Әлі есімде...Әкем мен анам жол жүріп кеткен болатын. Үйде жеңгем, ағам мен мектепте менен жоғары сыныптарда оқитын әпкем мен ағам болатын. Қыстың күні. Ол кезде мен 2 не 3-ші сынып болуым керек қателеспесем, мектепте шырша болатын болды. Спорт залға биік шырша құрылған, балалар мен ата-аналар көп. Одан бір күн бұрын мектепте дайындық кезінде апай: «Кім болып киінесіңдер? Қандай костюм киесіңдер? Ертең бәрі дайын болсын, кешікпей келіңдер!»-деп қадап айтқан тұғын. Сынып жетекшіміз қаталдау болатын. Сөйтіп не керек үйге көңілсіз оралдым. Анам жоқ. Костюмді қайдан аламын, не киемін деп ойлап,үйге келіп жыладым. Жеңгем не болғанын сұрап әлек.Содан айттым: «Ертең балалардың бәрі әдемі көйлектер мен костюмдер, аңдардың киімдерін киеді. Менде ештеңе жоқ. Қалай барамын?»-деп өкірдім. Жеңгем жұбатып-жұбатып ұйықта деп айтып, шығып кеткен. Кешкісін оянсам жеңгем үйге әдемі «Түйме қыз» бар еді ғой, «Дьюмовочка» соның киімін әкеп қойыпты. Мәзбін. Киіп те көрмеппін. Таңертең ертемен тұрып жеңгем екеуміз мектепке бардық. Барсақ басталғалы жатыр екен, тездетіп киіне бастадық. Үстіңгі жақ бөлігін киіп, астыңғы белдемшесін кидім. Құдай-ау, көйлекті киіп болғандағы түрімді көрсеңіздер ғой...Ұялып барамын… Юбкасы дөңгеленіп келген, балеттегі қыздар киетін белдемше секілді.Енді прям сондай емес, сәл төмендеу, сонда да қысқа болды… Тек қана тік жүру керек. Еңкеюге болмайды)))) Амал жоқ кидім… Жүгіріп балаларға қосылып, шыршаны айналып ән айтып кеттік. Балалардың көздері менде. Шындығында, басқаларына қарағанда менің костюмім әдемі болды… Бойым да кішкентай, нағыз «дьюмовочка». Сыйлық та алдым. Қазір есіме алсам, ол кезде бала болсам да қатты ұяламын. Анам мен әкем үйге келгенде бәрін айттым. Сосын анама: «Енді кетіп қалмашы, мен жыладым»- деп түнде қасына жатып ұйықтап қалдым…
Естеліктер есте қалғаны жақсы ғой. Қалай болғанда да балалығыңның жарқын сәттері жадымда мәңгі сақталатынына Аллаға шүкір…
Сурет жазбаға қатысты емес...))) әлдеқайда өсіп қалған кезім)

Осыдан үш жарым жылдай бұрын сыртында «Студенттік жылдарымның естелігі» деген жазуы бар, кітап сияқты, қызыл қоңыр түсті күнделігім болатын. Бірінші курсқа келіп жатқанда, көп жиынның бiрiнде өзімше желпініп сұраққа жауап беріп алғанмын.:m Қатты ұнады. Университетіміздің өз баспасынан шыққан. Толып қалса да сақтап қоймақшы болғам. Бірінші курстың қыркүйегінен бастап жазылған бұл күнделікте небір естеліктер бар еді. Үйді сағынғандағы, бірінші рет  Көктөбеге барғандағы, тұңғыш рет аралық бақылау (рубежный) тапсырғандағы, алғаш рет сессия қиыншылығының дәмін татқандағы сезімдер, бұдан басқа да тәтті естеліктер, ешкімге айта алмаған сырлар, ұйқаспаса да шын көңілмен жазылған, өзім үшін керемет өлең жолдары, қаншама қияли жазбалар, :j тіпті ең алғашқы екі айлығы бірге түскен өз ақшамды (шәкіртақы) қайда жарататыным,:P не алатыным туралы тізім – осының бәрі сол күнделіктің әдемі, ақ парақтарына түсіп жатушы еді. Толық екі жыл ұстадым. Өзінің сия тимеген, таза парағы да қалмады-ау. Сол керемет күнделігімді 2- курсты аяқтап, 3- курсты бастаймын деп отырғанда жоғалтып алдым. Сөмкемді ұрлатып алғанда ішінде кетті. Үлкен сөмке болғанға ішінде толған байлық бар деп ойлады ма екен, білмедім. Аздаған ақша мен банк картасы болған, сосын күнделігім. Картаны бірден жаптырып тастадық. Әншейінде пысықсынып жүретін, сол кезде не қара басқанын!? Ең iшiм ашыған, қимаған дүние күнделігiм болды. Кейіндері есіме түссе, өз-өзімнен ұялып, күлетін де болдым- ана ұры ханымың күнделігімді оқып алып, iшiн ұстап сүйкімсіздене қарқ- қарқ етіп, арасында «ойбууй» деп бетін шымшып отырғанын елестетіп. Тағы бір ойым айтады: «сөмкені ашқан кезде- ақ қоқысқа тастай салған болар»  деп. Не істеді екен!?:J Жақын күндері 4- курсты да аяқтаймыз. Расында, «Студенттік жылдарымның естелігінде» студенттік жылдарымның бірааз естелігі кетті.  Қазір сол жазғандарымды қайта оқып шығуға қарсы болмас едiм. Одан кейін жазған күнделіктерiм де бар. Бірақ, бастапқы беттері жыртылып қалған кітап сияқты...:(

Менің қызығушылығым қалай және қашан басталды? Мен бесінші сыныпта оқып жүргенде ауылда менің апам кішкене мойыншақтан бір адамның аты жазылған білекке тағатын бұйым жасап отыр екен. Қарап отырмын қалай жасайтының. Ешкімге көрсетпей өзім жасап көрдім басында шықпады солай біраз нәрсені бүлдіргенім бар, анам тігінші болғандықтан кеткен жіпті ойлап отырған мен жоқ. сол кезден бастап қызығушылық басталды. Алдына мақсат қойсан, мақсатына жетеді екенсін. Әкем рұқсат бермейтін көзінді құртасын деп, сондада тығылып отырып жасайтынмын. Қазірде жасаған бұйымдарыма қарап таңқалып отырады. Мына суреттегі браслет менде жүреніне 10 жылдан асқан шығар, бұл менің ең алғашқы жұмысымның бірі! (менің естелігім блог үшін алып шықтым). Апама рақмет менің осындай бойымдағы дарынды ашуға септігін тигізген. Келесі постта менің кішкентай сіңілімнің жасаған заттарын жариялаймын!

Ээээх, сіздерге он үш жыл бұрын болған оқиғамен бөліскім келіп тұр. "Қызылшілік" атты шағын ауылым бар. Сол жерде балалық шағымды толығымен өткіздім. Айтар оқиғам осы жерден бастауын алады. Менің ауылымда шөпті, бидайды сатып алмайды, барлығын сол

Бүгін түсіндім — мен оны әлі кешірген жоқпын, сатқындығы үшін. Бозбала шағымның ең жарқын бейнесі, екі аптада мендік әлемді ерекше бақытқа бөлеп, бойымдағы ең жарқын сезімдерді оятқан ғажап адам деуші едім. Жоқ, мен әлі кешірген жоқпын…
Арамыз

Мектепке бармаған кезім. Қай жаста болғаным өзімеде белгісіз. Қолымда алғаш сіріңкенің қорабына үйкеп тұтандырған шырпы. Диван ортасындағы алақандай жерді тұтандырып оталдырдым.
Алды күні ағам диван үстінде отырып сіріңкені тұтатып отырған. Сонда жанған сіріңке шырпысы дәл диван бетін керген қалың тоқылған матадағы шағын жыртықтың үстіне дәл түскен. Мата астынан шыққан мақта бықсып үлгерді. Бүгін басқаша. Ағамның қылығын мен қайталадым
От күшін алды. Өткір иісті көк түтіннен қорқып диван қолтірегімен қабырға арасындағы қуысқа тығылып қалдым. Қоңырсыған мақта иісі мұрнымды ашытады. Әжем дер кезде үйге кірді… Алюминий бақырдан су диван үстіне төгілді. Пысылдап от сөнді. Менің аяғымнан тығылып жатқан жерімнен суырып алды. Кеш боларма еді. Шағын бөлменің есігін жауып ісімді істеп едім. Өмірім үзілмей қалды.
Бала кезімде талай рет арсыз өлімнен қалыппын. Орындалмаған маңызды бір ісім бар шығар, әйтпегенде өлім сұрамай-ақ жасына, күйіне қарамай қаншама жанды алып жатыр.

Той үсті. Қонақпын. Отыруға көңіл жоқ. Себебі? -Тек өзім. Әйтпегенде туып-өскен ауылдың тойы ғой. Көптен көрмеген жандар. Ауылдың той бетін он бес жыл көрмеппін.
Ауылдың үлкен адамы сөз сөйлеп жатыр. Жетпіске тақаған… Сөздері тоқтаусыз лек-легімен шаттық көңілмен бірінен -соң бірі ауызынан шығуда. -Бұл адам неткен бақытты?- деп сырт көз ойлар. Қайқы-қасірет оны айналып өтпеді. Бірақ өмір адал, жетпіске тақағанда үстіне шаң қонбайды.
Көз қиығымен басын изеп амандасып жатқан жап-жас келіншекті байқадым, танымадым, күйеуінің құлағына бір нәрсе сыбырлап қояды. Әзер таныдым, -Кішкентай балапан, көршінің қызы ғой!.. Балапан кезінен көрмеппін.
Бес жасында жазғы аяқ киімін жөндеп, тозығы жеткен жерін сөгіп, қайтадан бұлдан пішіп-қиып, құрастырып тігіп, табан үстіне қондырып жаңалап бергенмін.
Киюге жарамсыз болса да аяқ үштеріне іліп алады. Жаңа аяқ киімі бар. Бірақ оған дәл сол аяқ киім қажет. Бала көңілі бал, қимайсың. Жарты күн уақытымды бөлдім.
Жаңартылған аяқ киімін киіп алып, көше кезіп, бәріне мақтанып көрсеттіпті. Соны да әбден тозығы жеткенше киді.
Қадіріңді білген ауыл!
Бірінен соң бірі естеліктер легі -Есіңе түсірші, -дегендей таласады. Есіме түсіргім келмейді. Бірақ қалайша -Есіме түспеңдер, -деймін, өздігінен-өзі құлақ түбінде сыбырлап, сылдырласа.
Шіркін-ай! Кешірім сұрап өткенді қайрып алсам ғой! Уақыт кешірмейді. Тіпті ондай мүмкіндік болып, оны жіберіп алып, артынан өкінсем… Сірә, қазір өзімді жеңілдірек сезінерме едім. Қазір ауылдың азаматтары, жастық шақта -тенектері, еркелері:
-Сені біз білеміз, қал ауылда! Өзіміз үйлендіреміз. Ісіңді жалға!, -дегенде сенбедім.
Бақыт оның қадірін білгеннің қолына қонады. Тісте жұдырығыңды, тісте! Әттең!
Өзіңді әлжуаз санадың, өзің үшін күреспедің. Көлкеңнен қаштың. Сені сыйлады. Шебер болмадың демеді талпынысыңды бағалады. Өжет болмадың демеді түзу жолыңды бағалады. Тіл табыса білмеді демеді білім сыйлағанынды бағалады.
Қаштым, пыстым. Түбінде тойда отырмын. Ауыл болса сол қалпы. Бір жанұяның баларындай жиналып, той жасап ауыл қызын ұзатып жатыр. Мен болсам қонақпын.

Балалық шақ сәттері. Ауыл мектебі, алтыншы класта оқимын. Мектеп директоры төртбұрыш көзілдірік киген, шашы ақ баса бастаған азамат:
-Неге сиыр жолдың шетіндегі шөпті мүйізіне іліп алып үйге әкелмейді?, -деп сұрақ астына алды. Кінә бар, қылығымыз бар, қарау бар, қадағалау бар соның нәтижесінде директор кабинетінде бүкіл класс болып тізіліп тұрмыз. Кінә тартқан қылығымыз балалық немесе қасақана қылық деп те айта алмаймын. Оқу кестесі бойынша соңғы алтыншы тарих сабағына кірмей қойдық. Неге кірмей қойдық? Өзімізде білмейміз. Жоғарғы класс оқушылары сабақтан қашып кеткенін естіп-білгендіктен болар, алғашқы рет солай істедік. Қашқанымыз? Сабақтан қашқан түріміз сол, мектептің артқы ауласына барып жүріп алдық.Сабақтың қырық бес минутты бір-бірлеп өтуде. Бірден мектептен үйге қайтып бару ешкімнің де ойына келген жоқ. Бір-бірімізден жасырып мектепке анда-санда қарайлаймыз. Мектептегі күн аяқталды үйге тарқап қайтатын уақыт. Жол-жөнекей бағыттас, көрші болып бөлініп тарқай бастағанымызда алдымыздан бір оқушы шығып:
-Сендерді мектепке кірсің деп, шақырып жатыр. Директордың кабинетіне -деді де кетіп қалды. Мектеп директоры бізді бақылап-бағып қарағанын білдіртпейді. Тарих сабағынан қашып кеткен соң сол пәннің үй тапсырмасын бізден сұрады. Үй тапсырмасын ешкім білмейтін болып шықты. Тарих пәні бойынша өтіп жатқан тақырыптардан сұрақтар қойды. Сұрақтарға жауап бергеннен үндемей тұрғанымыз басым. Өткен тақырыпқа оралған сайын ежелгі тарихқа үңілдік те адамзат тарихының басы -алғашқы адамның қауымдастығына бір-ақ жеттік.
Адамға ұқсас маймыл мен қазіргі адамды ажыратуға тапсырма алдық. Бұл жолы үндемеуге болмады. Түсіндіріп көрдік. Біреуіміз:
-Адам шоқпармен аңға шығады, -деді. Адамның осы бір қабілетіне қарап, оны маймылдан бір жақты ажыратпайтынымызға көзімізді жеткіздік. Өйткені маймыл таяқты, тасты да пайдаланып жемін табады.
Тірі маймылды ешқайсымыз көрмегендіктен маймылды күнде көріп жүрген сиырға айырбастадық.
Директор кабинетіндегі он бес минут бір сағаттай көрінді. Аяқ талды, қарын аши бастады.
Соңғы сұрақты директор өзі қойып, қойған сұрағына өзі оған жауап берді.
-Неге сиыр жолдың шетіндегі шөпті мүйізіне іліп алып үйге әкелмейді?, -деді де, біздің түрімізді анық көргісі келді ме көзілдірігін тануының үшіне қарай сырғытып көзілдіріктің үстінен қарап:
-Сиырда сана жоқ, сендерде сана бар, -деді. Дауысы бір қалыпты:
-Сана, сана сендерді жануарлардан ажыратып тұрған.
Осы сөздерден кейін бәрімізді үйге қайтарды.

P.S:
Қазір бізді қорғар еді.
-Сана туралы неге айтасыздар, олар сана деген сөздің мағынасын білгенге жастары кіші емес пе,өздеріңізде кінә. Мұғалімдерін ұнатпайды, сосын сабақтан қашып кетті, -деп ақтар.
Біз болсақ мұғалімді ұнатамыз немесе ұнатпаймыз деп те ойлап көрген жоқпыз. Тек еліктегеніміз болмаса. Егерде мұғалімді ұнатпауға болатынын білсек директор ағамызға қылығымызды ақтау үшін солай деп те айта салар едік. Бағымызға ондай сөзді естімеппіз, әйтпегенде қылығымызды санасыз немесе саналы деп бір жақты айту қиын болар еді.

-Жанайка, ұстама ағашты, таста қолың кір болады…
-Жанайка, шыныны ұстама қолыңды кесіп аласың…
-Жанайка, баспа ол жерді. Аяқ киіміңді былғайсың…
Қарап отырсам баламызды беталды тия береді екенбіз. Кезінде өзіміздің қалай өскенімізді ұмытып кететін секілдіміз. Біздер де жерде жатқан шыбықты ат қылып міндік. Күл-қоқыста жатқан сынған ыдыс-аяқтар қалдығымен апа-қарындастарымыз ойын ойнайтын. Ешкім содан өле қалған жоқтын. Баланың аты бала. Әр нәрсеге қызықпай тұрмайды. Қолына балмұздақтың таяқшасын алып, жерді сызып ойнағысы келеді. Оған ит сарып кетсе де балаға бәрібір. Кейде, өзімнің қызыма көп тиымдар жасайтынымды түсініп еркіне қоя беремін. Ондайда қызым емін-еркін асыр салады. Тиымның бір шеті қала баласының үйге киетін киім, далаға киетін киім деген ұғымнан алыстап кеткендігінде ме екен? Біздерде үйде киетін киім, ойнауға киетін және дәліздегі бір бұрышта жататын мал жайғауға арналған киім деген болушы еді…
***
Кейбірде балаға өзіңнің де жауапты екеніңді келіншегіңе көрсеткің келіп, балаңа су бергелі жатқан келіншегіңе компта отырған қалпыңда «Әй, жылытып бер, қайнаған су бер» деп қоясың. Құдай-ау, өзіміз шатырдан сорайып салбырап тұрған сүңгілерді сорып өстік. Қыстың көзі қырауда достарымызбен бәстесіп, мал суаратын суаттан су ішетінбіз. Оның бәрін ұмытып кетеміз. Өбектей берген баланың аурушаң болатынын кей кездері есімізден шығарып аламыз.
«Біздер баламызды қатарынан қалдырмаймыз деп кей кездері олардан балалығын ұрлап жатқан жоқпыз ба осы?» деген сұрақ кей сәтте мені қатты мазалайды. Замана ағымы, бала оның бәріне ілесе білуі керек. Бірақ, әрненің өз уақыты бар емес пе? Екі жастағы балаға планшет алып береміз. «Бұлар бәрін біліп туған. Қараш өзің» деп саусағын жып-жып еткізіп «Әңгіибердіс» ойнап отырған баламызға сүйсініп қоямыз. Ол балаға қаншалықты зиян немесе пайда әкеліп жатқанында шаруамыз жоқ. Қай заманда болмасын аға буын соңындағыларға көңілі көншімеген деседі. Баяғыда, бірдеңелерді есептеп отырған ағаларым менен «Мыншаға мыншаны қосқанда қанша болады?» деп сұрады. Мен тосылыңқырап қалдым. «Әй, калькулятормен туған қулар-ай» деп өздері сақ еткізді керекті цифрды. Ойлау қабілетіміз заман дамыған сайын төмендеп бара жатқандай…
Қазір көбіміздің үйіміздегі терезелеріміз пластик. «Пластик керемет. Оған қырау тұрмайды» деп мақтаймыз. Бала кезімізде аяз салған өрнекте жалықпай қарап отыра беретін кездерімізді ұмыттық. Мен тұра салып терезеге жүгіретінмін. Кешегіден басқаша өрнек салып кеткен аязға таң қалушы едім. Қазіргі балалар оны сезіне алмайды-ау…
***
Бала байқампаз келеді. Үй ішіндегі кикілжіңді жасырғың келсе де сезіп қоятын кездеі болады. Баланың көңіліне қаяу түспесін деп кей нәрселерге кешіріммен қарауды үйренесің. Бала отбасына тыныштық алып келеді екен.
Балалардың өз түсініктері бар. Менің қызым көк туымыз тек мектептің үстінде ғана тұрады деп ойлайды. Есік алдында мектеп бар. Үстінде туымыз желбіреп тұратын. «Әке ту жоқ» деді қызым бір күні. Мектептің үстіне қарасам, расымен ту жоқ. Қашан алып тастағанын, не үшін алғанын білмеймін. «Ееее» дедім де қоя салдым. Бірер күн өтті. «Әке, ту қайда кеткен» деп сұрады қым тағы да. Бұл жолы мектептің тәрбие жөніндегі орынбасарына кірдім. «Қызым туға қарап мәз болатын» Қолын шошайтып «Әке, туды қара » деп тұратын. Біраз болды туларыңыз жоқ. Қызым мазасызданып жүр» деп едім, ол кісі сумкасынан кәмпит алып, қызыма ұсынды. «Туымыз желмен жырымдала бастаған соң жаңасына тапсырыс бердік, жақында орнына ілеміз деді. Мектептегі рәміздер бұрышынан қызыма кө туымызды, елтаңбамызды және өзі шала-пұла білетін әнұранымызды көрсетіп қайттым.

Біз бірге өстік. Бір сыныпта оқыдық. Бір жапырақ нанды бөліп жеп, бір ойыншық автоматқа таласып, бір мұғалімнен сабақ алдық.

Мен сабақты қатты оқитын мұғалімнің баласы едім де, Елдос қызбамінезді, ақкөңіл атаман еді. Мен мектеп бітірген соң қағаз-кмопьютерімді шұқылап кеттім, Елдос әскери өмірге бет бұрды.

Қаланың күйкі тірлігі мен есті алар жылдамдығы өткеніңді еске алып, жүзін сирек көретін ескі досыңмен арқа-жарқа әңгіме құруға бірде сылтау, бірде бөгет емес пе?

Өткенде сол қадау-қадау сәттердің бірінде Елдоспен бұрынғыдай бір дастарханның басында отырып сөз сабап, сөйлем қуаладық.



«Қаракемердегі әскери бөлімшеде келісім-шарт бойынша қызмет еттім», — деп бастады сөзін кластасым, — «Білесің өзің, біздің ауылдың да, Қаракемердің де әскери өмірге қызыққан жастарына бұл бөлімше жақсы мүмкіндік, ыңғайлы қызмет орны».

Flashback. Біздің ауыл деп Елдос Түргенді айтып отыр. Алматыдан шығысқа, Құлжа жолға шығып, таудың етегін қуалап отырсаң Есік қаласына, одан әрі Түрген мен Қаракемерге жетесің. Әлгі «шыбық шаншысаң, шынар өсетін» жер екеу болса, бірі – осы аймақ. Бала кезде жүзім мен алмаға бүйір шығып тойып, саңырауқұлақ теріп өскеніміз туған жердің арқасы.

«Жұмыс кәдімгі жұмыс болды, зейнетақы қорына ақша аудырылып отырылды, медициналық сақтандыруымыз болды. Інім де істеді менімен бірге, тарлық көрген жоқпыз».

Flashback. Елдостың інісі Нұржан есімде жақсы қалыпты. Тете өстік. Қора-қораның шатырымен зыр жүгіріп ойнағанда, жанымыздан қалмайтын.

«Әскери өмір маған керемет ұнайтынын түсіндім аз уақыт ішінде. Оның үстіне, отбасылы, бала-шағалы болып жатқанда, тұрақты жұмыстың бар екені және ол жұмыстың өзіңе ұнайтыны ерекше сенім сыйлайды екен».
«Сырттан келген әріптестерім үй алып жатты. Жастардың басын қатырып жүрген мәселенің келісім-шарт бойынша қызметке тұрғандар үшін шешілуі жаман болушы ма еді...»

Flashback. Елдос екеуміз әсіресе бастауыш мектепте жүргенде қатты дос болдық. Таңмен тұрып, түн ортасына дейін біресе менің үйімде, біресе оның үйінде жүруші едік. Сиырдың құйрығын бұрап бағушы ма едіңіздер? Біз де сөйтетінбіз.



«Жыл өткен сайын келісім-шарт бойынша қызметке тұрғысы келетін таныстарымның артып келе жатқанын байқаймын. Бір арманым, ойым шетелдегі әскери ұйымдармен әріптестік негізде жүретін тәжірибе алмасуға ілігу еді.»

Flashback. Географияны ұнатушы ма едіңіз? Елдос екеуміз қатты «оқушы» едік осы сабақты. Карталар сызып, диаграммалар белгілеуде өзім қызды-қыздымен дәптерді тауысып тастайтынмын.

«Келісім-шарт бойынша қызмет етсең, ойың өзгереді екен. Бір жыл ішінде бітіріп, қайтып кетуді емес, тиянақты жұмыс істеп, тәжірибе жинап, өсуді мақсат етесің. Бір сөзбен айтқанда, осы уақытқа дейін әскери өмір туралы қалыптасқан пікірдің басқа қыры бар екенін де көрсетеді».

Бала күнімді есіме салып, жақсы мағынада бетіме басатын досым Елдос Қабылбековтың келісім-шарт бойынша әскери қызмет туралы ойы осы екен. Бұйырса, жақын арада сол Қаракемердегі әскери бөлімшеге барып қайту ойымда жүр.

Керек дерек: заманауи технологиялар мен әскери техникаға иелік ететін мамандар керек. Осы мақсатта Қазақстан әскерге келісім-шарт бойынша қызмет ететін адамдарды барынша тартып жатыр. Жоспар бойынша 2016 жылы толықтай кәсіби әскерге өтуіміз керек екен. Мұны заман да талап етеді деседі.

Фотосуреттер сұхбат берушінің жеке мұрағатынан рұқсатпен алынды.