Жалпылай алғанда аса бір киноман емеспін.
Ақшаны оңды-солды шаша да бермеймін.
Алайда, аптаның күніне қарамай, алдын ала ниеттеніп ап, достарыммен жақсы кино көруден бас тартқан емеспін.

Үйіңіздегі көк жәшіктен аптасына неше рет кино көресіз? Әйтеуір отандық телеарналардың біреуіндегі ұнағанын қарайсыз ғой. Сол фильмдердің дубляжы көңіліңізден шыға ма? Жалпы дубляжы, дыбысталуы туралы білетініңіз бар ма?

Телеарналар өздері көрсететін фильмнің түпнұсқасын сатып алып, қазақ, не орыс тіліне аударады. Арнайы дистрибьюторлық компанияларға алдын ала тапсырыс беріледі де, салыстырмалы түрде рейтингі жоғары, халыққа қызық болады-ау деген киноларды таңдайды. Мысалы, аптасына 2 фильм көрсетілу керек болса, шамамен, жылына 104 фильм сатып алады. Ол фильмдерді жыл бойына 2-ақ рет көрсетуге рұқсат бар. Тіпті, Хоббит сияқты жаңа, эксклюзив фильмдерді алғаш боп қай канал сатып алады, 2 жыл ішінде сол арнадан ғана көрсетіледі. Бұл — көрсетілімге эксклюзивті құқық деп аталады.
«Ал, өзіміздің… Қазақфильмнің...» деп күбірлегелі жатырсыз ғой, иә? Қазақфильмде эксклюзивті құқық деген жоқ екен, яғни бір фильмді бірнеше арна бір мезетте көрсете алады. Бұл шартына бағасы да сай келмейтін ұқсайды. Бейресми дерек көздерінің көрсетуінше, шетелдік фильмдер 2 000-20 000$ арасында алынса, отандық өнімдердің ескісі 100 мыңнан, 2000 жылдан бергісі 150 мың мен миллион теңгенің арасында сатылады. Ескі фильмдеріміздің қайта-қайта көрсетілетін себебі де осында шығар: жүз мың теңгенің бетіне қарамай, ала беретін болып тұр ғой  Негізі шетелдік фильмдердің орташа құны 6000-6500$ құрайды-мыс.


Сатып алынған киноның қай тілге аударылатынын арнаның бас директоры бекітіп, оны дубляждауға жібереді. Қазақша дубляждалған фильмдерге қарағанда қазақша телебағдарламалардың рейтингі жоғары болғандықтан көбіне фильмдерді орыс тіліне аударады. Сондықтан қазақша аз, оған сұраныс та аз. Рас қой, қазақша дубляждалған фильм көргенше, қазақша бағдарлама көрген қызығырақ сияқты. Әлі қазақша аудармаларға сенбегендіктен бе, білмеймін…

---

Фильм сатып алынды. Енді ол қалай дубляждалады? Көрерменге ұсынылғанша қандай еңбектер атқарылады?
7 арнаның дубляждау бөліміне келіп, бәрін тәптіштеп сұрап алуға тырыстым. Дубляж жасау бөліміне келіп түскен фильм алдымен аудармашыларға бөліп беріледі. Бұл жерде он шақты аудармашы қызмет етеді. Мәтіннің күрделілігіне қарай аударманың қиындығы да арта түседі. Бір аудармаға орташа үш күн беріледі.



Аударылған мәтінді редактор бір күндей тексереді. Сөздерді ауыз қимылына келтіріп, емеурінін жөндеп, көркемдік стилистика жағынан түзеп, дыбыс режиссеріне тапсырады. Дыбыс режиссері фильмнің дұрыс дыбысталуын, қимылдан сөздің қалып кетпеуін қадағалайды. 7 арнада осы саламен екі жас қыз айналысады. Әйнектің мына бетінде бәрін бақылап отырады.


Мынау — дауыс жазылатын кабинет. Барлық рөлді дұрыс дыбыстап болмайынша актерлар осы кабинеттен шықпайды. Қолынан мүлде ештеңе келмей жатқан актерлар басқасымен алмастырылады.



Актер мәтінді үйіне алып кетеді, киноны көреді, мәтінді оқиды, кейіпкердің мінезін сіңіреді, әбден дайындалады. Мұнда 1 фильмді дыбыстауға 2-3, көп дегенде 4 актер ғана қатысады. Баяғы «мұрнын кір қыстырғышпен қысып алып» сөйлейтін ағай жоқ сіздерге  



Әрине, дубляждалып жатқан фильм актерлардың көз алдында тұру қажет.


Міне, бізге бір фильмді көрсету үшін осынша еңбек етеді. Ал, біз өзімізше телеарнадан кино көрмейміз. Солай ғой, мойындаңызшы?

---

Кенжемұрат Көшеров, дубляж бөлімінің көркемдік жетекшісі
— Бес жылдан бері жұмыс істеп келеміз, мыңнан аса фильмді қазақ тіліне аудардық. Аудармамыз сапалы деп айта аламыз. Сөздің тігісін жатқызып, қисынын келтіруге тырысамыз. Орыстар боқтап сөйлейді екен деп, солай аудара салуға болмайды. Бірақ, уытты сөзді қажет етіп тұратын жерде қолданамыз, рөлді ашу керек. Стилистикасы да баса назар аударуды қажет етеді: жас жігіттің аузына шалдың сөзін салып қоя алмайсың, көрермен қабылдай алмайды.
Басқа арналардың аудармаларын міндетті түрде көріп, мониторинг жасап отырамын. Ол маңызды. Негізі барлық арнада бірдей аударма дегенмен, кем-кетіктер боп жатады. Кейбір сөздерді тура мағынасында аударып жіберіп жатады. Мысалы, «Жаужүрек мың бала» фильмінде«Сайтан алғыр» деген сөз жүр. Қазақта ондай сөз ешқашан болмаған, ол — орыстың «черт побери»-інің аудармасы. Актерлар да театрдағы пафостан түсе алмай, тым әсірелеп дыбыстайды, көрерменнің құлағына түрпідей тиеді. Қарапайым тұрмыстағы әңгімені көркемсөзге айналдырып жібермесе екен. Қазір қазақи сөз саптауды меңгерген мамандар аз, бірақ, бәрі түзелетініне сенем.

---

Елшібаева Саида, аудармашы
— Мен ағылшын тіліндегі фильмдерді қазақ тіліне аударамын. Қытай тіліндегі фильмдерде міндетті түрде ағылшынша титр болады, оны аудару да қиын емес.
Бізде аудармашылар штатан тыс жұмыс істейтіндіктен еңбекақымызды аударманың көлеміне қарай аламыз. Ол фильмнің хронометражына тікелей байланысты. Мысалы, 40 минуттық фильмді аудару бағасы — 20 мың теңге. 40 минуттан асып жатса, бағасы да 50-60 мыңға дейін баруы мүмкін.
Сөзбе сөз аудармай, мағынасын беруге тырысамыз. Өйткені, ағылшын тілінен аударатын фильмді алайықшы, олардың сөйлесу мәдениеті басқа, менталитеті басқа, тіпті, мақал-мәтел, тұрақты тіркестері басқа. Сондықтан сөзбе-сөз аудару мүмкін емес.
Боқтайтын жерлерінде «сұмырай», «жексұрын», сүмелек" дегеннен артық сөздер қолданылмайды. Өйткені, дубляждың көркемдік жетекшісі сондай талап қояды.
Фильмді аударғанда түпнұсқадағы мағынаның 30 пайызы өзгереді. Онымен барлық аудармашы келіседі деп ойлаймын.

---

Кино дубляждалып, халыққа ұсынылады. «Оны халық қалай қабылдайды екен» деген оймен көрермендер арасында кішігірім сауалнама жүргізіп көрдім.
Телеарналардағы қазақ тіліне дубляждалған фильмдердің аудармасы ұнай ма?

Қуат: — Шынымды айтсам, өзіміздің телеканалдардан кино көрмеймін.

Бота: — Сауатты аудармалар бар. Бірақ, ең сорақысы — әйелдің дауысын еркек оқитын аудармалар.

Әлімбек: — Отандық телеарналарда фильмдерді қазақша дыбыстауды орташа деңгейде деп айтуға болатын шығар. Кемшілігі — бірнеше кейіпкерді бір ғана актердің дыбыстауы.

Самат: — Әдепке сай емес, боқтайтын жерлерін аудармай, өткізіп жібереді. Ол қызық емес.

Жаннетта: — Бір арнаның дубляж бөлімінде 3 жыл жұмыс істедім. Сол ұжым ең креатив деп ойлаймын.

Қазына: — Аударманың болғаны жақсы. Бірақ, жасанды емес, кейіпкердің түр-сипатына сай дауыстармен аударса екен. Шетелдік 1-1,5 сағаттық фильмді қазақ тілінде көрген қызық емес.

Гүлнұр: — «Аударма жақсы. Бірақ, біздікілер тым әсірелеп, әдебилендіріп жібереді, ол сөздерді халық есітпеген болуы да мүмкін. Тұрмыстық қарапайым сөздермен аударса, бәрі көретін еді ол фильмдерді.

Ал, сіз ше? Телеарналардағы қазақша дубляждалған фильмдерді көресіз бе?

Бұл қай кино деп ойлайсыз? Әлбетте, сіз бұл киноны көрген де боларсыз. Алайда ресми атауына мән бермеген шығарсыз. Негізі, тақырыпта орысша атауын жазайын деген едім, бірақ орыстардың киносы болмаған соң негізгі атауын жаздым. Бір жағынан, осы киноны жарыққа шығарған ұжымға деген құрметім де себеп шығар.

Бұл – «Звездочки на Земле» деген Әмірхан (Aamir Hussain Khan) түсірген үндінің киносы. Бұл кинодан Шах Рукх Кханның жылағанын, махаббат сезімін көрмейсіз. Керісінше, Болливудтың басқа да маңызды адамзаттық тақырыптарға кино түсіре алатынына көзіңізді жеткізесіз. Кино 2007 жылы 21 желтоқсанда, мен тоғызыншы класты бітірген кезімде, түсірілген екен. Интернетім болмады ғой сол жылдары. Бұл киноның сценариін Amol Gupte жазған. Мен бұл кісіні әйел адам деп ойлағам. Сөйтсем, еркек екен ғой.Неге сценаристі (screenwriter) бірінші кезекте жаздыңыз десеңіз, кез келген кино сценари(й)ден басталады. Әрине, сценарий идеядан басталады дейтін боларсыз. Бірақ идея сценарий боп жазылмаса, ешқандай да кино түсірілмейді ғой. Киноның режиссері (director) Aamir Khan. Оны үндінің басқа да киноларынан көрдіңіздер, танисыздар. Тағы айтатыным, продюсерден (producer) не пайда киноны түсіретін режиссері болмаса?! Зіл әзіл ғой, продюсері де осы жігіт. Бұл кинода Әмірхан басты рөлде ойнайды. Сондықтан екінші кезектегі режиссер Amol Gupte болады. Әлбетте, бұл киноны түсірген ұжымда операторы, суретшісі, монтаждаушысы, композиторы бар. Олардың есімдерін жазатын болсам, өмірбаянын іздеп, блогқа жазуыма тура келеді.

«Taare Zameen Par» («Звездочки на Земле») АҚШ-та 1 223 869 долларды жинаса, әлем бойынша 20 673 504 доллар жинаған екен. Бұл киноны көруге 165 минут уақытыңыз кетеді. Қысқаша мазмұны былай: 8 жасар Ишан Авасти «біртүрлі» боп туылған. Басқа балалардың ешбір қиындықсыз жасайтын нәрселерін бұл бала оңайлықпен жасай алмайды. Мектебінде үшінші рет орнында қалып, келесі класқа өтпейді. Содан қатал әкесі ашуланып, Ишанды мектеп-интернатқа жібереді. Интернаттың өмірі бәрімізге жақсы таныс қой. Сөйтіп, Ишан әке-шешесіне қатты ренжіп, өкпелеп қалады. Тіптен, ешкіммен сөйлеспей қояды. Бір күні сурет сабағынан қызметке уақытша орналасқан жас мұғалім Рам Никум келеді де, баланың түсінігін, өмірін өзгертуге себепкер болады. Әлбетте, ешқандай да сиқыр, 3D эффект, фантастика жоқ.

Енді осы киноның режиссері мен продюсері жөнінде жазатын болсам, Әмірхан (Aamir Khan) 1965 жылы Бомбейде туылған. Әкесі Tahir Hussain продюсер әрі ақын болған. Көкесі Nasir Hussain де режиссер болған екен. Әулеттен Әбіл Қалам Азат деген саясаткер, ғалым шыққан екен. 1947-1958 жылдары Үндістанның білім министрі болған. Әмірханға осы кісінің себі көп тиген-ді. Әмірхан үндінің көптеген киноларында ойнаған. 2001 жылы «Lagaan: Once Upon a Time in India», 2008 жылы «Jaane Tu», 2009 жылы «Delhi Belly», ал 2010 жылы «Peepli Live» киноларының продюсері болған. Тек бір киноның ғана сценариін 1993 жылы жазған екен: «Hum Hain Rahi Pyar Ke».

Ал Amol Gupte үндінің сценаристі, актері, режиссері екен. Байқаған адам біледі, Болливудта актерлардың көбісі режиссер, продюсер, сценарист болып келеді. Мен сөз етіп отырған киноның сценариін әйелі Deepa Bhatiaмен бірге жазған екен. Қазіргі кезде Amol Gupte Үндістанның балалар кино ұйымының директоры болып қызмет етеді.

Қорыта айтсам, бұл кино маған өте қатты ұнады. Осыған ұқсас киноны ешбір жерден көрмеппін. Әлбетте, киноның ішіне кіріп кеткен адам емеспін. Сондықтан осы киноға ұқсас кинолар бар шығар. Кино десе асын да ішпейтін адамдар білетін шығар. Бұл киноны кешегі жылы шықты деп жүрсем, «баяғы заманда» шығып қойыпты. Бәлкім, бұл киноны көрген де боларсыз. Көрмеген болсаңыз, қарап көріңіз. Айтқандай, киноның айтар сөзі: «Әрбір баланың өзінше қабілеті бар». Балаларға ұрыса беруге де болмайды. Балаңызды құшақтап, ойнатып, еркелетіп, дұрыс тәрбие беріңіз. Балалар мейірімге мұқтаж жандар ғой.

Төбелес фильмдерінің шедеврі атағын алып үлгерген Рейдтің жалғасы наурыз айында Алматы кинотетарларында жарыққа шыққаны белгілі. Аузым ашылып қарадым демейін, бірақ фильм бойы жүрегім дүрс-дүрс соғып, эстетикалық тамаша бір ләззат алғанымды жасырмаймын. Өте-мөте сирек сезілетін сезім.
Дәл сол уақытта Нұх пайғамбардың биографиясы дейін ба, аңыздың желісінде түсірілген Даррен Аронофскийдің «Ной» деген туындысын жұрттар ауызының суы құрып мақтап жатты. Оған да барып көрдім, бағым келгеннен емес, құрбымның көңілі үшін ғана.
Енді анализ. Аронофскийдің қазіргі мэйнстримнің интеллектуалды, өзінше тәуелсіз (независимые фильмы) фильмдерін түсіретін Кистофер Нолан сияқты жастардың must see режиссерлерінің тізімінің алдында орналасқан жан. Көпшілігі гений деп бас ұрады, сүйсінеді.
Ал шындығында, бәрі өмірдегідей. Аронофскийдің туындылары жалпақ жұрттың өзін ақылды сезінуіне мүмкіндік беретін «пэлсапашыл», «терең», «ооо операторлық шешімдерін айтсаңшы!!!!» дүние ғана. «Ной» фильмі тобырдың вкусына сай, миллиондап ақша жинайтындығына сенімділікпен түсірілген, режиссердің жаны мен жүрегі емес, бизнесмендік интуициясы мен фильм түсіру тәжірибесі ғана ат салысқан фильм.
Нұқтың өз отбасын құтқаруында залда ине шаншар орын болмаса, Рейдке келген адам саны онға әрең жетті. Басқа кинотетарларда да сондай көрініс орын алғанына күмәнім жоқ (Қазақстанды ғана айтып отырмын). Досымды бұл фильмді көруің керек деп апарып, оның көз жасына себеп болдым. Ия, ол фильмдегі қан мен қатыгездікке қарап, өзін психологиялық және физикалық түде нашар сезінді. Мені кінәлады.
Рейд 2 «Ной» сияқты адамзат проблемаларын қозғайды ма? Жоқ. Себебі ол, бір танысым айтпақшы «тупое мочилово ». Эхх…

12 сәуір күнгі шытырман оқиғаға толы кинокөрсетілім – сенбілік кешті көңілді әрі қызықты өткізуге таптырмас мүмкіндік. Эфирде нон-стоп режиміндегі қатарынан үш фильм.

Ойлайм да, біздің ертегі қаһармандары батыстың комикс-мульттары және тарихи тұлғаларды араластырып, хентай жанрында қандай шығармалар туады екен?
Ең болмаса атауын келтіріп көрейін, ар жағын азғын қиялдарың білсін.

" Золушканы күлге аунатқан Ертөстік"
«Алдар көсе мен жеті гном шөпқорада»
"Қарлығаштың құйрығы неге айыр, немесе Чип пен Дейлдің асығыс көмегі"
«Мақта қыз бен Том, (спойлер: артынан Сиыр мен Джерри келеді)»
«Махаббат үштігі: Мальвина, Гитлер, Қаңбақ шал»
«Скрудж Мак Дак пен Жиренше шешен Екатерина патшайымның сарайында»
" Қожанасырдың есегі Айболитті айдап алды"

"… Мен сендерді жек көремін. Әрқайсысыңды.

Қымбат косметиканың, пластикалық операциялардың арқасында ілініп-салынып әрең тұрған беттеріңді жалаңаштар ма еді… Маскаларыңды дыр-дыр жыртып… Қулық-сұмдыққа, аярлыққа толы, ертең Құдай алдына барғанда шыжғырылып тұрып күйдірілетін шынайы жүздеріңді қазір-ақ елге көрсетер ме еді, а..?

Міне, Адамстар, жоқ, Топастар отбасы келе жатыр..."

— Ооо, Мики! Балақайларыңды құшақтап келіп қалыпсыңдар ғой!
— Ой, тыныш, тыныш, Том, біздің Агоның маған бөтен еркек сөйлесе қалай үріп, мазаны алатынын білесің ғой!
— Сәлем, Джорд, қал қалай? Астына түспейсің бе, презентация басталып қойды дейді.
— Ә, жоқ, Мики, мен осында тұра тұрайын.
— Қалауың білсін.

Сіздерге қызық болар деп ойлағам, оқи отырыңыз, біліп жүріңіз:

Трикстер (ағл. trickster — суайт, жылмаңдаған адам) — жақсы да болса жаман, жаман да болса жақсы адамдар, образдар, кейіпкерлер. Мысалы, Алдар Көсе, Джек Воробей, Остап Бендерлер 100% «положительный» адамдар емес.


Яғни олар Атымтай Жомарт, Уилл Тернер /«Кариб теңізінің пираттарындағы» басты идеал кейіпкер/ емес. Оларға тура қарама-қарсы деп те атауға болады. Алайда трикстерлер халықтың сүйіктілері болып келеді. Тіпті адал, батыр, моралі мықты кейіпкерлерден гөрі халық қу, ары алдында көп жауап бермейтін трикстерлердің фанаты болады. «Кариб теңізінің пираттары» фильмінің продюсерлері Джектің көрермен сүйіктісіне айналғанына қатты таңғалған. Яғни трикстер басты кейіпкерді ығыстырды деген сөз. Дәл солай Остап Бендер бүкіл кеңес халқының сүйіктісі.
Трикстерге «Мастер мен Маргаритадағы» сатана Воландты, «Маска» фильміндегі Джим Керридің кейіпкерін, «Бэтмендегі» Джокерді,«Желмен әкеткендердегі» Ретт Батлерді, Дәрігер Хаусты және т.б. жатқызуға болады.
Трикстерлер көбіне нағыз эгоисттар, қу /кейде аңқау, топас та болуы мүмкін, Иван-дурак сияқты/, өте ақылды, ерекше шармы мен харизмасы болады, олар адамға тән махаббат, достық деген сезімдерден тыс немесе тыс болуға тырысады. Алайда олар жасырын романтиктер, сезімдері жүректерінің ең ең ең түкпірінде, тіпті байқалмайды, олар «жалған адамгершіліктен» ада, өз-өздерін алдамайды, «остаются самим собой».
Керекинфодағы трикстер образы Сатыбалдыдан көрініс табады.
Негізі кинодағы трикстерлердің образы мифология мен діндегі трикстерлер архетипінен шыққан. Википедияны осы тақырыпта ақтарсаңыз, әр елдің аңыздары мен халық ауыз әдебиеттерінде трикстерлер болғанын байқайсыз.
Ал әдебиеттегі трикстерлер ол бөлек әңгіме. Әзірше Ретт Батлерден басқа ешкім есіме түспей отыр. Бейімбет Майлиннің кейбір әңгімелеріндегі кейіпкерлерді алуға болатын шығар.