылады екен.) Ол жерді қаншама ғалымдар, тарихшылыр зерттеген. Тарих пәнінен беретін ұстазымыз да арнайы зерттеу жасапты.

Сонымен, таңбалы тастарды көре отырып бізбен қоса ұстазымызды таңғалдырған не болды екен?

* Біріншіден, сурет салынған тастар тау тастарына мүлдем ұқсамайды, яғни метеорит тастар;


* Екіншіден, тасты — тасқа ұрғанда, басқа тастарға қарағанда өзгеше дыбыс шығарады. Мысалы, темірді темірге соққандай.
Таңбалы тастардың бұл сыры мынада болды:
* Біріншіден, тастың құрамында марганец көп болып, күнмен тотыққан, содан қара, әрі жылтыр тасқа айналған.
* Екіншіден, құрамында металдың көп болуына байланысты осындай дыбыс шығарғаны белгілі болды

.

Жалпы таңбалы тастар үңгір қабырғаларына, таулы жер тастарына түрлі белгілер арқылы бейнеленеді.
Кестелітас петролглифі осының ішіндегі ерекше мазмұнға ие болған тастарға жатады. Бұл ескерткіштер Неолит және Қола дәуірін қамтиы. Себебі: Неолит дәуірінде табиғи орта осы заманға бейімделді. Бұл кезеңнің басталуы V мыңжылдыққа тура келеді. Ол — тас өңдеу техникасының әбден жетілген кезеңі.

Қазіргі кезде Қазақстан жерінде ғылымға белгілі 500 — ден аса неолиттік және энолиттік ескерткіштер бар, бірақ олардың басым көпшілігі ішнара ғана зерттелген.

Б.Э.Д. II жылдықтың бірінші ширегі біткен кезде евразия даласында қоланы ойлап шығарады. Ежелгі адамдар жезге қалайлыны қосу арқылы металл беріктігін күшейтеді.
Қоладан ұңғылы балталар мен сүңгілер жасауды үйренеді.Қазақстан жерін мекендеген тайпалар Қола ғасырында Андровтық археологиялық мәдениетке жататын жәдігерлер (мекендер, қорымдар, рудниктер, тастағы суреттер) қалдырған.
Қола дәуірінің жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр қабыршақпен жабылып қалған суреттерінің өзіндік ерекшеліктері бар, ертедегі адамдар жартастың бетіне қатты да үшкір сынықтармен жануарлар, күн бейнелі адам суреттерін, соғыс арбалары мен шайқас көріністерін салған. Қазақстан — жартастағы суреттер — петроглифтердің саны және алуандығы жөнінен әлемдегі ең бай жерлердің бірі.
Осы бір уақытта Қазақстан жерін Арийлер мекендеген. Олар артына құнды мәдениет ескерткіштерін көптеп қалдырған. Олардың көпшілігі — жартаста салынған суреттер. Қола дәуірі петроглифтері арасында соғыс арбаларын бейнелеу де кең тараған. КЕСТЕЛІТАС петроглифінде соғыс арбасының он шақты түрі ғана, көбі қазіргі жазулармен өшіріліп қалған. Арийлердің негізгі бөлігі ата — жұртында қалып "сақтар" деген атаумен әлемге белгілі болды.

ЗЕРТТЕЛУІ: Андронов мәдениеті қамтылған Орталық Қазақстан жерін көп зерттеген ғалымдардың бірі -Ә. Х. Марғұлан. Сол зерттеулердің кезінде Жаңатоған өңірінен саны 10 — нан астам ескерткештерді өз күнделігіне түртіп алған. Бұлардың ішінде ең көрнектісі Кестелітас петроглифі болды. Ал, 70 — жылдардың бас кезінде ҚарМу — ден арнайы экспедиция келген. Осы экспедицияның құрамында Жауынбаев Сағындық Ұбайұлы болған. Кестелітас петроглифі сол кездің өзінен — ақ бүліне бастаған. В.А. Новоженовтың Петроглифі «Сары Арки» деген еңбегінде Кестелітас петроглифінің фотосуреттері келтірілген.

Ендігі, бұл жерде не себепті неолит, қола және сақ дәуірлерін Кестелітас петроглифінің көлемінде тоқтала кеттім? Осы сұраққа жауап ретінде төмендегі болжамдарды ұсынамын:

Неолит (V — III мыңжылдық) Неолит дәуірінде бұрын болмаған экономикалық өрлеу басталады. Қыш ыдыстар дүниеге келеді.
Ана беделінің өскен кезі. Табиғи орта осы заманға бейімделеді. Кестелітастың құрамында марганеці бар тасы күнмен тотығып, өзіндік қалыптасу процесін жүргізген. Тас тек тотығу процесінің нәтижесінде қара әрі жылтыр тасқа айналған. Бұл жерде яғни тастың осылай қалыптасуына табиғаттың рөлі зор.

Қола (II — I мыңжылдық) Мыс + Қалайы = Қола.Қола дәуірінің ең басты ерекшелігі — түсті металдар мен алтынның өндірістік жолмен игерілуі. Көшпелі мал шаруашылығы өркендеп, әке билігі орнады.
Осы дәуірде Кестелітасқа қарапайым суреттер салына бастады. Қарапайым демекші, жылқы, таутеке және адам бейнесі сызықтармен салынған.

Сақ (Б.Э.Д. VIII — IV ғ.ғ.) Бұл дәуірде Кестелітас петроглифіне жаңадан суреттер қосылып, толыққан. Осы кездегі таутеке, жылқы суреттері ерекше компазицияға ие болды. Және бір ерекшелігі шошақ бөрікті адам суретінің болуы. Адам бейнесінің осы суреті тиграхауда сақтарын еске түсіреді. Сақтардың негізгі үш тобы ( парадарайы, тихрахауда, хаумаварга) мектеп бағдарламасынан белгілі және жиі қоныстанған жері, яғни өзіндік территориясы болды.

Міне, осылай қолымдағы мәліметтермен Қарқаралы ауданы, Жаңатоған ауылы өңірінде орналасқан Кестелітас петроглифінің тарихына байланысты кішігірім зерттеу мен болжамдарды ұсынып отырмын.

Фермопильдегі 300 спартандықтың мыңдаған парсы әскерімен болған ұрысы, «Бородино» шайқасы, «28 Панфиловшылар» дивизиясының ерлігі т.с.с. осындай тарихи шайқастарға ұлттық рух пен патриотизмді көтеру үшін кино түсіріліп, тіпті, болмаған ерліктерді болды қылдырып, әспеттеп жатқанда осыдан 372 жыл бұрын өзіміздің тарихта ерекше орын алуы тиісті ұрыстың бірі — «Орбұлақ» шайқасы есіңе түседі екен.
2007 жылы түсірілген Голливудттық «The 300 spartans» фильмі әлі күнге хит. Леонид патша үш жүз батырымен парсылардың жиырма мың (кей деректерде сексен мың) қолына үш күн бойы төтеп беріп, соңында ерлікпен қаза тапқаны – әлемді таңқалдыруда.
Қайбір жылы Ресейде «Бородино» шайқасының 200 жылдығына орай жыл бойы телеарналардан арнайы хабарлар беріліп, театрландырылған қойылымдар қойылып, кітап дүкендерінде балаларға арналған қызықты альбомдар шығарылып, жарияға жар салып жатты.
Иә, неге біз үнсіз қалдық. 2013 жылы «Орбұлақ» шайқасының 370 жылдығын жыл бойы дүркіретіп атап өтетін жөніміз бар еді ғой…
Бұл шайқастың қысқаша тарихы мынадай, 1643 жылы Жәңгір бастаған қазақтың 600 батыры жоңғардың 50 мыңдық әскерін, Самарқандтан Жалаңтөс батыр бастаған 20 мың қол келгенше ұстап тұрған. Жоңғарлар қазақ жеріне 50 мың әскермен басып кіреді, қазақ жасақтары бірігіп үлгермейді, содан Жәнгір хан қолында бар әскерден 600 адам жасақтап алып соғысқа аттанады. Ұрысқа ыңғайлы жер деп Ор аталатын бұлақтан ағып жатқан кішкентай өзен маңындағы тау арасын таңдайды. Алғашқы шайқаста жоңғарлар 10 мың әскерінен айрылады ал екінші соғыста көмек келіп жоңғарларды толық жеңеді. Орбұлақ шайқасын тарихтан біз жақсы білетін 300 спартандықтың ұрысымен теңестіруге болады. Орбұлақ шайқасындағы қазақ сарбаздарының өршіл рухы олардың ерлігінен бір мысқал да кем түспейді.
Биыл жеңістің жетпіс жылдығына орай Ресей мен Қазақстан бірлесіп «28 панфиловшылар» атауымен фильм түсірмек. Оның шығынын екі ел көтеріп алады деген мазмұнда хабар да тарап үлгерді. Осы тұста өзіміздің жеке ұлттық тарихымыз жетімсіреп қалған сияқты көрінеді маған. Кино түсірмек түгілі бір ауданымыздың атауын қия алмадық. Орбұлақ шайқасы – қазіргі Алматы облысы, Панфилов ауданындағы болған екен. Сол ауданға неге осы шайқастың атын бермеске?! Осыдан бұрын аудан, облыс көлеміндегі жиындарда Панфилов ауданын Орбұлақ ауданы деп өзгерту жөнінде бірді-екілі ұсыныстар айтылды. Ата-бабамыздың осындай көзсір ерлігін ұмытпай, мақтан тұтып, өзіміз насихаттамасақ басқалар қайдан білсін? Барымызды дер кезінде бүтіндегенімізде «Қазақ деген ұлт болмаған, тарихы жоқ» — дейтін «білгіштер» бүгінде шықпас еді. Тіпті, көпшілік жастарымыздың өзі тарихтан бейхабар.
#НаурызДода

Бала кезімнен бері үлкендердің әңгімелерін естігенді жақсы көретінмін. Әсіресе тарихи әңгімелерін. Бұл оқиға да сол тойдан кейін, сол ақсақалдың әңгімесі.
«Жылжиды аққу» тағы да басқа әңгімелердің шет жағасын естігеннен кейін мен де ақсақалға жармастым. Жолымыз бір екен таксиге бірге отырдым. Сол өте шыққан жиырма шақты минуттың ішінде әңгіме айтқанды жақсы көретін ата Шәмші Қалдаяқовтың «Сыр сұлуы» әні туралы бір оқиғаны айтып берді.
Күндердің күнінде Шәмші ағамыздың досы үйіне келіп әңгіме барысында «Сырдан да жаны ерке, тістері күріштен де аппақ, жігіттердің барлығы әніне қосатын, Сыр бойы түгел мақтап жататын Саған шабыт әкелген Сырдың құпия сұлуы кім? Қашан көрсетесің?» деген екен. Шәкең де көп ойланбастан «Қатты көргің келген болса осындай күні келеді. Күтіп алуға менімен жүр» депті. Уақыт өте келе Шәмші аға қасына досын ертіп вокзалға келеді. Досы шыдамсыздықпен көзіне іліккен әдемі қыздардың барлығын нұсқап «осы қыз ба?» деп сұрай берген екен. Бір уақытта вогоннан түскен сұлулардың соңынан денелі, еркек шора әйел адам түсіпті. Шәмші досына қарап «Мені сағындарған Сыр сұлуы осы» деген екен. Көзіне басқаша елестеткен досы Шәмшіге ренішті көзбен қарап «Мына әйелдің қай жерін ұнаттың?» депті. Сонда Шәкең: «Досым, Сен менің әнімді түсінбеген екенсің? Оның тәні емес жаны сұлу! Қасыңа келіп сәлемдескенен бастап жанының сұлулығына ғашық боласың» депті.
Тәннің ғана сұлулығына сүйсінбей, Жанның да сұлулығын көре білейік!

Қайран сол Сыр сұлуы қайдасың?!

Кеше тойдан кейін бір ақсақалдың әңгімесін естідім. Әңгіме бала кезден естіп өскен Кәкімбек Салықовтың «Жылжиды аққу» әні жайлы өрбіді.
… Кәкімбек ағамыздың жақын сырласқан досы дүниеден озыпты. Күйбең тіршілікпен Кәкімбек аға жаназасына қатыса алмай біраз уақыт өткеннен кейін туғандарына көрініп қайтайын деп досының ауылына келеді. Досының үйіне келіп қара құлыпты көрген соң көршілерінен сұрастырады. Көршісі «ауылдың сыртында үлкен көл бар, досыңыз дүниеден озғалы бері анасы сол көлдің жағасында отырады» дейді. Көлге барса жағады жалғыз әйел отыр, қарама-қарсы жалғыз аққу жүр екен. Аққу қайғылы үнмен қаңқылдаған сайын, әйел зарлана жылайды. Осыны сырттай бақылаған Кәкімбек Салықов «Жылжиды аққу» өлеңін дүниеге әкелген екен.
Бұл әнді ес білгелі қанша рет естісем де шығу тарихына, оның не жайлы екеніне соншалықты мән бермеппін. Жүрегіме қатты әсер берді. Әнге қайта ғашық болдым. Түні бойы қайталап тыңдай бердім.

«Қатар жүрген күндерді сыйлайықшы,
Біреу ерте, біреу кеш бір құлайды!»

— Іһқее-хеһе-х! — деп Алматыдан бөлем хабарласты. Жазда қыдырып келгенде күннің 40 градус ыстығында қаланы көрсеткен едім. Ал қазір Байқоңыр суық. Бұл жүгермекке енді қайтпек керек? Жұмаділдаев болғанын қайтейін, бұл өзі тарихқа, ескерткіштерге қызығатын адам. Міне, Байқоңыр қаласының тарихи мұражайы бар екенін кеше ғана білдім.

---

Қала мұражайы Мәдениет сарайында орналасқан. 1967 жылы қарашаның жетінші күнінде құрылған. Мұражайда 4 зал бар. Қала тұрғындарының айлықтан айлыққа әзер жететіні себеп болар, оған қоса рубльдің теңгеге деген «шезлонг» қатынасы бар — осыған сәйкес мұнда көбінесе қонақ боп сырттың адамдары келеді. Мұражайға 40 рублімді төлеп кірдім. Иә, мұнда суретке түсіруге болмайды. Жоқ, болады. 50 рубліңді төле де, суретке қалағаныңша түсіре бер. Жалпы, бұдан басқа мәліметті мұражайдың сайтынан іздесеңіз болады: www.museum-baikonur.ru

---

Ерлік және Еңбек даңқы залы

Мұражайдың ең алғашқы залы. Кеңес Одағы тұсындағы Байқоңырдың тарихы осы залда тұнып жатыр.Алғашқы құрылысшылардың марапаттары осында жиналған. Дауылбаев көкеміз де бар екен.Жо-жоқ, Сталинның шинелі емес. Бұл Байқоңыр ғарыш айлағы құрылысының басшысы болған генерал-майор Г.М. Шубниковтың жеке заттары ғой.Сынақтан өткен зымырандар да көздің жауын алып, көңілімді сергітті.Телеметрические датчики. Артемизайос деген шешесі өзбек грек жігіті Төретамның базарында қасапшы ғой. Сол жігіт телеметрияны "қашықтықты өлшеймін" деп жүр. Телеметрия телемеханиканың әдіс-тәсілдері арқылы бақылаудағы нысанның параметр өлшемі (кернеу, тоқ, қысым, температура т.б.) бойынша ақпарат алу болып табылады.

---

Зымырандық-ғарыштық техниканың даму тарихы және ғарыш кеңістігін игеру залы

Жапонияда, Үндістанда, Францияда, АҚШ-та да ғарыш айлағы бар екен.Ал бұл Байқоңырда 1960 жылы 24 қазанда континентаралық баллистикалық Р-16 зымыранын алғаш рет сынақ ретінде ұшыруға дайындық кезінде орын алған апаттан қаза болған адамдардың құрметіне қойылған ескерткіш. Батыста бұл апат Nedelin catastrophe деген атпен белгілі.Ғарышкерлер мұражайға құр алақан келмейді. Міне, мұражайға жасаған сыйлықтары осы.Ғарышкердің ішіп-жемін «Ну, погодиден» көрген едім. Енді мұражайдан көрдім.Ал мына дүниені көрген кезде астроном болсам деген бала арманы көп оқушы кезім есіме түсті.Көзі жоқтың өзі жоқ деп үн-түнсіз мына кереметті видеоға түсіріп алдым:

---

Этнографиялық зал

Иә, қазақтың дүниесін көргенімде қуанышымда шек болмады. Зал іші жүйелі түрде сапаның сәнін мұрныңа тақап та көрсетіп тұр.Мұражайдың мына дүниесі тіптен ұнады.

---

Көрме залы

Бұл зал шағын болғанына қарамастан қымбат дүниелерімен артық.Ал мына бір дүниеге қызықпай өте алмадым. Алыстан қарағанда түкке тұрғысыз сурет секілді көрінді.

---

Мұражай дәлізі де әдемі безендірілген екен. Бұл жердің де тынысы ерекше. Тіпті, облыс әкімінің мұражайға деген сыйлығы осында ілулі тұр.Мұражай ұжымы интернет деген қу дүниемен таныс екен. Рас-ей, «брат братом силен!»

---

Алдағы уақытта қонақ боп келетін бөлем өзін не күтіп тұрғанын да білмейді. Сонымен қатар мұражайда ғалымдардың дәрістері, ғарыш саласына қатысты фильмдер бар екен. Осындай дүниенің «дәмін» келесіде бөлеммен бірге "өле жегенше бөле жеп" көрермін. Оқырман, сізді де Байқоңырға қонақ болуға шақырамын. Бірге шәй ішеміз… :)