Жиырма жастағы Руфина күйеуге шықты. Күйеуіне тұрмысқа шықпай тұрып оның нашаға әуестігін байқамапты, күйеудің туыстары да білдірмеді.

Адамның ерекше психикалық күйі, осы күйде адам қазіргі шақтағы жағдайы басқа бір уақытта өткендей көрінеді. Мысалға, өткен шақта болғандай сезімді кинода көрген бір эпизод тудыруы мүмкін. Бірақ, адам дежавю күйіне түскенде, неліктен, не себепті ондай жағдайға тап болғанын түсіндіре алмайды? Психолог мамандардың дежавю күйіне берген түсініктемелерінің бірі осындай.

Дежавюге ұқсас жағдай сипатталғанда күлкі келерліктей сенімсіз естілуі мүмкін. Өйткені ондай эпизодтар кинода жиі кездеседі.

-Е, осындай бір жағдай болып еді -деп айтпас бұрын оқиға қашан болғанын есіме түсірейін.

Қырық жасыма келгенде сіз оқып отырған естелігімді жаздым. Жиырма екі жыл бұрын болған оқиға маған кеше ғана болған оқиға секілді. Жас үлкейген сайын жылды құрайтын күндер саны азаятындай. Ересек адамдар «мен» нені айтып тұрғанымды жақсы түсінеді. Дегенмен, бар шындықты айтамын деп жүрек тұсымды ұстамаймын, кеше ғана болған оқиға десем де, ұсақ-түйектері есте қалмапты.

1991 жылдың күз кезі. Аяғым баспаған ауылға бірінші рет қонақ ретінде келдім. Таныс емес үйдің босағасын аттаймын. Алдын ала ескертіп қояйын, дәл осы үйдегідей орналасқан үйге бұрын-соңды кірген емеспін!

Кешкі сегіз шамасы, күннің қызарып батқан шағы. Автобуспен келіп, түсіп қалдық. Бізді жақсы қарсы алды, үйге кірер алдында аяқ астынан бүкіл ауылдың электр тоғы тоқтап, шамдары сөніп қалды. Тез арада қолдарына шам –лампаларды жаққан үйдің иелері бізді үйге кіргізе бастады. Сол кезде қалайша бас құда болып кеткенімді білмей қалдым. Қыз беріп жатқан жақтан жастармен ілескен бірен-саран қонақтың бірі болуы керек болғанмын.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары. Он алты жастамын. Ауылдық әкімнің хатшысы -көрші апай, аудандық әскери комисариаттың жіберген шақырту қағазын қолға табыстады. Ондай шақырту қағазын он шақты бала алыпты. Шақырту қағазы мерзімді әскери борыш өтеуге уақыт тақағанын білдіреді. Үкімет бізді болашақ жауынгер ретінде есепке алып, тіркеуге қойып, тұрғылықты жер бойынша тіркеуде тұрғанын білдіретін куәлік беретін. Кейінен осы куәлікті әскери билетке айырбастайтын.
Бір жұмадан кейін.

Көктіреудің жерлеуі

«Ойбай, Көктіреу Әреңтұрғанов қайтыс болды!» — деп күрсінген елде есеп жоқ. Мәйітті жерлеуге алып жүрген көліктің артынан қара құрым қара мәшинеге сан жетпейді! Осынша қара көлік көктен түсті ме деп есің шығады. Сөйтсек, жерлеу кезінде көштен қалғысы келмегендер қызыл, сары, жасыл көңкелерін қараға сырлап, бояп үлгірмегені қара балшыққа көлігін бір аунатып алып қатарға қосылған екен. Қаралы митингте өксігін баса алмай, ардақты ағасына асыл сөзін арнаған ағайын сай сүйегімізді сырқыратты. Әсіресе, Көктіреу көкесінің арқасында адам болған Киізқазық Жергекіргеновтың, Майлыжер Жалағановтың, Көңілшек Көпбергенованың жүрек жарды жан айғайына егілмеген жан қалмады. Қаралы митингте қабырғасы қайысып, қайғыға батқандардың ішінде Кеңірдек Тоймағанов, Жалғанды Жалмағанов, Әділдік Көрмегенов, Әліпби Танымасов сынды еліміздің бетке ұстар белсенділері де болды. «Айналайын Көктіреу ағам-ай, енді көкті кім тірейді? Енді мені кім сүйрейді?!» — деп аңыраған Тіреусіз Жүреалмасовтың зарынан кейін, көрнекті ақын Арнаубек Одабайдың сөзіне жазылған Күйсыйлап Әнжазардың «Көшеде жатқан Көктіреу жоқ» атты патриоттық әнін елімізде ең көп сүйілген әнші Хошиіс Еміренгенова орындап бола бергенде, табытта жатқан Көктіреу көкеміз ризашылық өксігіне шыдамай шашалып, орнынан тұрып, өзі үшін өкіре жылаған көпке алғысын білдірді! Ақыры, ағасын қара жерге қимаған Майлыжер Жалағановты көкесінің орнына жерлеп, Көктіреу Әреңтұрғановты қолтықтап, қаралы қауым артқа қайтты. Бейіт басынан қайтқан ақ мәшинеде есеп жоқ! Жалт-жұлт етеді!

© Асқар Наймантаев

Болашақ күтпейді, жаңа күн түнге кезегін береді. Осылайша болашақтың бір күні өтіп, «Ех, ертеңгі күн, сен не әкелесің?» — деп батқан күнге қарап, болашақты болжауға үміт береді.
Ішім қуатқа толы. Тың істерді атқаруға дайынмын. Мектеппен қоштасқалы жаз, күз, қыс, көктем, жаз болыпты. Тура бір жыл. Жиырма күнде оқуымды жалғастыруға қайта ораламын.
Күз де келді. Жаздың ыстық күнінде анық көрінген тау бөктері енді көкшіл реңге боялған.

Бұл әңгімені массагеттен оқығам біраз бұрын. Кейде қайта-қайта оқып та қоямын. Сіздерде оқыған шығарсыздар, сондада бір оқи салыңыздар))

Кәміссия шалым тексерістің үшінші күні салсын ылаңды! Қылық шығарсын кеп! Таңғы үш жарымда! Алдына – қазы-қарта қойып, астына – құс мамық төсеп, жүріс-тұрысына – басекемнің қимай, кейде өзі де мінбей қаңтарып қоятын S-класс көлігін беріп қойған біздер, енді құдай қай тұстан ұрды деп абдырап қалдық. Ендеше сол: шалым қонақ үйде бұрынғы махаббатын кездестіріпті де… он жыл ұсталған «Шардоне» шарабын ұсыныпты!

Бұл әңгімелердің қай-қайсысынан да толықметражды фильмге сценарий жазуға болады. Сиырқұйымшақтанбаған мелодрама, комедия, тіпті болмаса философиялық тәмсіл де жасалады. Деталь қосып, кейіпкерлерін дамытып, романның көлеміне жеткізуге де жарайды. Әйткенмен, олай етіп қажет емес. Қысқалық-талант.

1. Джейн Орвис. «Терезе»
Ританы желкесіне пышақ тығып, артынан айдап өлтіріп кеткелі, Картер тек терезе алдында отырады.

Ауылда Нұраш деген қалжыңбас біреу болыпты. Сол Нұраштың Қалдыбай деген құрдасы бар екен жұрт оны Мысық деп атайтын көрінеді.

Тарих. Тоқтаусыз өтіп жатқан уақыт. Әр сәтіне өз бейнесін жазып, жадысында сақтайды. Жансыз заттың да тарихы бар. Заттардың кейбіреулерін жай зат деп те атау қиын.

Адам тұрмысын өзгерткен машиналардың бірі болған автомобильді алайықшы. Кейбір автомобильдердің тарихы аңызға бергісіз. Мысалы, «Победа» (жеңіс) атауымен белгілі жеңіл автокөлігі. Ұлы Отан соғысынан кейін 1946 жылы шығарыла бастады. Өз заманындағы жеңіл автокөліктің үздік үлгісі. Оның алдындағы жеңіл автокөліктердің үлгілерінде көлікті қозғалысқа әкелетін дөңгелектер кабина сыртында орналасатын. Дөңгелектердің әрқайсысы жеке қалқанмен жабылатын (көлік жүрген кезде батпақ, құм дөңгелек астынан кабинаға қарай шашпау үшін).

Жаңа автокөлікте кабина ені кеңейтіліп, дөңгелектер оның астында қалды. Қазіргі кездегі жеңіл автокөлік салонында жүргізуші және (қасындағы) жолаушы жеке креслоларында отырады. Ал «Победа» салонында екі жеке дара креслоның орнында екі кісілік диван. Сырт пішімі -дизайны фастбек (аэроседан), артқы жағынан қарасақ ағып бара жатқан су тамшысына ұқсас.
Қазақ жерінде мұндай машина заманында кездессе, иесі батырлығымен көзге түскен соғыс ардагері немесе үлкен үкімет адамы екені анық. Қазіргі кезде көне көліктің жүргізушісінің орнына отырып, жансыз темірге, резеңкеге қолыңды тигізсең, оларды жансыз деп те айта алмайсың. Бәрі тарих.
Көне, иесіз, қолдануға жарамсыз, керексіз затқа көз тастасақ. Мүмкін оған жан бітіп, тарихын бізге жайып салар ма еді? Қиялға ерік берейік.

Өткен шаққа сапар

Күздің таңы. Жаңбыр себелеп жауып тұр. Бес қабатты үйдің төбесінен төмен тартылған құбырдан сарылдап аққан су арыққа кұйылып, одан тасып, үйдің кіріс-шыға берісін суға толтырды. Есік алдындағы кішігірім тұрақта көкшіл түсті жеңіл автокөліктің қаңқасы тұр. Кезіндегі ең қымбат тұрған «Победа»-нікі. Темір үстін жауын суы қанша шайса да, қарайған жерлеріндегі тат кетер емес. Осы үйдің төртінші қабатында Есбол өз бөлмесінде ұйқы үстінде. Студент. Бөлмесінің терезесінен қарасақ, жеңіл автокөліктің қаңқасын анық көреміз. Содан болуы керек дәл қазір көріп жатқан түсінде есік алдында тұрған жеңіл автокөлікті жүргізіп келеді:

«Дайындаламыз» деген редактордың даусын ала бере, өшкен шаммен қатар әлдекімнің көлеңкесі қараң етті де, тарс еткен дыбыс естілді.

Қарсы беттегі көрермендер отырған жерден шетіндегі біреу жалп етіп құлады. Шыңғырған әйел дауысы естілді.

Күтпеген кезде, аяқ астынан, өмірге қауіп төніп тұрса, қауіптен құтылу үшін жасалатын әрекетті ойластыру үшін қанша уақыт қажет? Көптеген адамдар өлім мен өмірдің арасында қалғанда, таңқаларлық жылдамдықпен шешім қабылдап, дер кезде жасаған қимыл іс-әрекеттерінің нәтижесінде аман қалады.
«Алдымда жол көріністері жылдамдығы баяулаған кино секілді алдымнан өтеді, рульді оңға-солға бұрамын, аман-есен қалудың амалын жасап көрудемін. Әйтеуір аман қалдық, шын мәнінде автокөлігімізді зырылдауықша айналдырып келеді ғой, қажет кезде автокөлігімді бұрып үлгердім, әйтпегенде төтесінен ауып түсіп дөңгелете берер еді, онда аман қалуымыз екі талай» деген қуанышпен айтылған сөздерді естігенмін.
Бірақ адамдар бастарынан өткергенді баяндамас бұрын тыңдаушыларына күмән, күлкі, жеркеніш әкелетін тұстарын сананың сүзгісінен өткізеді. Сұрап та білу мүмкін емес жайттарын өздерімен бірге әкеткендері де бар.
Сіз ғажаптарға сенбейтін скептик болсаңыз да, мүмкін дәл қазір көзқарасыңыз өзгеретін шығар.
Қас-қағым сәт секундпен, миллисекундпен есептелмейді. Кей-кезде миллисекундтер өмірдің өлшеусіз мол мезеттіне айналады.
Ауыл баласының жаз айындағы ермектерінің бірі велосипед тебу.
Ауылдың жоғарғы жағынан төмен түсетін көшемен жүргенде екі қабатты, кірпіштен салынған, жасыл түсті фасады бар мектеп ғимараты көрінетін. Ауласы биіктігі бел тұсына келетін бетон қашамен қоршалған.
Велосипедпен зымырап келемін, көше басынан кіші болып көрінген мектеп, үлекейіп келеді. Дәл мектеп қақпасының тұсында жол шұғыл оңға бұрылатын.
Бұрылысқа тақап қалдым, рульді бұрсам велосипед бағытын өзгертіп бұрылмайды. Алдыңғы дөңгелегі жолдың шетінде төгілген қиыршық тас үстіне шығып кетіпті. Қиыршық тастар үстінде велоспед дөңгелегі жер бетімен үйкеліс күшін жоғалтқандай сырғып барады.
Менің жағдайымды бақылап тұрған көше тұрғындарының бірінің дауысын анық ести бастадым, құлақ арқылы емес, дәл бастың ішінен ап-анық естіледі.
-Ана бала өлді ғой, өлді -деген сөздерді ести, велосипед басқарусыз қалғанан бастап түскен ерекше күйім -баяулаған уақыт, шын мәнінде зымырап өтіп бара жатқанын, өмірімді сақтауыма қажет әрекеттерді біреу маған түсіндіріп жатпай-ақ басыма бірден құйя салғандай болды.
Бетон қашадан қашпақшы болғандай, кері бағытқа денемді жантайтып жерге қарай құлай түстім, саусақтарым жерге жете салысымен тырнап жармаса бердім. Нәтиже берді. Жерге құлаған бетімде өмірге екінші рет келдім, велосипедім болса алты-жеті метрдей сырғып барып қашамен соқтығысып қирады.
Қалайша үйге жеткенім есімде жоқ. Болған жағдайды кімге болса да баян еткенге батылым жетпеді.
Сол жолы велосипедпен зымырап келе жатқанда жалғыз болмағаным анық, тағы да біреу қасымда еріп ұшып отырғандай болды. Оны сипаттамақ тұр ғой, жай ғана «кім немесе не?» деп ойласам көз алдыма қара түнекке баратын дәліз елестейді. Дәлізден өткенде ар жағында не күтіп тұрғаны сонда білетін шығармын. Әзірге өмірімнің сақтылығы менің мықтылығымнан емес. Соған көз жеткіздім.

Маған ұл,қызына қарамастан интернет әлемінде әртүрлі адамдармен танысып, пікір алысқан ұнайды. Әр адам интернетті, социальды сеттерді көбіне қандай мақсатта қолданатынын білмеймін, бірақ маған жаңа адамдармен танысып,әртүрлі тақырыпта сөйлесіп, адамдардың ойларын тыңдап, содан кейін қорытындылаған ұнайды. Сонымен айтайын дегенім, осыдан біраз жыл бұрын интернетте «чат, форум» деген беттер мода сияқты еді, яғни өте көп жастар жиналып танысып, сөйлесетін. Қазір чатта да, форумда да қызу әңгіме жоқ. Тіпті ешкімге қызық емес секілді. Кейде өзің көңіл-күй жооқ боп отырғанда, сөйлесейін десең ешқандай интернетте адамдардың жиналатын жері жоқ сияқты. Мен ағылшын чатын білем, онда тек ағылшын тілін білетін бар адам бүкіл әлем түкпірінен жиналып,әңгіме-дүкен құрады.Мен арасында сөйлесем.Бірақ кейде өз тіліңде,қазақ жастарымен сөйлескің келеді.Қалай ойлайсыңдар, қазір социальды сеттен басқа қандай беттер бар? Кейде танымайтын адамдармен сөйлескілерің келсе қай сайттарды пайдаланысыңдар? Қазір чат, форумды көп адам пайдаланама? Кім қалай ойлайды? Айтып жіберіңдерші?

Мен жарық дүние есігін қашан, қай күні, қай жерде ашқанымды, бірге туған бауырларымның қайда екенін білмеймін. Бір білерім: мені Дайыр ауылынан Қорған ауылына көшіп келген ауқатты адамдардың бірі Орынбайдың асырап алғандығы. Көзімді ашқалы ең көп естіген сөзім:

Автовокзал… Көрші ауылдағы нағашымның ауылыңа қонаққа баруға жолға шыққан бойым еді.Келсем күткен автобусымның кешігіп жатқаныңа қарағанда шамасы мен ерте келіп алдым-ау деп, өзіме-өзім күбірлеген бойда жанымда тұрған газет-журнал дүкеніне кіріп газет алмақ оймен кірген болатынмын, жолда аз да болса уақытты өткізу үшін. Орташа бойлы, күлім көзді, жанары ботадай жанып тұрған бойжеткен қызды көргенімде бойыма ток жүріп өткендей селт етіп тұра қалдым тұрған жерімде.

-Сәлеметсізбе! Сізге қандай көмегім керек еді,-деп нәзік дауысымен үн қатты.

Жақында қолыма Шукшиннің әңгімелер жинағы түскен болатын (Село тұрғындары деп аталады, аударма ғой) «Деревнядан» басталыпты. Қазақшаға әдемі аударылған. Осы біздің мектепте Чтение деген сабақты оқығанымыздың арқасы шығар, орыс халқының шығармаларын өзіміздің төл туындымыз сияқты қабылдайтынымыз. Қалай ойлайсыздар? Әлде кеңестік дәуірді бәріміз бірге бастан кешкендіктен бе екен? Әйтеуір, орыстардың оқ бойы озық шығармалары осы В.Шукшиннен кездеседі. Қазіргі жаңа орыс жазушылары дәл бұлай қабылдай алмайды екем. Орысты насихаттап отырғаным жоқ, бәлкім мектеп кезінде ағылшын, француз жазушыларын да оқытқан болса, дәл осылай қабылдар ма едік… Америка жазушыларын да… Қазір оқып жүрміз кейбірін. Олардың (мәселен Теодор Драйзер, Джек Лондон) бәрінің өткен ғасырдағы шығармаларындағы кейіпкерлердің тағдыры біздің қазіргі кешіп жүрген өмірімізге қатты ұқсайды. Ғаламтордан іздеп көріп едім Шукшиннің қазақшаға аударылған шығармаларын (кітабын), тапқаным менің оқып жүрген кітабым болып шықты. Сіздерге де қызықты деп ойлаймын. Шукшинді орыстың жазушысы деп қабылдағым келмейді, ол әлемдік деңгейдегі классик… Мойындауға тиіспіз!