80 жастағы Гомерге 18 жасар ару ғашық болғанына әдебиеттер айғақ. Жамбыл атам 90-ға келгенде 15 жасар бойжеткенге көңілі құлағаны тағы бар. Бірақ неге бүгінгі күні махаббаттың жас талғамайтындығын мойындай алмай қаламыз кейде. «Тең теңімен, тезек

Махаббат — раушан гүліндей
бағымда менің жайнаған.
Махаббат — мәңгі әнім бұл,
Бойымда дендеп жайлаған.

Көркіңе сенің ғажайып,
Таппадым теңеу шарқ ұрып.
Махаббат оты сөнбейді,
Кетсе де теңіз тартылып.

Кетпес қой теңіз тартылып,
Құламас жартас, тауың да.
Сырғиды уақыт білінбей,
Кұм көшкендей дауылда.

Хош, енді, хош бол, сүйіктім.
Бақытты бол, мұңайма.
Оралармын өзіңе,
Өткенімен жыл, айлар.



Мұхтар Айзат, 8-сынып оқушысы. 15.05.2008

Ат туралы жазам деп жоқ болып кеттім де, соның сәтін бүгін таптым. Ат — ерекше фигура шахматтағы. Көптеген жаттықтырушылардың айтуынша аттың сын-сипатын түсіндіріп беру қиын екен. Бірақ мен әңгімемді өз тәжірибемнен өрбітейін. Өйткені сүйеніп отырған дерек көздерім жоқ.
Жас-кәрі демей тақтада тұрған фигуралардың ішінде аттың сымбатына бәрі қызығады. Сол сәтті пайдаланып алдыңа келген оқушыға сабақты ат туралы бастап кетсең де қателік емес. Ең ерекше жүрісті қызығып отырып, түсініп алған болашақ чемпион әрі қарай біркелкі жүрістерді тез меңгереді.
Ал кеттік. Шахмат тілінде «ат» атауы сирек қолданылады. Көбіне «конь» деуге аузымыз дәнігіп алған. Ат қалай жүреді? Г әрпіне ұқсайтын із салып жүреді. Өзінің тұрған орнын қосқанда бір жүрген 4 шаршыны басып өтеді. Бұл аттың басты ерекшелігі. Оның басты қасиеті де осы жүрісінің арқасында дамыған. Дебют кезінде басқа фигуралар алды ашылмай орнынан қозғала алмаса, ат ойынға бірден араласа алады.
Сонымен қатар ат бір мезетте шах пен гарде (қауіп) қоя алады. Бұл аттың бірден-бір пайда әкелетін қасиеті.
Және бұл "қу фигураның" үлкен қызметін рокировка яғни, қорғаныста тұрған патшаға мат қойғанда көреміз.
Ат жайында сөз етілген де піл (слон) мен аттың дәрежесі тең, екуінің құны да 3 бала (пешка) деп түсіндіреміз. Алайда ат пен піл жекпе-жекке шығар болса, ат басым түседі. Өйткені пілдің құдіреті тек қана бір түсті клеткалар мен қиғаш жүруге ғана жетеді.
Осы жазғандарымды түйіндеу үшін А.Карповтың партияларынан үзінді берейін. Карпов аттың G флангісінде кермет «движениелер» арқылы мықты көрсеткен. Егер шахматтарыңыз болса, тақтада талдаған да түсініктірек.
1. Kg2! 2.… g4+ 3.Kr:g3 Kre6 4. Kf4+ 5.Krd6…
Бұл миттельшпиль, дебюттен кейінгі әркет. Партия толық жазылмаған соң түсініксіз болуы мүмкін.
21. Ке5+ Крс3 22.Кg6 Krc4 23. Ke7 Cb7 24.Kf5 Cg2 25. Kd6+ Krb3 26. K:b5 Kra4 27.Kd6 қара берілді. Мұны «аттың айналма шабуылды жеңісі» деп атуға болады.
Шахматта парития және қорғаныстардың өзіндік атаулары бар. Соладың ішінде, аттың алғашқы жүрістерде көрінуі, сосын қорғаныс жасауы бүгінгі күнге дейін маңызын жоймай, сол қалпында келеді. Мысалы, итальян партиясы, француз қорғанысы, король гамбиті.

Шахмат — нағыз мықтыларда ғана болатын өнер. Бірі спорт десе, бірі ойын дейді, ал бірі өнер дейді. Мен де өнер деймін. Табиғаттан берілетін дарын. Ақындар қалай қиыстырып әдемі өлең жолдарын құраса, шахматшы да сол сияқты. Әдемі, өрнекті, әсем жүрістер, комбинация, дебют ойлап таба алады. Шахматтың соңына түсіп айналысар болсаң, өте жақсы. Ал кішкене уақытыңды бөлетін болсаң, ол — жақсы.
Әлем чимпионы болмасаң да, шахматтың қыр-сырын меңгерген болсаң, қуана бер. Сенің бойыңда екінің бірінде кездесе бермейтін қабілет көздері бар деген сөз.

тез ойланасың
есте жақсы сақтайсың

не нәрсені де бір қарағаннан барін көріп, біліп аласың.
Шахматты тек тақтада тастарын тарсылдатып ойнай беру үлкен шахматшы болам дегендер үшін жақсы емес. Қосымша әдебиеттер оқып, гросмейстерлердің ойынын талдап, өз бетінше шахмат есепетерін шешу керек.
Маған қатты ұнайтын фигура — ат. Ол өте қу. Істемейтіні жоқ. Ең мықты деген ферзінің де алдын орап кетеді. Шанышқы жасайды бір мезгілде т.б. Алдағы жазбамды «Айлакер атқа» арнаймын.

Киллер сөзін бала кезімде кинолардан естіп, әйтеуір жақсы сөз емес екенін білгенмін. Кейін оқушы кезімде бұл сөздің "өлім, өлтіру" деген сөзден шыққанын ағылшын сабағынан білдім. Бірақ мен бұл сөздің мағанасын айқындағалы отырған жоқпын, Асқар Алтайдың «Киллер сауысқаны» жөнінде айтқалы отырмын. Бұл шығарманың мазмұнында жазбаймын, өздеріңіз оқып алыңыздар.
А.Алтайдың бұл туындысы өте тамаш және ерекше. Сауысқан киллер десе киллер екен. Шығарманың атын қоюда біраз ойланыпты жазушы. Содан баласы оқып шығып, сауысқаныңыз киллер екен дегенде, сол сөз ұнап қалып, «Киллер сауысқан» атанады шығарма.
Шығарма лирикалық шегініс негізінде жазылған. Бас кейіпкердің сауысқанды киллер етем деп, өзі өмірдің зардабын көруімен аяқталады.
Қазақ әдебиетіне фантастикалық элементтерді енгізіп жүрген жазушы А.Алтайдың «Киллер сауысқаны» оқушысына көөп нәрсені ұғындырады. Әсіресе ұлттық құндылық, қазақы наным, қазақы намыс.

Шахматты алғаш балаларға үйрете бастағанымда Астананың мықты деген шахмат клубтарын аралап, методикаларымен таныстым. Ондағы ойым, өзім үйреткен оқушылардың обалына қалғым келмеді (дұрыс сабақ бере алмасам, кейін өзімді жеп қоймау үшін де). Содан қызығушылығы ең төмен баланы бақылауға алдым. Күнде оның сабаққа қатысымын жазып, өзім қорытып жүретінмін. Есімі Әлихан. Ол кезде 2-сыныпта оқитын.
Басында мүлде ойлануға жоқ еді. Әлихан шахматтың жүрісін, шах қою, қауіп төндіру, рокировка, қорғану т.б бәрін үйренді, сауатты ойын жасай алатын дәрежеге жетті. Бірақ бір үлкен кемшілігімен 5 ай алыстым, қанша тамаша ойынағанымен мат қоюды ойлана аламайтын. Қаншама мүмкіндіктерді байқамай, ойынды соза беретін.
Ал шахматтағы басты мақсат мат қою. Яғни жеңу ғана, ойынды өз пайдаңа шешу. Әлиханға мат қоюға арналған тапсырмалар берсем шешеді, бірақ өз ойынында соларды пайдалана аламайды. Осы себебінен оны шахмат жарыстарына қатыстырмадым.
Бірақ кейін білдім, мұным үлкен қате екенін. Әлиханның қызығушылығы бірте-бірте бәсеңдей бастады. Бұл менің 2-курста оқитын кезім еді, балалардың психологиясын мүлде ұғынбайтын кезім. Сол тәжірибесіздігімнің кесіріен қазақтың бір баласын шахматтан алыстатып алдым.
Адамның тығырықтан шығуы, аяқ асты жол табуы, бәрі өз уақытында болады екен. Ал шахматта өзіңнен мықтыны көрген сайын жеңіске құлшынысың ашылады. Жеңілістен соң қатеңмен жұмыс жасасаң, сол қатені қайталамай қайта ойнағың келеді екен.

Шахмат — өте ежелгі өнердің бірі. Бұл өнерді кім игерсе де шектеу қойылмайды. Үлкені мен жасы бір-біріне қарсылас бола алады. Шахматтың пайда болу тарихы жөнінде көптеген аңыздар бар. Фирдоусидің «Шахнамасындағы» дерекке сүйенсек, ең алғаш Үндістанда пайда болған. Хан әскерлерін жеңіске жеткізудің жолын іздеп, тақтайға сызып, әскерлерін жүргізу арқылы жопар құрған.
Шахматта барлығы 32 фигура бар, оның 16 бала (пешка 8 ақ, 8 қара), 2 патша (король, 1 ақ, 1 қара), 2 ханша (ферзь, 1 ақ, 1 қара), 4 піл (слон, 2 ақ, 2 қара), 4 ат (конь, 2 ақ, 2 қара), 4 арба (ладья, тур, 2 ақ, 2 қара). Шахмат тақтасында барлыңы 64 торкөз бар. Күрес осы фигуралардың арасында жүреді, тақтаның үстінде жүреді.
Шах — патшаға кез келеген фигура арқылы қауіп төндіру.
Мат — ойынның аяқталуы, патшаның ұсталуы.
Шахматқа алғаш келіп жатқан адам болса, ең бастысы осы шах пен маттың мәнін ұғып алу керек және осы екеуінің негізінде ойынды дамытады. Шахматты алғаш үйренген кезде оның терминдерімен бас қатырып, оларды жаттап, жүрістерді қағазға түсіріп жатудың қажеті жоқ. Ең алдымен шахмат тақтасына бір қарағанда қауіпті бірден көру мен өзіңе пайдалы жүрісті бірден таба білуге машықтану керек. Қалғандары уақыт еншісімен жайлап келе береді.

Қазақ даласында әлі де сыры ашылмаған мекендер, есткерткіш жазбалар көп. Соның бірі Ырғыз жағасындағы елді мекендердегі балбал тастар, сонау ертеден қалған қорымдар, бүгінге дейін қай тілде жазылғаны белгісіз, сыры ашылмаған тасқа қашалған жазу, таңбалар.
Ертеден ел аузында жүрген аңыз Ырғыз өзенін, кезінде арнасына сыймаған дария болған деседі. Сол дарияның жағасын мекен еткен қазақ ауылын бір күні қалмақтар шауып, қыз-келіншектерін күңдікке әкетеді. Солардың арасында бір жүкті әйелде бар екен.
Ол әйел қалмақтың батырын сұлулығымен таңқалдырса керек, жүктілігіне қарамай өзіне тоқал етеді. Айы-күні жеткенде қыз босанады, бірақ қалмақ батыры ұл тумағанына қуанып, қыздан қауіп күтпей, сәбиді өлтірмейді.
Қызда бойжетеді. Анасы қалайда қазақ жігітіне қосуды ойлап, қазақ тұтқындарды жасырын бақылап, қызына лайғын таңдай жүреді. Бір күні көзі мұрты енді тебіндеп келе жатқан жас қазақ жігітіне түсіп, түнделетіп келіп, қос ат пен қызын ерте келіп, жігітке аманат етіп, батасын беріп, қазақ даласына бағыттап, қашырып жібереді.
Қыз бен жігіт жол бойы тіл қатыспаса да бір бірін іштей ұнатып қалады. Түнімен, күнімен тұлпарларының шабысын тоқтатпастан қалмақ қуғыншыларын жолда адастырып кетеді.
Бір дарияның жағасына келгенде қыз бен жігіт тынығап, суға шомылып алуды жөн көреді. Сөйтіп суға шомылғалы жатқан қызды ордалы жылан шағып өлтіреді. Жігіт оны шың басына жерлеп, үстіне қаластырып тас үйеді.
Бүгінде ол жерді «Мәні шыңы» немес «Мәні қыз тауы» деп атайды, Алайда ол жерде қорымдар, құлпытастар көп. Ордалы жылан да кездеседі, тау етегі, төбесіне дейін толған ұлу қабыршақтары. Тастарға қашалған таңбалар, жазулардың мәні әлі зерттелмеген, белгісіз, құпия күйінде жатыр.