Бүгінде жасанды интеллект адамзат қызметінің түрлі салаларына еніп, тіпті шығармашылық пен тіл тәрізді нәзік бағыттарда да белсенді қолданыла бастады. Осы орайда көпшіліктің көкейінде «ЖИ кәсіби аудармашыларды алмастыра ала ма?» деген сауал туындайтыны заңды. Бұл сұрақ әсіресе қазақ-ағылшын бағытында жұмыс істейтін мамандар үшін өте өзекті.

Біз осы тақырып аясында қазақша-ағылшынша кәсіпқой аудармашы, салада бірнеше жылдық тәжірибесі бар маман – Асқар Базарбаймен арнайы сұхбаттастық. Ол өз кәсібінің ерекшеліктері туралы баяндап қана қоймай, жасанды интеллектінің қазіргі мүмкіндіктерін кәсіби тұрғыда бағалап, аударма саласының болашағына қатысты маңызды ойларымен бөлісті.

Алдында жатқан еркек уоттерберилік Лестер Биллингс болатын. Медбике Викерс әзірлеген формулярдағы мәліметке қарағанда, Лестердің жасы жиырма сегізде, Нью-Йорктегі индустриалдық фирмада істейді, ажырасқан, үш баласы болған, үшеуі де шетінеп кетіпті.

— Шіркеуге бара алмаймын, себебі Құдайға сенбеймін. Адвокат та қабылдамайды, себебі ол мұндай іспен айналыспайды. Мен… балаларымды өлтіріп алдым. Бірінен кейін бірін. Әуелі біреуін, кейін екіншісін, ақыры үшіншісін.

Доктор Харпер магнитофонды қосты.

Биллингс өн бойындағы бұлшық ет атаулыны жиырып, қақитып алған, екі қолын кеуде тұсына қойып, тырысып жатыр – дәп бір өлген адам сияқты, тек аяғы төсектен төмен салбырайды.

— Сонда… сіз… өзіңіз өлтірдіңіз бе, осы ма айтпағыңыз? Әлде…

— Жоқ, — Биллингс шыдамсыздана қолын сілтеді. – Бірақ қан мойнымда. Денни алпыс жетіде кетті. Шерли жетпіс бірде. Энди осы жақында. Сізге соны айтып берсем деймін.

Харпер үндемеді. «Әбден жүдеген екенсің, өз жасыңнан үлкен көрінесің. Шашың да сирепті, кейпің аурушаң. Көзің ісіген, ішімдікке жақынсың-ау» деп ойлады.

— Балаларымды өлтіріп кетті, бірақ ешкім мұны түсінбейді. Түсінсе, жеңілдеп қалар едім.

— Неге?

— Себебі…

Биллингс кілт тоқтады да, басын төсектен жұлып алып, шынтақтай жатып, әлдебір жаққа қарады.

— Не бар анда? – даусы қатқыл шықты. Көзін сығырайтып алыпты.

— Қайда?

— Есіктің артында.

— Шолан, — деді доктор Харпер. – Киім ілетін шкаф.

— Ашыңыз. Көрейін.

Доктор бір сөз айтпастан орнынан тұрып барып, шоланды ашты. Киім ілгіште қызылсары жадағай плащ қана бар екен, төменде қара туфли тұр. Басқа ештеңе жоқ.

— Бәрі дұрыс па?

— Иә, — Биллингс кушеткаға қайта құлады.

— Балаларды біреудің өлтіргені дәлелденсе, жеңілдеп қалар едім дедіңіз. Неге? – орындығына отырып жатып доктор әңгімені жалғастырды.

— Заң бойынша өмір бойға түрмеге кетер едім, — Биллингс жалма-жан жауап берді. – ал түрмеде барлық камера бақыланады. Барлығы, — Неге екені жымиды.

— Балаларыңыз қалай өлді?

— Құдай үшін, тек қылқылдап мазамды алмаңыз! – Биллингс бір бүйірлеп жата кетті де, Харперге жақтырмай қарады. – Өзім айтып беремін. Мына жерде жатып алып, «Наполеон едім» не шеше мейіріне жұрдай болған соң героинге үйір болдым дейтін пациенттеріңізбен мені шатастырмаңыз. Сөзіме ақыры сенбейсіз, білем, бірақ маған бәрібір. Іштегіні шығарсам болды.

— Тыңдап отырмын, — доктор Харпер қалтасынан мүштегін шығарды.

— Рита екеуміз алпыс бесінші жылы үйлендік. Мен жиырма бірдемін, ол он сегізге толған еді. Аяғы ауыр болатын. Денни қашан туады деп жүрдік, — әрең жымиды да езуін жиып ала қойды. – Маған колледжді тастап, жұмыс істеуге тура келді, оныма өкінбеймін. Әйелім мен баламды жақсы көретінмін. Бақытты отбасы едік.

Тұңғышымыз дүниеге келген соң көп ұзамай Рита тағы бала көтерді. Алпыс алтының желтоқсанында Шерли туды. Энди болса алпыс тоғызда жарық дүние есігін ашты, бұл кезде Денни өліп қалған болатын. Эндиді жоспарламадық та. Менің сөзім емес. Бала көтертпейтін дәрі кейде еш әсер бермейді деді Рита кейінірек. Кездейсоқтық па? Күмәнім бар. Бала еркектің аяғын тұсайды, әйелге де керегі сол ғой. Әсіресе күйеуі өзінен ақылдырақ болса. Келісесіз бе?

Харпер келіскен-келіспегенін білдіртпей, ырқ етті.

— Жә, оны қойшы. Үлкенім Денниді бірден жақсы көріп кеттім, — мұнысын дәп бір әйеліне ерегісіп істеген адам сияқты айтты.

— Балаларды кім өлтірді сонда? – деп сұрады доктор.

— Бүжәй, — деді Лестер Биллингс. – Үшеуін де Бүжәй өлтірді. Шкафтан шықты да, өлтірді, — Жымиған болды, — Есалаң деп отырсыз ба мені? Түріңізден көріп тұрмын. Маған бәрібір. Басымнан өткенді айтып берейін, содан кейін құримын құритын жағыма.

— Айта беріңіз.

— Денни екіде еді, Шерли енді туған. Сол кезде басталды. Қызымның төсегі жанымызда болатын, ал Денни бөлек бөлмеде ұйықтап жүрді. Біраз уақыттан соң Денни жылайтынды шығарды. Шешесі жатқызып, бөлмеден шықты бітті, жылайды. Мен мұны сүттен көрдім. Бұрын жатар алдында сүт беретін едік, кейін қойғанбыз. Рита бере берейік, ішкенінше ішер, өсе келе өзі қояр дейтін. Баланы өстіп құртамыз ғой. Әбден басқа шығарып, құтыртамыз, сосын он бестегі ұлың біреуді екіқабат қылса немесе есірткіге әуес болса, одан жаманы қызтеке болып шықса, ойбайлап, бебеу қағамыз. Сұмдық, ә? Жап-жақсы жүр едіңдер, бір күні балаң алды да көгілдір болып шыға келді!

Қысқасы, Денниді өзім ұйықтатып жүрдім. Жылай ма, салып қаламын. Рита ұлдың «шам, шам» деп қайталай беретінін айтқан еді. Білмедім енді. Тілі жаңа шыққан баланың не деп жатқанын түсіну қиын ғой. Шешесі біледі де…

Рита төсектің басындағы кішкентай шамды жағып қояйық деді. Бар еді біреуі… көрген шығарсыз, абажурында Микки Маустың суреті бар. Келіспедім. Екі жасында қараңғыдан қорықса, үрейін жеңе алмаса, өмір бойы қалшылдап-дірілдеп өтеді.

Солай… Денни Шерли дүниеге келгенен кейінгі алғашқы жазда өлді. Есімде, баламды төсекке жатқыздым. Бірден жыламсырап, жылап шыға келді. Өксіп тұрған баланың не дегенін де түсіндім. Шоланға саусағын шошайтып көрсетіп, «Бүжәй, папа… Бүжәй» деп қайталай берді.

Шамды өшіріп, өз бөлмеме келген соң Ритадан балаға жаман сөзді неге үйретесің деп сұрадым. Әйелім өйтпедім дейді. «Өтірік, иттің қатыны», — дедім. Тіпті біраз сілкілеп алғым келген, әйтеуір, шыдадым ғой.

Өзі бір ауыр жаз болды. Жұмыс таппай сандалып қалған едім, жолым болып, қоймада пепси-кола жәшіктерін тиейтін ауыр жұмысшы ретінде бір жерге кірдім. Үйге қатты шаршап келетінмін. Мұнда Шерли түні бойы бақырады, оны ұйықтатамын деп Рита әуре болады. Құдай ақы, екеуін де бір теуіп, көшеге қуып шыққым келетін. Кейде бала-шағаның мазасызданып, тыным таппай кететіні бар ғой, буындырып, өлтіре салғың келеді.

Сол түні Денни тура сағат үште оятты. Ұйқылы-ояу ілбіп басып дәретханаға кірдім. Рита «Балаға барасың ба?» деді. Өзің бар дедім. Сөй дедім де, қайтып келіп, жатып қалдым. Көзім іліне бергенде Ританың жантүршігерлік айқайы оятты.

Атып тұрып, жүгіріп жеттім. Бала шалқасынан жатыр екен. Өліп қалған. Бетінде қан-сөл жоқ, көзі ашық. Ең қорқыштысы да осы еді. Жансыз ашық көз. Вьетнамда өлген балалардың суреттері есіңізде ме? Міне, дәл сондай. Америка баласында мұндай көз болмауы керек. Шалқасынан жатыр, бұтында дамбал, жаялық. Соңғы екі апта сиіп қоя беретін болған соң, кигізіп жүр едік. Қорқынышты. Сондай бір жақсы бала еді…

Биллингс басын шайқады, тағы да қинала жымиды.

— Рита, біреу бір жерін кесіп алып жатқандай шыңғырды. Баланы көтеріп алмақ болды, бірақ мен жібермедім. Полиция заттай айғақтарға біреудің тигенін ұнатпайды ғой. Мұны жақсы білемін…

— Бүжәй екенін білдіңіз бе? – Доктор Харпер жайлап сұрады.

— Жоға, қайдағы. Кейін түсіндім оны. Бірақ бір нәрсе есімде қалыпты. Сол сәтте мән бермеп едім.

— Не ол?

— Шоланның есігі ашық тұрды. Төрт елідей ғана. Баланы ұйықтатып кетерде өзім жауып шыққанмын, анық есімде. Онда анау-мынау тазалауға арналған ұнтақ салынған пакеттер тұратын. Бала пакетке басын тықса, бітті, тұншығып өледі. Болған ондай жайттар. Естіп пе едіңіз?

— Иә. Ары қарай не болды?

Биллингс иығын қиқаң еткізді.

— Көмдік, не болушы еді, — Үш бірдей қабірге топырақ салған қолдарына мұңая қарады.

— Медициналық куәландыру жүрді ме?

— Әрине, — Биллингс мазақтағандай болды. – Стетоскоп асынған, жалбыз кәмпит пен ветеринар мектебінің дипломын салып алған қара сөмкесі бар ауылдың бір маубасы келіп кетті. Қандай диагноз қойғанын айтайын ба? «Нәресте өлімі»! Қалай, ә? Екі жастағы баланы сөй дейді!

— Әдетте нәресте өлімі деп бір жасқа дейінгі балаларға қатысты айтады, — деді доктор Харпер еппен ғана. – Бірақ кейде басқа термин таппай жатса дәрігерлер қолдана береді.

— Оттаған әңгіме!

Доктор трубкасын қайта будақтатты.

— Ұлымды жерлеген соң екі айдан кейін Шерлиді Деннидің бөлмесіне көшірдік. Рита жаман қарсы болды, бірақ мен қайтадым. Әрине, маған да оңай болған жоқ. Қызымның жанымызда болғаны жақсы-ақ еді. Бірақ өбектеп, тым шектен шығып кетпеу керек, баланы бұзып аласың. Баяғыда шешеммен суға түсуге барғанда күнім соның айқайымен өтетін. «Суға түспе! Байқа, балдыр бар! Жаңа ғана тамақ ішіп алдың ғой! Сүңгіме!». Акуланы айтып қорқытқан соң сөз бар ма? Не болды, ал, ақыры? Суға жолай алмаймын. Құдай ақы. Көрсем бітті, аяғым тартылады да қалады. Деннидің тірі кезінде Рита балаларды Сэвин Рокқа апарсаң болар еді деп құлақ-миымды жеп қойған. Баруын бардық қой, бірақ суды көріп, жүрегім көтеріліп кетті. Тоқетерін айтқанда, бала тәрбиесінде мен де бірдеңені білемін. Асты-үстіне түсіп, жайылып жастық, иіліп төсек болудың бір пайдасы жоқ. Қайғыдан өзіңнің де ұнжырғаң түспесін. Тірі адам тіршілігін жасайды. Сондықтан Шерли Деннидің төсегінде ұйықтайтын болды. Тек матрасты тастадық, микроб, анау-мынау, білесіз ғой.

Бір жыл өтті. Шерлиді ұйықтатқалы жатыр едім, шұрқан шығарды. «Бүжәй! – дейді айқайлап. – Бүжәй!»

Селк ете қалдым.Тура Денни сияқты. Ашық тұрған шоланның есігі есіме түсті. Шерлиді өзіммен бірге алып кеткім келді.

— Шын ба?

— Жо, енді… алып кеткім келді деп асыра айтқан шығармын. – Биллингс қайтадан басын салбыратып, қолдарына қарады. Беті дірілдеп кетті. – Баланы басқа бөлмеге көшіргенімнің дұрыс емес екенін Ританың алдында мойындай алмаймын ғой. Дегенімді қылу керек. Рита… бір жігерсіз еді… үйленеміз дейтін әңгіме шықпай тұрып-ақ менімен қосылып қойды.

Харпер шыдамай кетті:

— Бір жағынан, ол емес, сіз ғой оп-оңай жата салған?

Биллинг басын көтеріп, докторға қарады.

— Сондай ақылдысыз ба, не?

— Жоқ

— Онда бөгет жасамаңыз, — Биллингс шырт ете қалды. – Айтарым бар деп келдім. Есіме түсірсем деп келдім. Төсектегі қызығымды естимін десеңіз, қатты қателесесіз. Ритамен арамыз дұрыс болды, азғындыққа барған жоқпыз. Білем, біреулер бұл туралы айтқанда жақсы көреді, тіпті қозып кетеді, бірақ мен ондай емеспін, түсінікті ме?

— О`кей, — деді доктор жуасыған түрмен.

— О`кей, — Биллингстің дауысында ыза бар еді, бірақ сенім байқалмады. Әңгіменің барысынан айрылып қалған сияқты, тек алаңдап, есігі жабық шоланға қарағыштай берді.

— Ашайын ба? – деді Харпер мұның қайда қарап тұрғанын көріп.

— Жоқ! – Биллингс шалт жауап қайырды да, мырс етті. – Галош көрмеп пе едім?

Үндемей сәл отырды.

— Шерли де Бүжәйдің құрбандығына айналды. – Биллингс әлденені есіне түсіргендей болып маңдайын сүрткіледі. – Бір ай да өтпеді. Мұның алдында бір оқиға болған еді. Түн ортасында әлдебір шу, артынша айқай естідім. Холда шам жанып тұр екен. Жүгіріп көрші бөлмеге барып, есікті ашып қалып едім… Шерли төсекте жылап отыр екен, ал қараңғы бұрышта, шоланның алдында… бірдеңе қимылдайды… шалпылдаған дыбыс естідім…

— Есік ашық па еді?

— Аздап қана. Төрт-бес елідей. – Биллингс ернін жалады. – Шерли «Бүжәй, Бүжәй!» деп айқайлап жатты. Сосын тағы «уан» дегендей болды-ау. Рита «Не болды?» деп жүгіріп жетті. «Бала шошынды, — деймін мен. – Сырттағы ағаш бұтақтарының көлеңкесін көріп, содан қорқыпты».

— «Уан» дедіңіз бе?

— Не болыпты?

— Бәлкім «шолан» дегісі келген шығар.

— Мүмкін. Кім біледі, — Биллингс сыбырлай сөйледі де, есікке біртүрлі қарады.

— Шоланды қарадыңыз ба?

— И-иә. – жұдырығын тас қылып түйіп алған.

— Шоланда не бар екен? Бүж…

— Ештеңе көрмедім! – Биллингс ызалана сөйледі. Жол тауып, сай-саламен сарқырай аққан су секілді тоқтамай сөйлей бастады. – Бала түтігіп, қарайып кеткен, түсіндіңіз бе? Көзі, көзін айтсаңшы, маған қарап: «Ал өлтірді мені, сен көмектестің емес пе Бүжәйға, мені тастап кетіп қалдың емес пе...» деп тұрғандай болды.

Түсініксіз әлденені күбірледі, көзі жасқа толып кетті.

— Мүрдені қараған Хартфорд госпиталінің дәрігерлері Шерлидің ми спазмының кесірінен тілін жұтып қойғанын айтты. Ауруханадан жалғыз шықтым, Рита есінен танып құлады, транквилизатор егіп тастады. Жынданып кетуге шақ қалды. Үйге қайтып келе жатып «Ми спазмы болуы үшін бала өлердей шошуы керек емес пе» деп ойладым. «АНАУ тығылып жатыр» деп ойладым. Шамды өшірмей ұйықтадым.

— Не болды тағы сол түні?

— Түс көрдім. Қап-қараңғы бөлме, ал шоланда… біреу бар, жөндеп көре алмадым. Бірдеңені сытырлатып жатты, әйтеуір. «Тылсым хикаялар» деген кітап бар еді ғой, есіңізде ме? Сол ойыма оралды. Кітаптың суреттерін Грэм Инглз дейтін салған еді, сұмдық қорқынышты суреттер болатын, ой түгілі таназарыңа да кіріп шықпайтын үрейлі суреттер жасайтын. Жә, сол кітапта күйеуін өлтірген әйел туралы әңгіме бар еді. Аяғына тас байлап, су толы карьерге лақтырып жіберген. Анау бір күні үйге қайтып келеді. Ісіп-кеуіп, көгеріп кеткен, үсті-басы балдыр-балдыр. Келеді де, әйелін өлтіріп тастайды. Сол… Қысқасы… Түн ортасында оянып кеттім. Біреу үстімнен төніп тұрғандай болды…

Доктор Харпер жұмыс үстелінде тұрған сағатқа қарады. Лестер Биллингстің әңгімесінің басталғанына жарты сағат болыпты.

— Емханадан оралған соң әйеліңіздің сізге деген көңілі өзгерді ме? Араларыңыз қалай болды?

— Бұрынғыдай мені жақсы көретін еді, — Даусынан мақтаныш сезілді. – Бұрынғыша мені тыңдап, бағынатын. Қатынның аты қатын ғой, дұрыс па? Мына феминист дейтіндердің есі сау емес. Аяз әліңді біл демей ме. Әр адамның өмірде… қалай айтсам екен…

— Өз орны бар ма?

— Ә, сол, сол! Дәл солай. Үйді еркек билейді ғой… Рита бірден өзіне келе алмады, сүлесоқ қана жүрді де қойды, күлмейді, телевизор қарамайды, ән де айтпайды. Бірақ бұл өткінші еді, білетінмін. Баланың жарасы жеңіл ғой. Бір жылдан кейін суретіне қарамасаң, түрінің де қандай екенін есіңе түсіре алмайсың.

Басында бала тумаймын деді, — Биллингс түнере сөйледі. – Мен де қарсы болдым. Дәл қазір туа қал деп жатқан жоқпын дедім. Кейінірек. Денсаулығын дұрыстап алсын. Біраз жүре тұрайық, сосын қарай жатармыз деп ойладым. Өмірдің рахатын білейік. Не қызық көрдік біз? Кино барайын десең, дедектеп жүріп балаға қарайтын адам іздейсің. Бейсбол көремін десең, баланы Ританың әке-шешесіне апарып тастау керек. Менің шешем аты-тонын ала қашады. Деннидің үйлену тойынан кейін тоғыз ай өткен соң емес одан ерте туып қойғанын кешіре алмайтын. Қатыныңның жүрісі жеңіл деуші еді. Әй, бірақ оған барлық әйел сондай-тұғын. Бірде мені отырғызып алып, жезөкшеден еркектің қандай ауру жұқтыруы мүмкін екендігі туралы айтып, құлақ-миымды жегені бар. Алдымен әлгі жерің қызарады, бір аптадан кейін түсіп қалады деп. Солай. Тойға да келмеді ғой.

Биллингс кеудесін сипалады.

— Гинеколог Ритаға спираль салып берейін деді. «Ойбай, бала болмайды, міне сөз». Бар екенін, жоқ екенін сезбейді де екенбіз, — Мырс етті де, төбеге қарады. – Сол ғой, сезбейсің, бар ма, жоқ, түсіп қалды ма, қайдан білесің? Әйелің аяғым ауыр деп келіп тұрады. «Ойбай, уәдем – уәде, бала тумайсыңдар».

— Жүктілікке қарсы жүз пайыз кепілдік беретін бірде-бір дәрі жоқ, — деді доктор Харпер. – Таблетка ішсеңіз, мысалы, жүздің екі пайызында мүмкін дейді. Ал спиральді жатырдың қысқаруы, етеккір орнынан қозғап жіберуі ықтимал…

— Немесе өзің алып тастайсың.

— Ол да бар, иә.

— Ә дегенше болған жоқ, әйелім кішкентайға киім тоқып, қиярға жерік болып, бір отырғанда бір банкасын бір-ақ жейтін болды. «Құдайдың бұйрығы шығар, Құдай беріп отыр ғой» деп сарнайды. Күлесің де қоясың.

— Бала жылдың соңында туды ма?

— Иә. Ұл. Эндрю Лестер Биллингс. Ұзақ уақыт жанына жоламай жүрдім. Рита туамын деп өзі шешті ғой, бақсын енді. Кінәлайтын шығарсыз, бірақ қандай күйде болғанымды, не көргенімді ұмытпаңыз.

Кейін жұмсардым ғой, әрине. Үш баламның ішіндегі маған ұқсайтыны осы Эндрю еді. Денни шешесіне тартып кетті, Шерлидің түрі бір қызық болды, ешкімге ұқсамайды, шешеме ғана келе ме. Эндрю аузымнан түсіп қалғандай.

Жұмыстан келіп баламен ойнайтынмын. Саусағымнан ұстап алады да, сықылықтап келіп күледі-ай. Туғанына тоғыз-ақ апта, әкесін көрді, бітті, ыржиып шыға келеді.

Есімде, дүкеннен ыршитын ойыншық сатып алдым. О тоба, ә. Менің бүйткенімді қайдан көріп едіңіз, әйтпесе! Әке-шешенің қадіріне жете бермейміз ғой. Өскен соң ғана ес жиямыз. Эндрюге ойыншық, анау-мынау алып беремін деп жүріп, балаға байланып қалғанымды өзім сезбей қалдым. «Клюэтт және ұлдары» дейтін жақсы компанияға жұмысқа кіріп, бөлшек-мөлшек сатып, жақсы ақша таба бастаған кезім еді. Энди бір жасқа толған соң Уотербериге көшіп кеттік. Бұрынғы үйде тұру қиын болды, оның үстіне… шолан бар еді.

Келесі жыл керемет өтті. Сол бір сәтті қайта бастан өткізу үшін мына оң қолымның бүкіл саусағын бере салуға әзірмін. Әрине, Вьетнамда соғыс жүріп жатты, көшеде тыржалаңаш хиппилер жүгіріп жүретін, қаракөт негрлер де құқықтарын айтып шулауды бастады, бірақ мұның бізге қатысы жоқ еді. Тып-тыныш қана көшеде өмір сүріп жаттық, көршілеріміз де жақсы адамдар болды. Бақытты кез еді. Ритадан бірде қорыққаныңды қойдың ба деп сұрадым. Қауіп болуы мүмкін ғой, үшінші баладан да айрылып қалу сұмдық болар еді деймін. «Жоға» дейді ол. Рита Құдайдың біздің Эндиді ерекше жақсы көретініне ерекше сенімді еді, желеп-жебеп жүреді деп ойлайтын.

Төбеге қарап жатқан Биллингс қиналып кеткендей болды.

— Ұзаққа бармадық бірақ. Қырсық шыр айналдырды. Тұратын үйдің өзінде бірдеңе өзгерген сияқты. Шоланға кірмеу үшін етігімді холға тастап кететін болдым. «Ішінде отырса ше? – дейтінмін. – Тығылып отырса. Есікті қашан ашар екен деп». Әрбірден кейін елестейтінді шығарды: әні сылп-сылп басып… жап-жасыл, үсті-басын балдыр жапқан, тырсылдатып су тамшылатып, келіп тұр.

Рита менің жұмысқа ерте кетіп, кеш келетініме алаңдайтын болды. Шаршадың-ау дейтін. Ал мен қорқатынмын. Сұмдық қорқатынмын. Таңертең үйден шығып бара жатып, «мына екеуі жалғыз қалды-ау» деп сарыуайымға салынамын, бірақ өзім бір минутқа да қала алмаймын. Жұмысқа тайып тұрамын. Көшіп кеткен соң бізді Анау жоғалтып алды деп үміттене бастағам. Бірақ Ол көште қалған жоқ, ізімізге түсті, іздеді. Ақыры тапты. Енді ол Эндиді… мені аңдып жүр. Түсінесіз бе, бірдеңе туралы күні-түні ойлайтын болсаң, сол ақыры шындыққа айналады екен. Балаларды өлтіретін шындық. Сосын… со… сын…

— Сөзіңізді аяқтаудан қорқасыз ба, мистер Биллингс?

Жауап болмады. Бір минут өтті. Екі минут…

— Энди ақпанда өлді, — сөзін кілт бастады. – Рита үйде емес еді. Әкесі звондап, шешең ауыр халде жатыр деген соң, сол күні кешке жиналып, жолға шығып кеткен болатын. Енем сол ауырғаннан екі ай жатты. Күндіз мен жұмыста болған кезде таныс бір жақсы әйел балаға қарап жүрді. Түнде өзім жанында болдым.

Биллингс ернін жалады.

— Энди біздің бөлмеде ұйықтайтын. Қызық. Екі жаста ғой. Рита ұлды басқа жаққа шығарайық деп сұрады. Спок па, әйтеуір, сондай біреудің бала ата-анасымен жатпау керек дегенін оқып алыпты. Секс бар, анау-мынау. Білмеймін, бала ұйықтап жатқанда жақындасатын едік. Оның үстіне баланы жанымнан тастағым келмеді. Қорықтым… Денни мен Шерлиден кейін.

— Әйтсе де ақыры басқа бөлмеге жатқыздыңыз ғой, дұрыс па?

— Иә, — Биллингс кінәлі кейіппен жымиған болды. – Жатқыздым.

Тағы да ауыр үнсіздік.

— Мәжбүр болдым! – Биллингс жарылып сала берді. – Мәжбүр едім, бері қараңыз! Рита кеткенен кейін, Анау… Анау күшейіп алды. Тіпті… Жоқ, сіз маған сенбессіз. Бірде түнде үйдегі есік біткеннің бәрі сарт етіп шалқасынан ашылды. Енді бір жолы таңертең еденнен шолан мен сыртқы есіктің арасын жалғап жатқан балшық басқан із көрдім. Паркеттің беті лай-лай, айнаның бәрі сынған, ал ана бір дыбыстар… дыбысты айтсам…

Сиреген шашын саусағымен салалады.

— Оянып, көзіңді ашсаң, ештеңе жоқ сияқты, бірақ тың тыңдасаң – естисің, келе жатыр! Еппен басып емес, әдейілеп, еститіндей етіп жаныңа келеді! Жүрісі жеңіл өзінің. Сен болсаң… көзің бақырайып жатырсың… жұмуға да қорқасың, кім біледі, бәлкім дәл осы жолы ақырын ғана күліп, үстінен батпақтың иісі шығып, қолын тамағыңа салып, қылқындыра бастайтын шығар…

Биллингс қуарып кетті, дірілдегенін басуға тырысты.

— Сондықтан баланы жаныма жатқыза алмадым. Өзім үшін қорықтым. Себебі арамыздағы ең әлсіз Энди еді, Анаған да керегі сол ғой. Солай болды да. Түн ішінде айқай салды, мен батырсынып, бар жігерімді жинап, бөлмесіне кіргенде, Энди төсектің үстінде тұр екен… «Бүжәй… Бүжәй… папама барам» дей береді…

Дауысы баланікіндей жіңішкеріп, фальцетке ұласып кетті. Төсекке тығылып, жиырылып алды.

— Бірақ жаныма алып жата алмадым. Ала алмадым, түсінсеңіз етті… Бір сағаттан кейін тағы айқайлады, бірақ бұл жолы үні құмығып шықты. Мен бұл жолы күтіп отырмай, бірден жүгірдім. Кіріп келіп едім… АНАУ ұлымды сілкілеп тұр екен… мойын омыртқасы сырт етіп сынған соң, барып жұлқылағанын қойды…

— Сіз қайттіңіз?

— Қаштым. Алды-артыма қарамай қаштым, — Биллингстің дауысы бәсеңдеп, бір қалыпқа түсті. – Түнгі кафеден бір-ақ шықтым. Зәрем зәр түбінде қалмады. Алты шыныаяқ кофені бір-ақ іштім. Бірінен кейін бірін. Осыдан соң ғана үйге қайттым. Таң атып қалған еді. Бірінші кезекте полиция шақырдым.Біз бөлмеге кіргенде, Энди жерде жатыр екен. Бір тамшы қан құлағында бітеліп, қатып қапты. Шоланның есігі төрт елідей ашық тұр екен.

Үндемей қалды. Доктор Харпер сағатына қарады. Елу минут өтіпті.

— Медбикеге барып, қабылдауға жазылыңыз, — деді ол. – Маған келіп тұратын боласыз. Сейсенбі, бейсенбі ыңғайлы бола ма?

— Басымнан өткен дүниені айтып берсем деп едім, басқа ештеңе жоқ ойымда. Жаным жеңілдесе деп едім. Полицияға өтірік айттым ғой. Бұрын да осылай төсектен құлайтыны бар еді дедім. Сенді. Не істейді енді? Кәдімгі оқиға. Мұндай қайғылы жайттар жиі кездеседі. Ал Рита бірден түсінді. Қалай екенін білмеймін… бірақ… бірден түсінді…

Қолын бетіне қойып жылап жіберді.

— Мистер Биллингс, әлі талай әңгімелесеміз, — деді доктор Харпер сәл үнсіздіктен соң. – Іші-бойыңызды жеп бара жатқан кінә сезімінен арылуға аз да болса көмегім тиеді деп үміттенемін. Бірақ бұл үшін сіз өзіңіз уайым-қайғыдан азат болу керексіз.

— Өзім де соған жете алмай жүр емеспін бе? – Биллингс басын көтерді. Қызарған көздерінен үрей мен үміт көрінеді.

— Әзірге күмәнім бар, — Харпер жайлап айтты. – Сонымен, сейсенбі, бейсенбі?

Біраз үнсіздіктен соң Биллингс:

— Жау алғыр психиатрларды-ай осы, бопты, дегеніңіз болсын, — деді.

— Қабылдау бөлмесіндегі медбикеге барып жазылыңыз, мистер Биллингс. Күніңіз жақсы өтсін.

Биллингс мырс етті де, бұрылып та қарамастан кабинеттен шықты.

Медбике жоқ екен. «БІР МИНУТТАН КЕЙІН КЕЛЕМІН» деген жазуы бар хабарландыруды ғана көрді.

Биллингс кабинетке қайта бас сұқты.

— Доктор, медбике болмаса…

Ешкім жоқ.

Шоланның есігі төрт елідей ашық тұр екен.

— Тамаша, — деген құмығып шыққан дауыс естілді ішінен. Мұны айтқан аузын балдырға толтырып алған сияқты. – Тамаша.

Биллингс орнынан қозғала алмады. Тек шалбардың ауын сулап, бұтына жіберіп қойғанын ғана сезді.

Шоланның есігі ашылды.

— Тамаша, — деді Бүжәй жарыққа шығып.

Сазарған көкжасыл қолына доктор Харпердің маскасын ұстап алыпты.

Қазақшаға аударған @qisyq.

Орысшаға аударған Сергей Таск. «Неделя», No 27, 1990 ж.

Дерек: Бұл шағын әңгіме 1994 жылы жарияланды. Алпысыншы жылдары жарық көрген «I've Got to Get Away» («Бұл жерден шығуым керек») әңгімесінің өңделген нұсқасы.

***

Селк етіп оянды да, кім екенін, мына әскери зауытта не істеп жүргенін есіне түсіре алмады. Есімін де білмейді.

Зауыт үлкен екен. Іші толы қару құрастыруға арналған, зырыл қаққан жол-жол конвейер. Жиналып, бұралып, құрылып жатқан детальдардың сақылдаған дауысынан құлақ тұнады.

Көзі түскен қораптан дайын болған тапаншаның бірін алды.

Дәл алдында тоқтап қалған станок тұр. Сірә, жұмыс орны осы болса керек.

Тапаншаны ойланбай қолына ала салған сияқты.

Тар көпірдің бойымен зауыттың екінші басына баяу басып кете барды. Оқ-дәрі жинап, оны қорапқа салып тұрған біреуді көрді.

«Мен кіммін?» — деді бұл тілі тұтығып.

Анау үндемеді. Басын да бұрып қараған жоқ, белгі де бермеді.

«Мен кіммін? Кіммін мен?» — бар даусымен айқайлады. Алып ғимараттың іші жаңғырыққа толып кетті. Ештеңе өзгерген жоқ. Станок басында тұрған басқа адамдар бұған мән бермей жұмыстарын істей берді.

Бар күшімен оқ жинап тұрған еркектің басынан салып қалды. Сүйек күтірлеп сынды, жұмысшы екбетімен құлады. Қораптар шашылып қалды.

Бұл бір патронды жерден көтеріп алды. Калибрі келеді екен. Тағы бірнешеуін алды.

Үстіде біреу жүр. «Кіммін мен?» — деді бұл жоғары қарап, жауап күтпестен.

Төбедегі еркек бұған көз тастады да, бірден кері жүгірді.

Тапаншасын көтеріп, атып-атып жіберді. Еркек тізерлеп барып құлады, бірақ өлер алдында қабырғадағы әлдебір қызыл түймені басып үлгерді.

Сирена шыңғырып сала берді.

«Қанішер! Қанішер! Қанішер!» — деп бақырды дауыс зорайтқыштар.

Жұмысшылар бас көтерген жоқ. Оқ-дәрі қаптап, қаруларын құрастыра берді.

Бұл шудан құтылғысы келіп басы ауған жаққа жүгірді. Есік көріп қалып, соған бет алды. Бірақ жетіп үлгермеді, есік сарт етіп ашылды, ар жағында форма киген төрт адам тұр екен. Мұны әлдебір түсініксіз энергетикалық қарудан атқылады. Ызылдап зарядтар дәл жанынан өтті. Бұл үш оқ шығындады. Төртеудің бірі қаруы салдырлап, гүрс құлады.

Кері жүгірді. Тағы бір есіктен тағы бір топ адам шыға келді. Алақ-жұлақ етіп, жан-жағына қарады: форма кигендер қаптап кетіпті. Кету керек мына жерден!

Баспалдақ, көпірлермен жоғары өрлей берді. Соңғы қабатта қуғыншылар тіпті көп екен. Тұзаққа түсті. Тапаншадағы оқ таусылғанша атысты.

Қаумалап қоршап алды. «Атпаңдар деймін! Құлдығың болайын! Кім екенімді білгім келеді, көрмей тұрсыңдар ма!?»

Құлақ аспады. Түсініксіз қарудың сәулелі оқтары денесін шұрқ-тесік жасады. Көзі қарауытып, құлап кете барды…

***

Бұлар кузов жапқышының сарт етіп жабылып, көліктің орнынан қозғалғанын күткен болатын. «Әні, тағы біреуі есінен адасты», — деді күзетшілердің біреуі.

«Соны түсінбеймін», — деді екіншісі басын қасып. – «Бүгінгіні-ақ алайықшы. «Кіммін мен, кім екенімді білгім келеді» дейді. Дәл бір адам сияқты, құдая тоба. Осыларды бізге тым қатты ұқсатып жіберген жоқ па деймін».

Екеуі сынған роботтарды таситын жүк көлігі бұрыш айналып, көзден таса болғанша соңынан қарап тұрды.


Иллюстрация: Emilio Villalba

Бірнеше жыл бұрынғы бұл оқиға* махаббат мейрамы қарсаңында есіме түседі де тұрады.

Санасы аз болса, қашады ол бірден,
Азапты көреді — бостандық аңсаса.
Ғашықтық дегені — бақыт қой ең таза,
Сәтсіздік пен бопса — махаббатсыз жүрген.
Шаттықтың ұлығы — сұлуды тербеген,
Еркіндік, тыныштық емес пе тегін у?
Білгенге ырыс-құт — сезімге берілу.
Жүректің суығы — тірі өлгенге тең.

Пенденің дейтұғын
дөңгелек Жерді үйім,
Сүйгенін табуы —
мәселе ең қиын.
Жердің тек білгені —
тоқтаусыз айналу,
Оңай ма, оңай ма
Ғашық боп қалу?

Қаңтардың қар желі еседі,
Толассыз мазалап нөсері,
Жұлдыздар айнала көшеді,
Қала зар қақсайды.
Көрмейді адамдар бір-бірін,
Байқамай өтеді мұңлығын,
Жоғалтпас осылай кімді кім,
Содан соң ешқашан таппайды.

Сезімге тағы бір
қиындық бар қарсы:
Тапқан соң боп шықса
алдамшы, алдамшы?!
Жалғанын табасың,
Шатасқан бір күні
оңай ма, оңай ма
анықтау мұны?!

Қаңтардың қар желі еседі,
Толассыз мазалап нөсері,
Жұлдыздар айнала көшеді,
Қала зар қақсайды.
Көрмейді адамдар бір-бірін,
Байқамай өтеді мұңлығын,
Жоғалтпас осылай кімді кім,
Содан соң ешқашан таппайды.

Бір жақта жүрекжар
махаббат бар маған,
Мәңгілік,
ешкім де қайталай алмаған.
Көптен оны іздедім,
Күндерде зулаған
оңай ма, оңай ма
кезігу оған?!

Қаңтардың қар желі еседі,
Толассыз мазалап нөсері,
Жұлдыздар айнала көшеді,
Қала зар қақсайды.
Көрмейді адамдар бір-бірін,
Байқамай өтеді мұңлығын,
Жоғалтпас осылай кімді кім,
Содан соң таппайды
ешқашан, ешқашан,
Содан соң ешқашан таппайды.

пы.сы. Пост-түпнұсқа мен жеке орындаулардан өздеріңіз ұнағанын таңдап аларсыздар. 8-) *Angel*

Кеңістік бос – өмірдің мәні неде?
Орындар босаса да – нәтижесіз деме…
Алға! Алға!
Кім біледі, жоқты іздеп жүрміз, неге?

Жаңа қаһарман – қылмыс толы жаһаннан
Өмір ойын, пейіш пе әлде жаһаннам?
Кәне қайсың бар төзе алатын
Шоу жалғасу керек,
Шоу жалғасу керек! Иә!
Алқынып жатса да жүрек,
Опа-далаптанып түлеп
Сонда да жүзімде күлкі жүрет

Не болса да – тағдыр тәлкегіне салам
Жүрек сыздаса – жаңа сәтсіз роман
Алға! Алға!
Өмірді не үшін берді саған.
Сабақ ал қателіктеріңнен
Ашулансам сабама келем
Шұғыл бұрылыс, көңілім елең
Күншығыс күлім қақаса да
Бұл жақта қараңғы,
Жаным қиналса да еркіндікке жетермін. Сенем!

Көбелек түстес, жүрсем де паң күліп,
Кешегінің ертегілері өшпейді мәңгілік!
Мен қалықтай аламын, достар!

Шоу жалғасу керек!
Шоу жалғасу керек! Иә!
Мен күліп қарсы алам,
Бұл шоуда қалжырап, шаршағам
Бірақта берілмеймін, тағы да ән салам!

Құдіретім жеткен жерден
Бір түлеп биікке жетем
Шоу жалғасу үшін
Шоу жалғасу үшін
Күш-қуат керек екен
Шоу жалғасу керек!

Verra la morte e avra i tuoi occhi
C. Pavese

Ажал келер, онда
сенің көзің болар
Ч. Павезе

1
Айналадағы адам,
заттар көзге ауыр.
Бұдан гөрі маған
түнек өмір тәуір.

Орындықта, саябақта
отырмын қарай қалып
отбасы өткен жаққа.
Зықымды алды жарық.

Күнтізбе қыс түсті деп
тұр. Қаңтар ай ғой мынау.
Жалықтырса түнек,
cонда сайраймын-ау.

2
Болды. Бір көрейін
бірдеңені сынап.
Жақсы, үндемейін.
Сөйлеген жөн бірақ.

Не жайлы? Күн? Түн?
Жөн бе түк демесім?
Заттар жайлы, мүмкін?
Заттар, адам емесі

анық. Олар өлмек.
Бәрі. Өлем мен де.
Бұл еш мәнсіз еңбек.
Жазғандай желге.

3
Қаным суық сондай.
Түбіне дейін қатқан
өзеннен де зордай.
Адам қайбір жаққан?

Оңбай қалған түр.
Бетте фәниден
қалай да әйтеуір
кетпеспін деген рең.

Жүздерінен сен де
бір кілтипан аңғар.
Әйтеуір біреуге
жағымпазданғандар.

4
Заттар жағад. Көрсең –
бір жаман, не күшті
емес. Егер енсең –
ағзасы бар ішкі.

Іші толы шаңға.
Ағаш құрты. Тозаң.
Қу көбелек – жарда.
Ұстауға жоқ мазам.

Шаң. Тек шаңды ғана
нұрға бөлер жарық.
Болса да ол зат ауа
кірмейтіндей жабық.

5
Ескі буфет сырты
және ішінің, әрине,
ұқсап тұр ғой тұрқы
Нотр Дам де Париге.

Қойнауы қараңғы.
Швабра, епитрохилің
сүрте алмайды-ау шаңды.
Затқа тіпті мейлің,

Қиналмайды жаны
кете ме деп шаңы.
Себебі, шаң – тәні
уақыттың; тәні һәм қаны.

6
Соңғы кезде жүрмін
тапа тал түсте қалғып.
Шамасы, ажал құрбым
сынаумен жүр аңдып.

Айнаға дем алдым.
Жүрмін қалай шыдап –
жалғанда осы бармын,
өмірде жоқпын бірақ?

Қимылсызбын. Соры –
мұздай қос жамбас.
Көктамырдың көгі
құдды мәрмәр тас.

7
Тосын дүние – зат қой,
сан қыры арқылы.
Сөздердің оған жат қой
әлемдік тәртібі.

Тыншымас өріс қып,
не қозғалмас мүлдем.
Жалған. Ол – кеңістік,
онсыз дүние – бір кем.

Құлат, қират, сындыр,
лақтыр, өртеп күл ет.
Сөкпейді ол: «Құрғыр,
тап әкеңді!»-деп.

8
Ағаш. Көлеңке. Ағаш
тамырын жапқан топырақ.
Вензельдердей қораш.
Саз. Тастақ атырап.

Тамыр. Шырмалған.
Тастың зор салмағы,
кәдік бұл бұғаудан
босатып алмағы.

Қозғалтып көр. Шамаң
келмес оған анық.
Көлеңке. Ондағы адам — *
тордағы бір балық.

9
Зат. Затта қоңыр рең.
Сұлба өшіп жатыр дөп.
Ымырт. Жоқ көрінген
дәнеңе. Натюрморт.

Ажал дәл келер де
жылтыр тән табылып.
Келгені денеңде
әйелдей шағылып.

Шалғы. Бас сүйек. Қаңқа.
Абсурд, жалған олар.
Ажал келер, онда
сенің көзің болар.

10
Шешесі айтты Христке:
— Ұлсың ба, әлде маған
Хақсың ба? Қақты-ау крестке.
Үйге қайтіп барам?

Қалайша кіре алдым
есіктен ұқпай оны:
ұлымсың ба, әлде Раббым?
Тірісің бе, әлде өлі?

Жауап берді ол: — Мұның
дауы жоқ. Өлі-тірі,
Құдайың, әлде ұлың,
сенікімін ғой түбі.

— Ұлым менің, мұрагерім, жалғасым,
Өлмей тұрып өзегің еш талмасын!
Өз көзіңмен көріп қайт — өсиетім,
Өмір қандай жоқтық болса жолдасың.

Бұл әңгімені мен «Алтын көпір» байқауына арнап аударған едім. Бірақ материалымды қабылдамады, көлемі кішкентай екен. Құр жатқанша, оқи отырыңыздар. Сөге жамандамаңыздар.