1. Нені қалай, қалайша, немен дегендей?
2. Дайын бұйымның бағасы неден құралады?
3. Жұмыс құралы жайлы біраз ақпарат. 3D принтердің техникалық сипаты
4. Бұйым жасаудың кезеңі –«Эскиз жасау»
5. Бұйым жасаудың кезеңі –«123D Design программасында 3D модельдеу»
6. Тұрмыста қолданатын пластмасса жайлы біраз ақпарат
7. Бұйым жасауға жұмсалатын дайындама ABS пластмассса жайлы ақпарат
8. Принтер жұмыс істегенде жағымсыз иіс сезіледі. Пластмассадан шыққан күйік иіс қаншалықты зиянды?
Соңына қосарым

1. Нені қалай, қалайша, немен дегендей?

Пластмассалық бөлшегі бүлінген құрылғының немесе қондырғының жөндеудің екі түрін қарастырайық:
1) Бүлінген бөлшекті дәл сондай дәлме-дәл данасымен алмастыру арқылы жөндеуді жүргізу. Бұл әдістің артықшылығын немесе кемшілігін сөз ету артық.
2) 3D принтерің көмегімен жасалған. Ұқсас бөлшекпен алмастыру.
Қарастырып отырған тақырыбымызға сай жөндеудің екінші әдісін қарастырамыз. Әдістің жалпы сипатынан хабардар болу үшін қарастырайық:
1) Барлық технологиялардың қолдану шегі бар. Сол шекті нақтылаймыз. Мысалы, өлшемдерімен.
2) Қалыпқа келтірілген бөлшек (дайын бұйым) құны қаншаға түседі. Жасап шығару уақыты қанша дегендей «жөндеу жұмыстарына» тапсырыс беруші қызықтыратын сұрақты қарастырамыз.
Рет-ретімен 3D принтерді шеберханада қолданып жөндеу жұмысын жүргізгенде пайдалану жайлы түсініктеме берейін.
Негізгі бөлшекті алмастыратын бөлшекті 3D принтерде жасағанда бірнеше шектеу бар:
1) Өлшемімен.
2) Бөлшек жасауға қолданатын пластмасса қасиетімен.
3) Бөлшектің жүктемеге қарсы төтеп беру қабілеттілігіне қатысты шектеу (3D принтерде қолданатын технология ерекшелігін ескеру).
Бұйымның габариттік өлшеміне шектеулік бар. Габариттік өлшемі 134 мм аспайтын, яғни, болашақ бұйым қабырғасы 134 мм тең кубтың ішіне сыйю қажет.
Бұйымды құрайтын элементтерге де талаптар бар. Өте ұсағын немесе пішімін құрайтын тым ұсақ элементтері бар бұйымды жасау мүмкін емес. Принтердің пайдаланудың тәжірбесіне сүйеніп болашақ бұйымның пішіміне деген талап жасадым.
Бұйым қарапайым, мысалы, цилиндр тәріздес болуы әбден мүмкін. Бірақ, көбінде бұйым пішімі күрделі келеді. Ұсынысымды немесе кеңесімді нақтылайын:
-Бұйым пішімін құрап тұрған элементтер қырлары және көршілес қарама-қарсы жатқан бет жазықтықтары бір-біріне 2 милиметрден кем қашықтықта жатпауы тиіс және тесік, ойық радиуысы 1.5 мм кем болмайтын бұйымды ғана 3D принтермен жасағанға кеңес беремін.
3D принтерде қолданылатын пластмасса қасиетін текстің төменгі тұсында жеке қарастырамыз.
Жоғарғы жақта жөндеу әрекетін іске асырғанда қолданатын технология мүмкіншіліктерін және шектеулерін қарастырдық.
Жөндеу жұмысының 3D принтермен бөлшекті жасап шығару кезеңін қарастырайық. Жөндеу жұмысына тапсырыс беруші осы кезең туралы көп сұрақ туындауы мүмкін. Жалпы жөндеу жұмысын атқару ұшын төленетін ақшалай қаражаттың көп бөлігі бөлшекті бұйым ретінде қайта жасап шығаруға кететінін біліп, оның неліктен қымбат тұратынын білгісі келсе оның сұрағын жауапсыз қалдыру жөндеу жұмыстарының құнына деген сенімсіздік туындатқызу мүмкін. Жұмыс күрделігі оның атқаруға қажет уақыт мөлшерімен анықталады десек, осы пікірмен көпшілік келісетіне күмәнім жоқ. Уақыт неге жұмсалады?
Дайын бұйымды жасаудың соңғы кезеңін қарастырайық, яғни, электронды модельді нақты затқа айналдыру әрекетін. Соңғы кезеңді байланыстырады:
1) Уақыт ресурсын үнемдеумен. Бөлшектің (бұйымның) басып шығару уақытын азайту үшін бұйымның тұтас бөлігін әр түрлі әдіспен толтыруға болады. Принтердің Fast басу режимінде бөлшек іші сүйектің кеңсірігі тектес торға бөлініп толтырылады. Fast (жылдам) режимі бұйымды жылдам басып шығаруға арналған.
2) Бұйымды жасауға жұмсалатын заттай ресурсты үнемдеумен. Яғни, зат ресурсы «дайындама пластмасса» жібін үнемдеу.
Бұйымның жасалу уақытын және сапасы оның жобалау кезінде анықталатынын ескерсек жоғарыдағы соңғы кезеңге артқан үміт орынсыздығына көз жеткізу қиын емес.
Әрине, пластмассадан бұйымды басу үшін принтердің әр түрлі режимі бар. Жоғарыда аталған Fast режимінде принтер бұйымды басып шығарса оның пайдаланғану кезінде өз қасиеттерін жоғалпайды деп жобалу кезінде есептелінсе, онда бұл режимде бұйымды басылады. Принтер шығарған бұйымның жоғарғы сапасы Normal режимі қамтамасыздандырады.
Техника ғылымның материалдар кедергісі саласы бұйымның тұтас бөлігін кеңсірік тектес толтыру оның мықтылығына қандай әсерін тигізетінін зертейді. Қарастырған жағдайға қатысты кеңсіріктің жүктемеге қарсылық көрсету әрекетіне әсер барын немсе жоқтығын анықталады.
Fast режимінде басылған бұйым мүжілгенде пластмасса қабаттарының төселу бағыты бойымен жарықша түседі немесе сөзғанда бір-бірімен түйіскен қабат ажырап бұйымның бір бөлігі үзіледі. Яғни, созғанда үзілгіш.
Бұйымды принтерде басып шығару автоматты түрде атқарылады. Бірақ бұл қадамның құнын анықтау қиын емес. Дайындама пластмассаның қолдану мөлшерімен нақты анықталады. Яғни, бөлшек жасағанға көп пластмасса жұмсалса дәл солай принтер жұмыс істеп, жұмыс атқаруға арналған ресурсы жұмсайды. Бірақ бұл кезең бұйымның құнын анықтамайды. Соңымен, дайын бұйымның құны неден құралады?

2. Дайын бұйымның бағасы неден құралады?
Қолдың еңбегіне төленетін және автоматты түрде атқарылатын жұмыстың бағасынан бұйымның жалпы құны құралады. Ең соңғы болып көрсетілген бағаның құрамасы жайлы бәрі түсінікті. Дайындама пластмасса бұымға сай кетеді. Сондықтан авоматты түрде орындалған жұмыс бағасы дайын бұйымға жұмсалған дайындама пластмасса салмағына (граммен өлшенеді) сай анықталады. Қол еңбегі қымбаттырақ және бұйымды жасап шығарған кездегі келесі кезеңдерде қолданады:
-бұйымның эскизін жасау үшін;
-электрондық модельді жасап және оның сызбасын алу үшін;
-бұйымды қосымша өңдеу үшін;
-бұйымды басу барысын қадағалау үшін;
-принтер тұғырын тазалау үшін жұмсалады.
Бұйымның өлшемін алып эскиз жасау үшін үшін 10 минуттен 2 сағат кетуі мүмкін. Өлшем дәлдігі 0.1 мм кем болмауы тиіс. Сынған бөлшектің өлшемін дұрыстап өлшеу үшін сынған бөлігін бөлшекке желімдеп қоюға кеңес беремін.
Бөлшектің электронды 3D моделін жасау. Жеке программада жасалынады. Оның өзі жеке құрал. Құрал ретінде 123D Design программасын таңдап алдым.
Бұйымды финальді өңдеу үшін надфиль (бедері майда егеулер) жиынығын және қолдан жасалған миниатюралық қашауларды қолданамын.
Суретте (төмен жақтағы 1-ші суретте) көрсетілген бөлшекті жасап шығаруға, яғни барлық кезеңдерінен өту үшін 1 сағат 47 минут жұмсалды.
1-ші кезең. Эскиз жасау. Эскиз жасау үшін 30 минут жұмсалды. Бағасы 500 теңге.
2-ші кезең. Электрондық модель жасалынды. Отыз минут жұмсалды. Бағасы 500 теңге.
3-ші кезең. Бұйымды принтермен басып шығару. Принтер бұйымды басып шығаруға 47 минут жұмсады. Төрт (4) грамм дайындама пластмассасы жұмсалды. Принтер 1 сағат жұмысы 2.2 доллар. 1 доллар 180 теңге десек. Төрт жүз (396 теңге), пластмасса бағасы 40 теңге. Принтердің жұмысы 440 теңге бағаланды. 250 теңгеге принтер жұмысын қадағалан үшін төленді. Жалпы 3-ші кезеңнің бағасы 690 теңгені құрады.
4-ші кезең. Бөлшекті қолмен өңдеу. 5 мин жұмсалды. Жұмыс құны 100 теңге.
5-ші кезең. Принтер тұғырын тазалау. 10 мин жұмсалады. Бағасы 100 теңге.
Қосымша шығын. Жұмыс орны және құрал-жабдық жалға алынғандықтан әр бір тапсырыстан 500 теңге иесіне төленеді.
Қосымша құн салығы 20%, әулеметтік салық 11%, зейнетақы қорына 15% шебердің қосқан еңбек ақысынан шегерілетінін ескерсек бөлшекті көшірмесін жасау арқылы қалыпқа келтіру құны 3000 теңгеден арзан болмайтына келісесіз деп ойлаймын.
Қарастырған мысалда жұмыстың мөлшермен 40% автоматты түрде орындалғанын, қалған 60% адам қолының күшімен атқарылғанын байқау қиын емес.

3. Жұмыс құралы жайлы біраз ақпарат. 3D принтердің техникалық сипаты

3D модельді басып шығару үшін UP принтерін қолданамын. Жұмыс аймағы 140 х 140 х 135мм (кубқа жақын). Кубтың сол жақ түпкірінде санақ басы О (x=0, y=0, z=0) орналасқан. Бүкіл жұмыс аймағын қолдануға кеңес бермеймін. Модельді басқанда экструзиядан бөлігінген пластмасса принтердің платформасының сыртына ағып кетеуі әбден мүмкін. Сондықан бұйым габариті қабырғасы 134 мм кубтың ішіне сыйсын деп кеңес беремін.
Экструзия ұғымы таныс па сізге? Таныс болмаса сөздің мағынасын ашып жіберейік. Таныс болса келесі абзацты оқымай өткізіп жіберерсіз.
Экструзия технологияның атауы. Экструзия заттың қатпаған тұтқыр сұйықтық немесе паста күйінде болғанда оны оқтамадан сығып шығарып, қабат-қабат төсеу арқылы бұйым алу технологиясы. Оқтамадан зат шыққанда оған форма беріледі, мысалы жалпақ лента, жіңішке жіп. Экструзияда жұмыс денесі ретінде қолданатын заттың қасиетті сондай, оқтамадан шыға салысымен қата бастайды.
3D принтердің басу технологиясының негізінде экструзия, бірақ осы негізгі технологияны іске асыру үшін көмекші әдістер және жеке дара технологиялар бар. Сондықтан бүкіл жұмыс ретін бір ауыз сөзбен сиатталмайды.
Бұйымның ішкі элементтері басылып шығу үшінде «тіректер» әдісі қолданады. Бұйым басылған соң қолмен өңдеу жасалынып тұғырлар қалдық ретінде бұйымнан бөлініп алынады. Бұйым пішіміне қарай қалдықтар көп немсесе мүлдем болмауы да мүмкін.
Принтердің платформасы икс (x) осі бойынмен қозғалады. Экскудер орналасқан принтердің басы платформаға перепендикуляр қозғалады, яғни игрэк (y) осімен. Бұйымның бір қабаты толық басылып шығу үшін принтер платформасы және оның басы бір-біріне қатысты үйлесті қозғалады. Одан кейін келесі қабат басылу үшін тұғыр z осімен төмен жылжиды.
Бұл жерде «басылады» сөзінің орнына «төселеді» деген дұрыстырақ шығар. Шатаспау үшін «басады» сөзін қолданамын.
Бөлшектің бір қабаты басылғанда платформаға қалыңдығы 0.2-0.35 мм тең пластмассаның қабаты төселеді. Төсем жасаған кезде принтердің басыда дәл сондай дәлдікпен жазық бетінде қозғалды. Көрсетілген сандармен басу дәлдігін немесе басып шығару айқындығын –принтердің негізгі параметрі анықталады.
Бұйым толық басылып шыққан соң өлшемдері сәл асып биік, жалпақ, ойықтары немесе тесіктері тар болса қолмен өңдеп кемітемін.
Платформа үстіне түскен пластмасса бір келкі жату үшін принтер бұйымды басар алдында платформасын қыздырады. Платформа бетіндегі температура теңелуіне біраз уақыт қажет. Принтер платформа бетінің толық қызғанын тоспай баса бастайды. Кейбір ұсақ-түйек бөлшекті басқанда принтердің асығыстығынң ешқандай әсері болмайды. Принтер операторы алдын ала қыздыру қажет деп санаса принтер платформасы +100 градусқа дейін 15 мин бойы қыздырылады. Принтердің программалық қамтуында ондай мүмкіншілік бар.
Принтердің басу өнімділігі. Ең жоғарғы басу сапамен қабырғасы 30 мм тең кубты 3D принтер 67 минутта басып шығарады. Куб жасап шығару үшін 17.2 грамм пластмасса (дайындамасы) жұмсалды.
Дайындама пластмассаның жеке өзі 250 х 250 мм (көз мөлшермен) пакетте қымталған жіптің орамы күйінде кездеседі. Жіп диаметірі 1.8 мм. Ұзындығы 29 метр. Иілгіштігі нашар.
Дайындама пластмасса жібі принтердің сол жағында орналасқан ұршыққа оралады. Ұршықтан шыққан жіптің ұшы экскудер қаламына сабақталады.
Бұйымды принтермен басып шығару үшін оның электрондық 3D моделі қажет. Модель арнаулы STL форматта сақталуы тиіс. Бұл формат үшбұрыш төбелерін анықтайтын сандардың жиынтығынан тұрады. Осы сандардан қабат-қабат бойынша екі өлшемді жазыққа бөлінеді. Жазық дегеніміз нақты санмен анықталған икс (х) және игрэк (у) координаталары, принтер басы осы координатар бойынша қозғалады.
Модель жасау үшін арнаулы 3D модельдеуге арналған программалық жабдық қолданады. Оның жұмысы және жұмыс істеу үшін оператор қолданатын әдістері жеке дара технологияны құрайды. 3D модельдеуге жазба соңында шолу жасаймын. Онсыз ақпаратым толымсыз болады.
Принтердің техникалық сипатын габариттік өлшемін көрсетіп аяқтайын. Көлемі шағын 240 х 350 х 350 мм. Үстелдің бір бұрышына оп-оңай сыйяды.

4. Бұйым жасаудың кезеңі –«Эскиз жасау»

Эскизді жасау үшін MS Word қолдандым. Бұл текстік процессор компьютерлерде жиі кездеседі. Үйренішікті.
Бөлшек ұялы телефон арқылы фотосуретке түсірелді. Сосын суреті Word-қа ендірілген векторлық графикалық редактор көмегімен бастырылып шығады (1 сурет). Бөлшек өлшемдері штангенциркуль қолданылып анықталған соң эскиз үстіне өлшемді білдіретін сандар қойылады.
3D модельмен жұмыс істегенде өлшемдерден жағылу оп-оңай. Модельден автоматты түрде сызба алынып эскизбен салыстыру артық етпейді.


Сурет 1. Бөлшек эскизі.


Сурет 2. Алмастырылатын және алмасатын бөлшек. Оң жақта бүлінген бөлшек. Сол жақта бүлінген бөлшекті алмастырылуға 3D принтерде жасалынған бөлшек.

Екінші суретте (сурет 2) бөлшек табанымен құрылғыға винтпен бекиді. Бас жағындағы көзінен өткен темір білікті ұстап тұру үшін арналған. Сондықтан j қашықтығын жәнен көз центірі табаннан қанша биікте орналасқанын дәл анықтау керек болды. Дәл өлшенгенге көз жеткізу үшін өлшеуді бірнеше рет қайталап жүргізілді.
Бөлшек неден бүлініп сынғанын анықталған соң оған үшбұрыш тәрізді қосымша қабырға жасалынды. Жаңа бөлшекте қалыңдығы 2 мм тең қосымша қабырға екі негізгі қабырғаны мықтап жалғап тұр. Бұл жерде бөлшектің эскизін жасау және жобалау сөздері синоним.

5. Бұйым жасаудың кезеңі –«123D Design программасында 3D модельдеу»

Жалпы 123D Design програмасымен жақсы жұмыс істеу үшін 3D модельдеудің біраз түсініктерін түсіну қажет. Ең қажет түсінік -программаны ұтымды қолдану. Бір нәтижені бір неше жолмен алуға әбден мүмкін.
Өз басым алғашқы модель жасау үшін бір сағат жұмсағанмын, кейіннен дәл сондай модельді жасау үшін 20 минут кетірдім.
3D модельдеуде шеберлік артқан сайын модельді жасауға қажет уақытты алдын ала бағалап үйренесің. Жалпы модель жасаудың күрделігі субъективті емес, яғни жеке бастың програманы меңгеруін ескермей «жұмыс көлеміне қарай анықтауға мүмкіндік беретін» әдісті ұсынайын.
Әдіс компьютерге түсетін жүктемені де ескеруге мүмкіндік береді. Компьютер ресурсы да шектеулі. Модель күрделіне бастаған сайын оның элеметтерін есептеп салу уақыты артады. Электронды модель салынып болған соң. Модельді STL форматтағы текстік файлға айналдырғанда, текстің көлемін көрсеткен байттар санын және бұйым габариттерін ескеріп жұмыс көлемін мөлшерлеуді ұсынамын.

Сурет 3. Бөлшектің үстінен қарағандағы көрініс.

Суретте көрсетілген 3D модель жасауды үстіңгі көрініс проекциясын тұрғызудан бастадым. Scketch тобының құралдарын пайдаландым. Одан кейін бөлшек енін Construct тобының Extrude құралын пайланып жасадым.
Бөлшектің 3D моделі дайын болңан соң 123D Design программасынан тікелей принтерге басып шығару болады. Онда meshmixer утилитасын орнату қажет. Таза 123D Design жұмыс істеу мақсат болғандықтан қосымша утилитаны орнатқан жоқпын.
Модель дайын болған соң STL форматына экспорт жасап жеке файл ретінде компьютерге сақтадым. Содан кейін UP! программасында ашып принтерде басамыз. Программа UP принтерімен қолдануға арналып жасалынған.


Сурет 4. Принтерден бөлшекті басып шығарар алдында визуальді бақылау.

123D Design программасын қолданып винттік парасы бар модельді жасап үйрену ең ауыр тиді және жасап үйренген 3D модель жасаудың жаңа сатысын аштым.
Программаны игеру үшін әдейлеп жеке уақыт бөлу нәтиже бермеді. Күнделікті аз-аз уақыттан, қолды суытпай үнемі білгенді еске үсіріп қарастыратын модель элементерін күрделендіріп отыру қажет. Күнделікті жаттығудан жиналған тәжірбеде және одан құралған іс реті 3D модель жасаудағы (құрастырудағы) шеберлікті анықтайды.

6. Тұрмыста қолданатын пластмасса жайлы біраз ақпарат

Пластмасса барлық материалдарша өзінің беріктілік шегі бар. Пластмассаның беріктілігінің бұзылуы шегі техникалық регламентпен анықталған.
Температура бойынша төзімділік. Көбінде тұрмыста қолданатын пластмасса пайдалану температурасы +70… -2о С.
Өндірістік мақсатта қолданатын пластмасса -45..+80, қысқа мерзімде 95о С дейін төзеді.
Жүктеме бойынша. Жүктемені жіктейміз:
-көлденеңнен түскен жүктен мүжілу немесе морт сыну;
-майырған күшке иілу немесе морт сыну;
-созған күштен үзілу немесе созылу шегімен.
Материалдың жүктемеге төзімділік қасиеттін «материалдар кедергісі» пәні қарастырады. Жалпы теоретикалық механика негіздерін білу артық етпейді. Кейбір пластмассалық бөлшектертер дұрыс жобаланбағандықтан істен шығады. Кейде бүліну себебін қарастырып, оның жобасын жетілдіреміз.
Бұйымды пайдаланған кезде бетіне көпке дейін сызат түспегені жақсы. Сол себепті бұйым бетіне сызат түсуіне және қажалауна төзімдік дегенде ұғым бар. Бұл қасиетте пластмассаның жүктемеге төтеп беру қабілеттігін анықтайды.

7. Бұйым жасауға жұмсалатын дайындама ABS пластмассса жайлы ақпарат

Инженерлік мақсата кең қолданатын пластмасса. Көптеген мақсаттарда қолданады. Пластмасса негізі шайыр, үш мономердің, яғни үш заттың бір-біріне полимерленуінен алынған [1]:
-акрилонитрил (түзсіз сұйықтық, өкір иісті);
-бутадиена (түссіз газ, өзіне тән жағымсыз иісі бар);
-стирол (түссіз сұйықтық, өткір иісті).
Көптеген бұйымдада қолданады. Қысқа мерзімге, яғни 1-2 секунқа, +100 градусқа дейін температура әсеріне шыдайды, қалыпты жағдайда +75..80 градуста дейін қолданылады. Тұтыну қасиеттері жақсы.
ABS пластмассаның келесі тұтыну қасиеттерін атап шығайық:
-пішімін қалыпты сақтау мөлшері жоғары;
-сілтілерге төзімді;
-қышқылдар ертіндісіне және органикалық емес тұздар ертіндісіне төзімділігі жоғары;
-майларға, майлауға арналған майға, бензинге және көмірсутектерге;
-тегіс бетті. Тегіс бетінің сәулеге шағылу қасиеттері әр түрлі маркасы бар. Сәулені жақсы шағылдыратыннан бастап, мөлдір және бұлыңғыр бетті болуы мүмкін [1].
ABS пластмассаның келесі кемшілік тұстары бар:
-ультрафиолет сәулеріне төзімділігі нашар;
-бензолға, ацетонға, эфирға, анизолға, анилинге, этилхлоридке және этиленхлоридке төзімсіз, ериді;
-атмосфералық әрекеттесуге нашар;
-электр тоғынан қорғау қабілеттілігі жоғары емес (полистиролмен салыстырғанда).
Жалпы қандай пластмасалық бұйымды қалыпқа келтіруге мүмкіндігі жайлы пікір қалыптастырған шығарсыз. Пластмассаның түр-түрін және қасиетін «материлдар тану» пәні қарастырады. Пластмассаның PLA түрі ABS қарағанда зиянсыз [4].

8. Принтер жұмыс істегенде жағымсыз иіс сезіледі. Пластмассадан шыққан күйік иіс қаншалықты зиянды?
Экструдер ұшы +260 градусқа қызып одан пластмасса жіп ретінде сығылып шыққан суып, сосын қатады. Бірақ, қалам ұштарына бұлғанған пластмасса қатпайды, әрі қарай балқып түсе бұзылады. Түтіні көрінбесе де иісін біртіндеп сезіледі. Принтер басында орналасқан желдеткіш болмаса иісін бірден сезіледі. Қалам үшіне қалып қойған пластмасса түбінде күйеге айналады. Күні бойы желдетілмейтін, желөзегі жоқ немесе жабық шағын бөлмеде, мөлшермен 20 кв метрде жұмыс жасағанда иіс біртіндеп тарайды. Ішіне отырып сезбейсің де, аз-аздап бөлінген иіске мұрын үйрене береді. Кешке бөлмеден таза ауаға шығып, демалып, сосын қайта кірсең неліктен басың ауырғалы жайлы түсіне бастайсың.
Алғашында принтермен жұмыс істегенде иіс туралы сұрақ туындамайды. Жұмыс сеансы 2-3 сағаттан аспайды. Көбінде тесттік бұйым басылады. Бәрі жаңа, тоза қоймаған дегендей. Сосын экструдер ұшы біртіндеп бұлғанады, жасалынатын бұйы көлемінен гөрі жасалу уақыты пішім күрделігінен ұлғаяды, сол кезде неге басым аурады деген сұраққа жауап іздей бастайсың.
ABS пластмассасының деструкциясынан бөлінген акрилонитрил өте улы заттардың тобына жатады. Ауадағы мөлшері 0,03 мг/м. куб артса денсаулыққа өте зиянды [2].
Стирол ағзада жиналып нерв жүйесіне кесірін тигізеді. Ластанған ауада стирол 0,21 мг/м. куб болып онымен адам 2 сағат демалғанда. Адам ағзасында стирол 22 сағат бойы табылған [3].
Одан кейін барлық уландырғыш газдардың иісін мұрын нашар немесе мүлдем сезбейтінін және адам ағзасында зат ретінде еріп жиналатынын ескерсек денсаулығыңыз жайлы ойлана бастайтыңызға күмәнданбаймын.

Соңына қосарым

Тілдің қажеттілігін арттыру жолдарының бірі ғылыми-танымдық мақалалар жазылуы арқылы ғылым, техника, технология мәселерін талқылау. Тіл көмегімен әулеметтік ортадан алынатын «техникалық интиуитивтік білім» кеңейтіліп оның сапасы қанағаттандырлық болса, онда тілде сұранысқа ие болатына сенімдімін.
3D принтер дегенде көпшілік бұйымның басып шығару әрекетін бақылап көруге қызығады. Бақыласа, әп-сәтте пікірін қалыптастырып үлгереді. Басында күрделі, түйсігі жетпейтінді көріп, миына жүктеме түсіріп өзін сынамақшы болса, көргені жай әншейін, миына жүктеме емес, жай, жеңіл-желпі гимнастика болғанына көңілдері қалып:
-Сол-ақ па? Түкке тұрықсыз, -деп тіккен көзін жалтартады.
Істің тек бер жағын көріп ой қорытқанында шаруасы жоқ.

Дерек көзі:

1) www.trast-polimer.ru/info/abs_plastic/ Описание АБС пластика
2) www.nntu.ru/RUS/otd_sl/gochs/people_protect/people_protect_4.htm Краткая характеристика основных АХОВ
3) narcotics.su/lnv.html Летучие наркотические вещества (делирианты)
4) 3dtoday.ru/blogs/vvshukin/how-to-choose-a-case-for-your-3d-printer/ ак выбрать пластик для вашего 3D принтера

-Әке, ұзақ құсы оңтүстіктен ұшып келгелі қанша күн болды?
-Бір ай.
Таудың беткейін жапқан қар сұр тартып, ауа қызған сайын еріп, суға айналып жан-жақтағы тоң топырақ бетін жұмсартып, тау үстін шаю үшін төккен судай ақты. Сай-саладағы жылғаларға жинақталып, шағын өзенге қосылып оның күз айындағы салқын салмағын, қыс айындағы шөлін, шілде айындағы жайбарақат ағысын көктемдегі тентек, табанды мінезіне айырбастады. Тасып аққан судың даңғыр-даңғыр, ду-ду дауысы айналаны толтырды.
Күн ұзарды, түн қысқарды. Жазық беткейде, ойдымда, түн бетінде, жиналған судың беті қатпады. Ойдымдағы су сағат, күн санай иреңдеген, тебінген ұсақ-ірісі бар көгал жәндіктерінің дернәсілдеріне толды. Өйтпесе, көгал маса шіркейсіз, жорғалаған қоңыз, иреңдеген құртсыз иесіз қалар ма?
Сабағы жіңішке, қылтаң жас шөпті қара топырақ бетіне қадап, аптаға кешіктіріп көктем жасыл кілемін тоқып бітірді.
Бір жағы жартас, екінші жағы тік, ат-арба жүріп өтетіндей енді сайға жайылып аққан өзен сабырлық танытты. Тереңдігі қызыл асықтан аспайды. Су астында тастың үгіндісі құм болып жайылған. Тік түскен күн сәулесін шымырланғанған су бетінен шағылып жылтылдап, алма-кезек жанып өшіп, күн түсті ұшқын шашудан тұратын пердемен өзен бетін жапты.
Итмұрын қызғылт, мойыл ақ түсті гүлмен гүлдеді. Гүлден-гүлге бал арасы қонған шақ.
-Жаз шықтыма?
-Жаз шыққан жоқ, біраз күн қалды.
-Жаз шыққанын қайдан білеміз?
-Бақбақ гүлдеп гүлін ақ мамыққа айырбастағанда жаз шығады.
-Жазды сағындым. Әке?
-Не болды балам.
-Бақбақ гүлдеп, гүлі тез ақ мамыққа айналса ғой.

-Әрине, қозғалтқыштан! Мотордан (неміс. аудар. –қозғалту).
Қуат -қозғалтқыштың негізгі техникалық көрсеткіштерінің бірі. Механиктерге қозғалтқыш және қуат сөздері тұрақты сөз тіркес.
Бу қозғалтқыштың өндіретін қуатын ат күші арқылы бағалауды 1789 жылдың төңірегінде Джеймс Уатт ұсынған. Кейіннен оның есімімен өзі енгізген ат күші ұғымын ығыстырған қуат бірлігі Ватт аталды.
Өз ұсынысын жасамас бұрын Джеймс Уатт инноватор ретінде, жылуды механикалық қозғалысқа айналдыратын бу машинасының жұмысын жетілдіріп танылды.
Таңқаларлығы! Техника тарихында бу машинасын жетілдіріп, бу қозғалтқышына айналдыру үшін біршама уақыт өткенінде.
Мұның себебі! Бу машинасының жұмыс принципі түсінікті, қарапайым, жетілгені соншалықты оның жұмысын түсінуге басқаша көзқарасты қажет етпейді деген үйренішікті ұғымның болуында, ғалымдар да осындай ұғымға сүйеніп бірінің ізін бірі басып жүре бергенінде болып тұр.
Уаттақа дейін ешқайсы ол түсінгендей бу машинасының жұмысын түсінбеген. Уатт болса бу машинасына бетбұрыс жасап, бу машинасын жетілдіріп, жаңа үлгідегі бу қозғалтқышын жасады. Қозғалтқышты!

Суретте Ньюкманның бу машинасы (wikipedia.org)
Оның қозғалтқышының негізінде алғаш кәсіптік мақсатта қолданылған Ньюкманның бу машинасы жатыр. Ньюкманның машинасы шахтадан суды шығаратын мамандырылған қондырғының ажырамас бөлігі ретінде қабылданды. Уаттың бу қозғалтқышы болса кең қолданысқа ие болған алғашқы қозғалтқыш. Сондықтан Уаттың бу қозғалтқышын сөз еткенде универсал сөзін қосамыз.
Осылайша жылуды механикалық қозғалысқа айналдыратын жылу қозғалтқыш ғасыры темір және өзен жолдарында оттың жылуымен жүретін көліктерді де адамзат қолданысына сыйлады.
Ғасырлар бойы жұмыс жасауға бейімдеген тірі жануарларды, соның ішінде атты, бу қозғалтқышы алмастырды.
Уатт жылу қозғалқыштарында қолданатын көптеген техникалық шешімдердің түпнұсқасын ойластырып жасады. Қазір мұнай өнімдерін отын ретінде пайдаланатын автомобиль қозғалтқыштарында кең тараған негізгі механизм -иінді білік және бұлғақ жұбы Уаттың оригинальді техникалық шешімі себепші болған десек қателеспейміз.
Өлшеуіш құрал шеберінің қол-көмекшісі бағындарған шың!
1975 жылы Джеймс Уатт және Мэтью Болтон (Баултон) кәсіпкерлік серіктестік құрады. Бу қозғалтқышын құрастырып жинайтын өнеркәсіп ашады. Екеуі серіктес болған жиырма бес жылда көптеген бу қозғалтқыштарын жасап шығарады.
Он сегіз жасында өлшеуіш құрал шеберінің қол-көмекшісі қызметін атқарып еңбек жолын бастады. Сонау заманда, транспортир тектес өлшеуіш құралды жасайтын шеберде қажет етті-ау!
Сексен үш жаста әл-қуатты, өнеркәсіптік қозғалтқыш жасау саласының пионері, танымал кәсіпкер, ғалым, көптеген техникалық жаңалықтың түпнұсқасын жасаушы дүние салды.
Қазіргі бензин, дизель қозғалтқыштарын бір-бірімен салыстырсақ ең бірінші оның қуат көрсеткішіне көңіл аударатынымыз.
Жүз, жүз елу, екі жүз аттың күші бар қозғалтқыштар бар.
Ең басты сұрағымызға жауап берейік.
-Сонымен, неліктен қозғалтқыш күші ат немесе Джеймис Уаттың есімімен аталған Ватт өлшем бірлігімен бағалынады?
Механикалық жұмысты атқаруға жұмсалған қуатты анықтауды көрсететін формулаға көңіл аударайық:

N=F*V мұнда N –қуат Вт, F –күш Н, V –жылдамдық м/сек.

Энциклопедиядағы деректерге сүйенсек Джеймс Уатт бір ат күшін келесідей анықтағаны белгілі.
Сегіз сағаттық жұмыс аусымында немесе күнінде бір ат шахтадан жүкпен толтырылған бөшкені тік тартып шығарғанға жұмсаған күшін анықтап көрген.
Шахтадан көмірді, суды, жұмысшыларды жер бетіне шығару үшін сыйымдылығы 1 баррель, яғни сыйымдылық көлемі 140.9 -190.9 литр бөшкелерді қолданылған. Әдеткі бөшке салмағы 400 фунт, яғни салмағы 163.8 кг есептелінетін.
Бір аттың күші жүкке толы бөшкені тартып шығаруға шамасы жоқ, сондықтан екі аттың күші қолданатын.
Уатт бір аттың күші ½ баррельді сегіз сағат бойы 28.8 км-ге 3.6 км/сағ жылдамдықпен тартуға шамасы жетеді деп есептеп шығарды.
Яғни, 3.6 км/сағ дегеніміз 1 м/сек, яғни 1 сек. ішінде ат 73.71 кг күш өндіреді.
Уатт өмір сүрген Викторияндық заманда қолданылған ағылшын өлшем бірлігіне көшсек, яғни метр-фут, кг-фунтқа.
Бір секундта 1 футқа жылжып, 550 фунт жүкті тартады. Бір минут бойы 550 фунтты алпыс футқа тартып ат 33 000 фут-фунттың жұмысын істейді деп Уатт шешкен.
Уаттың есептеулерінің мағынасын қайтадан ой елегінен өткізіп не ұсынғанын түсінеңіз, келесі пікірге қосыласыз:
-Қозғалту үшін өндірілген күш және оны тұрақты өндіру уақыты жаңа өлшем бірлігі, жаңа түсінікті береді, -депген ойды өздігінен тудыратына көз жеткізесіз.
Қазіргі қозғалтқыштарды тірі ат күшімен салыстырып, бағалауға болмайды. Ат күші қосымша бірлік. Қозғалтқыш қуатын ат күшімен көрсету коммерциялық мақсатта қолданылады. Қозғалтқыштағы ат күші нақты шама.
Мысалы:
Қозғалтқыш қуаты 67 кВт =67 000 Вт. Бір ат күшінде 735 Вт тең деп қабылданғанын ескерсек, яғни қозғалтқышта 91 аттың күші бар.
Джеймс Уатт және Мэтью Болтон заманнан бері қозғалтқыштың цилиндрінің ішіндегі қысымдар едәуір артты. Қозғалтқыштың ат күшін есептегенде поршень диаметрі және цилиндрдегі поршень жүрісін ескеру жеткіліксіз. Газдар қысымы жасаған жұмысты ескеру үшін индикаторлық қысым ұғымы енгізілді, келесідей қозғалтқыш қуатын есептейін формула жасалынды:

Жалпы Ni қозғалтқыштың индикаторлы қуаты, Nэ қозғалтқыштың эффективті қуаты деп бөлінеді. Соңғысы бірінші көрсеткіштен 15-20% аз, өйткені қозғалтқыштың қуатының бір бөлігі қозғалқыштың ішкі кедергісін жену үшін жұмсалатынын ескереді.
Қозғалтқыштың қуатынан басқа иінді біліктегі айналдыру моменті деген ұғым бар. Оның көрсеткішіде қуатпен байланысты, айналдыру моменті автомобиль дөңгелегінде табамыз, бірақ-та бұл да маңызды, автомобильге жаңа әңгіменің басы.
Он сегізінші ғасыр соңы Ұлыбританияда сауданың, текстиль, көмір өндірудің саласын және протекционизмнің дамуы өндірістік төңкеріске себепші болды. Бүгінгіде жас мемлекетімізде де протекционизм көрінісі орын алды. Отандық өндірушілерді қорғап, дамуына жағдай жасау бүгінгі күннің тәртібі.
Джеймс Уатты, тарихта ең алғашқы кең қолданыс тапқан бу қозғалтқышының түпнұсқасын жасаушы және құрастырушы ретінде еске аламыз.

Реплика:
-Барлық күш көрсеткіштерді тізбей бірден Bugatti Veyron бар емеспе демейсің бе? Оның қуатты қозғалтқышы аталған автомобиль моделін ең жылдам сериялық өндірілген супер автомобильге айналдырғанын айтпайсың ба! Қозғалтқышта 1000 аттың күші бар! Соңғы 10 жылда әлемде ең жылдам автомобиль орынын сақтады, бірақ-та (2015) қазір ең жылдам автомобиль LaFerrari дейді-мыс.
Репликаға жауап:
Өмірден түйіп білгенімізге сүйене:
-Неғұрлым автомобиль қозғалтқышында аттың күші мол -соғұрлым автомобиль жүйрік, -деген пікірді қағида деп қабылдаймыз. Аталған пікір орынды. Механиктерде де осы қағиданы ұстанады.
Қазіргі өмір техникаға бағынышты. Сондықтан оқытын –оқтын, үзік –үзік түскен ақпарат техниканың мүмкіншілігі туралы интуитивті білімізді қалыптастырады. Интуитивтік білім мектеп, колледж, институт, университет қабырғасынан тыс қалыптасқандықтан:
-Білім ошақтарында өмірге керектіге оқытпайды, -деген, пікір бар.
Интуитивті білім кейде өзіне артқан міндетін атқармайды.Соған көңіл аудартқым келеді.
Жауап соңын түсінбей, пікірін білдіртпекші болған оқырманға (аңқау) оқырманға:
Білім ошақтарында өмірге керектіге оқытпайды деген пікір барына көңіл аудартып тұрмын, керісінше, жүйелі білімді білім ошақтарынан алатынымызға көңіл аудартқым келеді, осы мақсатта жазбамды жаздым.

Автомобильдің электронды жүйелерін диагностикалау жайлы алғашқы мәлімет жазылған.
Жалпы мағлұматтардың берері аз десеңіз оны оқымай өткізіп жіберіңіз. Өз тәжірибемнен білетінім «оқимын» деп бел буған жазба соңына жетудің ыңғайын табады, соған сенімдімін.
Жазбадан қосымша танымдық ақпарат іздеймін немесе жалпы мазмұнның бағдар ойын білгім келеді десеңіз керек-ау, оқуға тұрарлық деген кез-келген жерінен оқи беріңіз.

Жазбадағы ең жиі кездесетін қысқарту: ЭББ-электронды басқару блогы.

Мазмұны

1. Автомобильдің электрондық жүйелерін диагностикалау тәртібі
1.1 Жалпы мағлұматтар
1.2 Заманауи автокөліктердің диагностикасы
2. Ақаулар кодын оқу
2.1 Диагностикалаудың борттық жүйесі

1. Автомобильдің электрондық жүйесін диагностикалау тәртібі

1.1 Жалпы мағлұматтар

Негізгі түсініктер. Ең біріншіден тексті оқығанда қабылдауды жеңілдету үшін бірінғайлы түсінік сөздерді енгізейік. Ең алғашқы түсінік «автомобильдің ақауы» -бөлшектердің, құрылғылардың, қондырғылар қирап істен шығуынан немесе техникалық көрсеткіштерінен ауытқып қалыпты жұмыс талабына сай істемеуін деп қабылдайық.
Ақауларды бір-бірінен атау беру арқылы ажыратамыз. Кейде ақау немесе оның белгілері көз, мұрын және терінің тіркенуі арқылы бірден байқалады. Бірден сезілмейтін ақау және ақаудың белгілері бар. Оны анықтау үшін арнаулы білім, қажет болса техникалық құрал-жабдық қажет.
Ақау сөзін жеке қолданғанда автомбильдің қандай бір жерінде ақау барын білдіртеміз. Көбінде автомобиль ақауы оны мүлдем қолдануға жарамсыз немесе қолдануына шектеу қояды деп түсінеді. Ондай көзқараста дұрыс, бірақ қазіргі автомобиль ақауының орынын толтыра алса «авариялык» тәртіпте негізгі автокөлік сай сипаттарын сақтай отырып қолдануға мүмкіндік береді. Авариялық тәртіптте автомобильдің эксплутаттық қасиеттері төмендейді. Мысалы экологиялық талаптарға сай жұмыс істемеуі мүмкін.
«Диагностикалау» (әрекеті дегеніміз) ақауды білдіретін белгілер бойынша ақауды анықтау.
Арнаулы белгі беру немесе ескерту индикаторларын ескермесе заманауи автомобильдерде ақау барын бірден айту қиын. Кейбір ақауларды және ақаулар белгілерін адам сезбейді немесе қабылдамайды. Яғни, ақау бар болса оны анықтау қиын.
Заманауи автоэлектроника сенімді жұмыс істейді. Оның сенімді жұмысы автокөлікке қызмет көрсету станцияның «жөндеуші -қызметкерлері» оп-оңай анықтайтын жеңіл-желпі дефектілер санын азайтты (әрине, жеңіл-желпі анықталатын ақаулар бар, оны жоққа шығармаймыз). Ақауды білдіртетін белгіні анықтағанның өзінде де оны қандай ақауға жататынын ажырату қиын. Ақауды анықтау үшін әрі қарай диагностикалау әрекетін жасау қажет. Сол себепті заманауи автомобильдердің диагностикасы оңай іс емес.
Қазір жүргізілетін диагностикалау барысы осыдан 20 жыл бұрын жүргізілетін диагностикалаудан ерекшелінеді.
Өткенде және қазір дегендей диагностикалау әдістеріне шолу жасап жіберейік (электр жабдықтарына диагностика жасау үшін қолданатын әдістерге) және өткенде диагносика жасау үшін қолданған әдістер қазір неге жарамсыз болып қалғанын анықтайық.

1.2 Дәстүрлі диагностикалау әдістері

Автокөлікте электронды жүйелерді көптеп пайдаланбай тұрғанда автокөліктің электр жабдықтары бір-бірінен дербес және құрылысы күрделі емес кіші жүйелерден құралатын. Электр тоғымен қоректендіру (электронды, электротехникалық аспаптарды) автокөліктің аккумуляторлық батареясынан тікелей жүргізілетін. Электр тізбектерінің көпшілігі тізбектің құрамындағы қозғалтқыштарды немесе қандай да бір электр құрылғысын басқару үшін қолданылатын. Кейде релені (электротехникалық аспабы) электр тізбегінде кездестіретінбіз. Электр тізбектің компоненттері көп болмағандықтан автоэлектрслесарь қарауындағы автомобиль моделі оған таныс болмасада ондағы ақауды оп-оңай анықтайтын.
Электр тізбегіндегі кездесетін конструкциясы қарапайым элементтердің жұмысқа жарамдығын «бақылау жүргізуге арналған лампа» немесе мультимер көмегімен оп-оңай анықталатын.
Құрылысы күрделірек элементті, реле секілді-мыс, жұмысқа жарамдығын анықтау үшін оның дәл сондай жұмыс істейтін данасымен айырбастап, жұмыстарын салыстыру арқылы оның жұмысқа жарамдылығын анықтайтын.
Осылайша диагностика жүргізудің әдісінің өзіндік артықшылығы бар. «Автомобиль диагносты» қарапайым диагностикалық құралдар көмегімен және жеке өзінің тәжірибесіне және біліміне сүйене отырып диагностика жасауға болатын.
Сол заманда автосервис қызметкерін оқытқанда автокөліктің электр жабдықтарының толық жұмысын, яғни жүйенің және оның шағын бөліктерінің бір-бірімен байланысын толықтай түсіндіріп оқытатын.

1.2 Заманауи автокөліктердің диагностикасы

1970-ші жылдары электронды отын бүрку және оталдыру жүйелері пайда болуы дәстүрлі диагностика «жүргізу стратегиясына» өзгеріс әкелді. Дәстүрлі диагностика негізгі үш себеп бойынша жарамсыз болып қалды:
-Дәстүрлі әдіспен диагностикалау жүргізгенде ЭББ басқа элементтерден ажыратылып, әр элемент жеке-жеке тексерілетін, тексеріс барысында элементтерде дефект табылмаса ЭББ-да ақау бар деп табылатын. Көп жағдайда мұндай шешім орнысыз болды. Қызмет тұтынушысына мұндай «жөндеу» барысы ұзаққа созылып, уақыт жоғалтумен қатар қымбат тұратын ЭББ-н негізсіз алмастырылудан қаражаттай шығынға ұшыраумен аяқталатын;
-Автомобиль жүйелері күрделене түсті, жүйені құрайтын элементтер арасындағы байланыстар көбейді. Барлық байланыстарды емес, мысалға, сезгілермен ЭББ арасындағы байланыстарды автосервис маманына есте сақтау мүмкін емес-ті (әрине, бұл жерде бір машина моделіне қызмет көрсететін маманданған сервис орталығын қарастырып отырған жоқпыз).
Сондықтан автоөндіруші автомобиліне диагностика және жөндеу жұмыстарын жасағанға арналған нұсқаулықты құжат түрінде таратады. Онда диагностика, жөндеу жұмыстарын атқару ретін блок-схема, диагностикалау кестесі ретінде көрсетеді. Мақсаттары автомобильдің эксплутаттық қасиеттерін арттыру, автосервисте автомобильдеріне көрсетілетін қызмет сапасын арттыру. Бірақта, соның өзінде де автомобильдің электрондық жүйесін жете түсіну қиын. Техникалық қызмет маманы әртүрлі автоөндірушілердің автомобиль модельдеріне қатарлас қызмет көрсеткенде (мыс. nissan, crysler -құрылғылары, ЭББ әртүрлі) ақпарат тапшылығына тап болуына әбден мүмкін.
Жүйесі күрделінген автомобильге диагностика жасау қажет дейік. Ендігісінде маман уақытында (уақыттыллы, яғни керек кезде лезде) табылған ақпаратқа жүгініп, автомобиль жүйесін барынша аз уақытта жете түсініп, ақауды анықтау алгоритмін ойластырып, ақау тұсын айқындап, ақауды жою жолын тауып, жөндеу жұмыстарын атқарып, ақауды жойып қызметін көрсететеді;
-Ескі автомобильдердің электрөткізгіштері екі деңгейлі сигнал өткізумен анықталды: массадағы және аккумуляторлық батареясындағы кернеу деп. Қазіргі заманауи автомобильдерде (қарапайым) екі пар электр өткізгіштен басқа тарамыс-тарамыс болған жекелей өткізгіштер бірігіп буылған электр өткізгіштері қолданылады. Оның бойымен сезгілерден, ЭББ-нан, атқарушы механизмдердің өзарасында екілік (екілік дегеніміз-төменгі және жоғарғы «мыс.: 0..0,4 және 4,5..5В» кернеуден тұратын электр импульстер ағымы, ағым реттік немесе параллель болады, осындай сигналдар ағымы логикалық деп-те аталады) және аналогты сигналдарды жеткізеді.
Мұндай жағдайда бақылау лампасы (әдетте қылы қызғанда жарық шығаратын лампа қолданатын оған екі өткізгіш жалғанып сезгінің қабылдағыш ұштарының қызметін өткізгіштің бос екі ұшы атқаратын) және мультимер (көбінде аналогты комбинатталған өлшеуіш құралдар пайдаланған, мысалы Ц20 типті «цэшка») пайдаға аспай қалады. Пайдаланған жағдайда электронды тізбектер бүлінуі мүмкін. Қарапайым өлшеу жүргізу арқылы диагностиканы жүргізуді жоққа шығарғым келмейді, тек, ондай диагностика жасау үшін «логикалық сынама» алатын құрал және арнаулы автомобиль мультимері қолданылады деп назарларыңызды аударғым келді.
1980-ші жылдары күрделінген «қозғалтқышты басқару»-дың электронды жүйесі кең қолданысқа жол ашты. Жаңа диагностикалау әдістері ойластырылды (немесе ойлап шығаруға негіз) болды. Жаңа қондырғыларға қызмет көрсету үшін «сервистік ақпарат» көлемі айтарлықтай өсті және де мұндай ақпарат (мамандар арасында) сұранысқа ие болды. Автомобиль модельліне сай қолданатын ЭББ-ның түр-түрінің көбейе түсіуі маман алдынан келесі мәселе, яғни, көлемі өсе түскен ақпараттан керегін іздестіріп табуды қажет етті.
Жалпы автомобиль жүйелерімен қатар диагностикалау жүйелері де дами «жаңа диагностикалау жүйелері» қалыптастырды және жаңа диагностикалық құрылғылардың пайда болуына себепкер болды. Диагностика құрылғылары борттық және борттық емес деп бөлінді. Пайдалану ерекшелігігне қарай топтастырып қарастырайық:
-Стационарлық (стендтік) диагностикалық жүйелер. Автомобильдің ЭББ-на тікелей қосылмайды. Яғни, борттық диагностикалық жүйеден дербес жұмысын атқарады. Мұндай жүйелер көбінесе отын бүрку, оталдыру жүйесін диагностика жасау үшін қолданады. Көбінесе оларды «мотор-тестер» деп те атайды. Автомобильдік электронды жүйелер күрделенуіне байланысты стационарлық жүйелердің мүмкіншілігі артта түсті. Қозғалтқышты басқару жүйесінен басқа тежеу жүйелерін, белсенді аспа және т с.с. диагностика жасауға пайдалануға болады;
-Борттық диагностикалық жүйе (ең алдыңғы қолданыста болған жүйе? Мүмкін, қазір қолданыста сирек кездеседі). Автономды жұмыс істеп, ақауды анықтап, түріне қарай хабарландырады. ЭББ-ның программалық қамтуына енетін диагностикалық программалық қамтуының «ақауды анықтайтын процедуралар» тіркеуішке (жадыға) ақаудың кодын тіркейді. ЭББ-гы тіркелкен ақауды тапқанда автомобильді басқаратын дөңгелек астында орналасқан бақылау-өлшеуіш панелінде орналасқан индикатор көмегімен ақауды білдіреді. Индикатор жарық сәулесін шығарып жанып-сөніп, сигналдар тізбегін құрап ақау кодын білдіреді. Жарықпен берілген сигналдар қандай ақауды білдіретінін «анықтама кестесі» бойынша анықталады;
-ЭББ-на сырттан қосымша диагностикалық құралды қосылатын борттық диагностикалық жүйе. Қосымша құралмен борттық диагностикалау программалық қамтумен жұмыс жасаймыз. Портативті диагностикалық тестер (автомобиль сканері) автомобильдің ЭББ-на қосылады. ЭББ-нан бақылаудағы параметрлермен ақаулар кодтары оқылады да сервистік орталық маманымен интерпреттау (ақау кодына қарай талдау) жасалынады.

2. Ақаулар кодын оқу

2.1 Диагностикалаудың борттық жүйесі

Қазіргі кезде автомобиль бортында орналасқан басқарудың заманауи микропроцессорлық жүйесінде қандай да бір диагностикалық мүмкіншілігі бар. Мұндай мүмкіншіліктерді іске асыратын программалар тұрақты еске сақтау құрылғысында жазылған және фондық тәртіпте борттық компьютермен орындалады. Фондық тәртіп. Компьютер бірнеше программаны ереже бойынша алма-кезек орындайды. Екі программаны орындағанда ереже келесідей болуы мүмкін. Программаның біреуі негізгі екіншісі қосалқы болсын дейік. Компьютер негізгі программаны орындаған кезде жүктемесі азайса сол кезде қосалқы программаны орындайды. Негізгі программа басқару функцияларын іске асырады.
Автомобильді қалыпты жағдайда, яғни «штаттық» тәртіпте пайдаланған кезде «борттық компьютер» электр және электрондық жүйелерді және оның компоненттерін тестілейді.
Тағы бір ұғым енгізейік. Көрсеткіш -сезгі өлшейтін шаманың сандық мәні.
Сезгі жұмысы. Резервтік мән.
ЭББ-да шама нақты санмен анықталады. Шама көрсеткішін сезгі анықтайды, онда сезгі анықтаған көрсеткіш нақты шамаға сәйкес келетінін тексеру қажет. Сезгінің дұрыс жұмыс істеуі маңызды. Автомобильді пайдалану барысында сезгінің қызмет атқару қабілеті өзгеруі мүмкін сондықтан сезгінің жұмысқа жарамдылығы тестілеу арқылы анықталып отырады (рациональділікке тексеру). Тест нәтижесінде сезгі істен шыққаны анықталса онда сезгі көрсеткіші резервті көрсеткішке алмастырылады. Яғни, сезгіден түсуі тиіс көрсеткіш орнына оның қалыпты жұмыс істеп тұрғандай көрсеткіштердің бірін ЭББ қойып, қозғалтқыш жұмысын авариялык тәртіпте жалғастыра береді. Мысалы, қозғалтқышты суытуға пайдаланатын сұйықтықтың температурасын анықтайтын сезгі істен шықты деп ЭББ анықтаса одан келіп түскен көрсеткіш мәнін 80-ге ауыстырады, сұйықтықтың 80 градус Цельций температурасы көп жағдайда қозғалтқыштың штаттық тәртіпте жұмыс істегенінде болатын көрсеткіш. ЭББ қозғалтқыштың авариялық тәртіпте жұмыс істегендегі қолданған көрсеткішті жадыға тіркеп жазады.
Жүргізуші ақау жайлы автомобильдің бақылау-өлшеуіш панеліндегі «CHECK ENGINE» бақылау лампасы жануынан (немесе жарықтандырғыш диодтың жануынан) хабардар болады.
Ақау коды.
Ақау коды сақталатын жады жайлы бірер сөз. ЭББ-дағы микропроцессор айрықша кодты КАМ (Keep Alive Memory) жадысына жазады. КАМ жадыда ақпарат сақталу үшін оны жеке электр өткізгіш қорғаны бар сымдар арқылы автомобиль аккумуляторына жалғайды немесе ЭББ-ның ішіндегі платада орналасқан уақытылы қуаттандырылатын шағын аккумуляторлық батареядан жұмысына қажет электр тоғын алады.
Ақаулар туралы ақпарат сақтаулы. Қалайша жадыдағы кодты оқып нақты ақау түрімен байланыстырамыз?
Мысалы, ақау анықталған кезде оның коды жадыға жазылады да «CHECK ENGINE» бақылау лампасы жанып белгі беретіні белгілі, бірақ оны қандай ақаудың кодымен байланыстырамыз? ЭББ жобаланып жасалған кезде конструкторлық ерекшеліктеріне сай жадыдағы кодты оқу жолы анықталады.
Ақау кодтары оқылып жеткізілу жолымен шартты түрде екіге бөлінеді: «баяу» және «жылдам» деп.
Баяу код. Ақау коды оқылып «баяу» әдіспен келесідей беріледі:
-ЭББ-да орналасқан жарық диоды периодты өшіп-жану арқылы;
-Диагностикалық ұядағы (розеткадағы) белгілі бір контакттерін (pin-пиндерін) өткізгішпен жалғау қажет. Сол кезде «CHECK ENGINE» бақылау лампасы ақау қодын периодты жылпылықтаумен бере бастайды;
-Жарық диодын немесе аналогты вольтмерді диагностикалық ұядағы белгілі бір контакттеріге қосу қажет, сонда жарық диодының жанып-сөнуі арқылы (аналогты вольтомер көрсеткішінің ыршуынан) ақау коды туралы ақпарат алынады.
«Баяу кодтар» визуальді қабылдауға арналғандықтан оның жиілігі төмен (шамамен 1 Гц), кешіп түскен ақпарат көлемі азғана. Код жарықтың периодты жанып-сөну арқылы түзелген сигналдар тізбегін құралады. Жарық көмегімен берілген сигнал коды күрделі болуы мүмкін. Мысалы сигналдағы код санды құрайтын екі цифра болуы мүмкін. Кодтың не білдіртетінін автомобиль құжаттарында көрсетіледі. Ақаулар атауы және оған сәйкес коды кестелерден табамыз. Ондай кестелерді «ақаулар кестесі» (ақаулар анықтамасы) деп-те қысқаша айта береді.
Жарық көмегімен қалайша код берілетінін қарастырайық. Ұзақ жарқылдан (1,5 сек) санның үлкен цифрасы, қысқа жарқылдан (0,5 сек) санның кіші цифрасы (яғни кодты құрайтын екі цифраның бірінші цифрасы сосын екіншісі) беріледі. Цифралар арасындағы пауза бірнеше секунд. Бір цифраны білдіретін жарқылдар саны және жарқылдаудың жиілігі оны екінші цифрадан ажыратады. Мысалы, екі ұзақ жарқыл (яғни жарық екі рет жанып сөнді, жану уақыты 1,5 сек тең дейік), 3-4 секунд пауза, сондан соң төрт қысқа жарқыл болса (яғни жарық төрт рет жанып сөнді, жану уақыты 0,5 сек тең дейік), ақау коды 24-ке тең болатынын байқау қиын емес. Әрі қарай мысалымызды қарастырайық. Ақау кодын енді ақаулар кестесінде қараймыз. Кесте бойынша 24-«автомобильдің жылдамдығының сезгісі істен» шыққанын білдіретін кодқа сәйкестігін көріп ақау анықталды деп қорытынды шығару әлі ерте. Біз тек ақау пайда болған тұсты айқындадық. Бұл ақау коды «жылдамдық сезгісіне» қатысты көптеген жайттар туғызады. Тізсек: сезгінің өзі немесе оның қосылыс ұясы, сезгіге баратын өткізгіштердің қорғаныс қабығы бұзылғаны, сезгіні ұстап тұрған бекіністің дұрыс болмауы.
«Баяу» кодтар қарапайым, оны қабылдау үшін қымбат диагностикалық құралдардың қажеті жоқ. Жоғары жазып кеткендей «баяу код» ақаудың себебі жайлы, жалпы жүйенің жағдайы туралы аз ақпарат береді. Қанағат тұтарлық ақпарат берілмеуі «баяу код»-тың кемшілігі. Сондықтан қазір жасап шығарылатын автомобильдерде қолданылмайды. Бірақ, мысалы, кейбір OBD-II стандартына сай келетін заманауи Chrysler автомобиль модельдерінде борттық диагностикалау жүйелерінде ақау кодтарының бір бөлігі жарық шамдарының жарқылдауы (қарастырылған «баяу код»-ы әдісі) бойынша жеткізіледі.
Жылдам код. Жай ғана ақау кодын емес жалпы жүйе туралы ақпаратты ЭББ-ның жадысынан «бір іздік интерфейс» («диагностикалық интерфейс») арқылы теріп оқуға мүмкіндік береді. Интерфейс арқылы оқылған ақпарат көлемді. Автомобиль зауытында автомобильді жинағаннан кейін жүйелерінің жұмысын реттеу үшін, кейінен автомобильді пайдаланғанда диагносттауда диагностикалық интерфейс арқылы іске асады.
Инерфейске сырттан «диагностикалық қосылыс ұясы»-нан қосыламыз. Мұндай қосылыстың бар болуы сканер немесе мототестер көмегімен автомобильдің ішкі өткізгіштерін бұзбай сақтап қалып, әртүрлі автомобильдің жүйелерінің (қозғалтқыш, АБС, трансмиссия, аспа және т.б.) жағдайы жайлы диагностикалық ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Текст бойынша жоғарғы жақта ақау кодтары қалайша оқылатынын және жалпы диагностикалау жүйесі туралы ақпарат алдық. Бірақ ақау анықталмай, ақау жасырын күйде қала беретін жағдай да болуы мүмкін соны қарастырайық.
Рациональділікке тексеру. Заманауи автомобильдің ЭББ-ның күрделінуі автомобильге қойылатын талаптардың жоғарлауымен түсіндіруге болады. Егер сезгі қадағалайтын шама көрсеткіші дұрыс анықталмаса, яғни, сезгі анықтаған көрсеткіш нақты шамаға сай болмаса, бірақ-та, қадағаланатын шама көрсеткіші өзіне тән аралықта өзгерсе онда сезгі дұрыс жұмыс істемейді деп біржақты қорытынды жасау мүмкін емес. Дұрыс қызмет жасамайтын сезгі көрсеткіші басқару функциясын іске асыратын ЭББ-ның микропроцессоры орындап жатқан алгоритімге (программаға) дерек ретінде берілсе сәйкесінше басқару жүргізілгенде қателіктер орын алады.
Мысалы, қызметі дұрыс емес сезгіден келіп түскен ақпаратқа сүйеніп ЭББ-гы қозғалтқыштың цилиндірінде оталдырудың озу бұрышын дұрыс есептемейді, форсунканың ашылу импульстарының ұзақтығы дұрыс болмайды. Сол себепті автомобиль жүрісінің сипаты нашарлайды. Қозғалтқыш іске қосылғаннан кейін тұрақты жұмысына қажет жилікпен иінді білігі айналмай сөніп қалады т с.с. ақаулар байқалады.
Кейде жоғарыда сипатталған сезгінің дұрыс жұмыс істемеуінен пайда болған ақау байқаусыз қалып, жасырын ақау пайда болуына себепші болады. Әрине, ЭББ-гы бар ақауды анықтамаған соң өз жадысына ақау бар деп «ақау колдын» жазбайды. Қозғалтқыш жұмысы авариялық тәртіпке көшірілмейді.
Ақауды табу үшін күдікті сезгіні ажырату қажет. Осы кезде ЭББ-гы ақау кодын жадыға жазады да, сезгіден келіп түсуі тиіс сигнал (көрсеткіш) орнына резервтік сигнал жазылады. Мысалы, «массалы ауа шығысы» (отын мен ауаны қоспасын дайындау үшін қажет) сезгісін ажыратқанда ЭББ-гы одан түсуі тиіс сигналды резервті көрсеткішпен алмастырады. Резервті көрсеткіш мәні қозғалтқыштың дроссель қалқанның тұрысының (ашық, жабық, жартылай ашық) бұрышын және иінді біліктің айналу жиілігін ескеріліп анықталады. Осы кезде (массалық ауа сезгісін ажыратқанда) қозғалтқыш жұмысы жақсарса сезгі істен шыққаны анық болғаны.
Заманауи ЭББ-рының материалдық (элементтік) базасы және программалық қамтуы жақсаруы сезгі қадағалайтын шама көрсеткіші шектен шықпаса, бірақ шама көрсеткіші дұрыс анықтамаса онда сезгіні автоматты түрде жарамсыз деп табатын (рациональділікке тексеру арқылы) мүмкіншілігі қосылып әрі қарай дамуда (екінші ұрпақты OBD-II жүйелерінде).

Дерек көзі:
1) В. Ф. Яковлевтің «Диагностика электронных систем автомобиля» оқу құралы, көлемі 272 бет, 2005 жылы Мәскеуде қаласында «СОЛОН-Пресс» -баспаханасында басылған кітаптың 5-8, 17-20 бетінен ақпарат алынып толықтырылған.

P.S.: превьюдегі фотосуретте Өскемен қаласының автоуәсқойлары қысқы сынақтан өтуде. Ауа температурасы -38 С

Бұл оқиға 21 ғасырдың басында орын алды. Күз кезі. Екі жүз түтіні бар қазақтың ауылы. Ауылдың көркі екі қабатты қызыл кірпіштен салынған мектеп.
Арқасына оқулыққа толы төрт бұрыш портфелін іліп алған бастауыш класс оқушысы мектеп қоршауындағы темір қақпаны ашып ішіне енді. Мекетептің бірінші қабатындағы рекреациясында жүр. Оң жағында үш қатар үлкен терезелер, сол жағында бастауыш кластар оқитын оқу бөлмелерінің есіктері. Дәл алдындағы қарама-қарсы қабырғада қыл қаламмен салынған қазақ ауылының құс биіктігінен көрінген көрінісі.
Оқушы бала портфелінен әліппесін алды. Әліппенің бірінші бетіндегі суретке қайта-қайта қарап ондағы суретті алдында тұрған қабырғадан іздеді.
Оқушының қабырғада салынған суреттен іздеген фрагменті ені және биіктігі тең, яғни бір метрдей «сұр түсті квадрат»-пен алмастырылғанын түсініп «сұр түсті квадратқа» қайта-қайта қарай берді. Неліктен оның сүйіп қызықтап қарайтын сурет фрагментін ұсқынсыз «сұр түсті квадратқа» айналдырды?
Осыдан бір күн бұрын. Мектепте түскі ауысым кезі. Осы мезетте мектепте тек кезекші қызметші қалатын. Әдетте кезекші қызметші ретінде еден жуатын әйелдердің бірі тағайындалатын. Сағат 13-20. Мектеп табылдырығын жергілікті әкім аттады. Оны мектепте кезекшілігін атқарған еден жуатын әйел қарсы алды. Әкімге оның дәрежесіне сай емес қызметші қарсы алғаны ұнамай қабағы түйіліп түрі өзгере берді.
-Әкімді! Кім десеңші! Әкімді! Қазір көрсетемін! Кім емес мынаған (көз алдына сұқ саусағымен еден жуатын әйелдің маңдайына нұқып тұрғанын елестетті) қарсы алдыртты!, -деп іштей өз-өзін өртеп тіл қатты.
-Директор орнында жоқ дейсіз, онда сіз мектепті аралатып көрсетіңіз!, -деді де мектеп ғимаратымен танысуға кірісті.
Еден жуатын әйел амалсыздан мектепті аралауға кірісіп кеткен әкім артынан еріп отырды.
Әкім мектептің бірінші қабатын аралай бастады. Турасынан бастауыш кластар орналасқан мектептің бөлігіне дәліз бойымен жүріп өтіп оқу бөлмелерінің алдындағы рекреацияға бір ақ шықты. Бір-екі қадам басқан соң бір орнында үндемей тұрып қалды.
Онсыз да бұзылып тұрған бет келбеті су тиіп кеткенде балжыраған саздай езілді.
Дәл алдында! Бүкіл қабырғада! Жаман қазақ ауылының үстінде! Құс бүркіт! Мемлекеттік символы ұшып барады және оның үстінде бастауыш класс оқушысы отырып алған! Оқушыны қалайша мемлекеттік символ үстіне отырғызып қойған! Әкім суретке қарап:
-Неткен саяси сауатсыздық! Мемлекеттік символды қабырғаға салып қойыпты! Жай ғана емес! Үстіне бала отырғызыпты! Сөндіріндер мынаны! Осы арада бұйырамын!, -деп көзі қанталап еден жуушы әйел үстіне түңіле түсті. Ондайды естуге дайын емес әйел қатты састы.
-Қалааа… ааайш… аа жоямын, -деп әкім бұйрығын түсінбей жауап берді. Әкім болса шіреніп жіберіп, құлақ шекеден сұқ саусағымен шұқып еден жуушы әйелге «мыиң жұмыс істемейді» деген ишара көрсетті. Сосын сұқ саусағын көкке көтеріп міне ақыл айтайын дегендей еден жуушы әйелге төне түсіп:
-Қазір сыр тауып әкеліп менің көзімше мына сауатсыздықты сырлап тастайсың!, -деп бұйыра сөйледі.
Еден жуушы әйел жалма-жан жан-жағына қарап мектептің қоршауының темір қақапасын сырлауға дайындап қойған сырдың барын есіне түсірді. Бес минуттан соң сақ әкімнің басқарумен, оны бұйрығын орындаған адамның жеңіл қолымен суреттің саяси сауатсыз фрагменті, яғни «бүркіт үстіндегі бала» сұр квадратпен алмастырылды.
Сағат 13-40. Әкім мектеп босағасынан шықты. Көңілі көтеріңкі. Міне бір әңгіме табылып сөзсіз оның пайдасына шешілді. Ауылдың әкімі барын білсін! Әкім әрқашан жұмыста. Мына мектептегі мұғалімдер нағыз саяси сауатсыздар! Егер мұғалімдер саяси сауатсыз болса онда олардың саяси сауатты болғанға білімдері жетпейді. Бір-бірінен қисынын, жалғасын тауып шыққан ойлар. Әкім өзінің локиқалық ой қорыту жағынан өзгелерден биік тұрғанын сезінді. Ішінен тағы бір мәрте қайталады:
-Сауатсыздар балаларды оқытпақшы болған! Көрсетемін бұларды!
Жаңа оқу жылы басталмаған шақта, яғни басталуына бір ай қалғанда мектеп директоры бастауыш кластың рекреациясының қабырғасын суретпен безендіруді ойластырады. Сол себепті таныс бейнелеу өнерінің профессорымен ақылдасып рекреация қабырғасына салынатын суретті ойластырып оның эскизін жасайды. Эскиздегі суретті қабырғаға салу үшін профессор үш күн еңбектенеді.
Суреттің негізгі фрагментін профессор әліппенің сыртындағы суреттен көшірді («бүркіт үстінде оқушы баланы»). Негізгі сурет фрагментін ауылдың пейзажымен толықтырды.
Негізгі фрагменттің символикалық мағынасы туралы бір сөйлем: оқушы бүркіт үстіне мініп алып білім қуып, ғылым шыңына бағыт алғанын білдіртеді.
Әңгімемнің соңында:
-Саяси сауатты әкім суреттің символикалық мағынасын қалайша түсінбеді? -деп өз-өзіме сұрақ қоямын.

Мектепке бармаған кезім. Қай жаста болғаным өзімеде белгісіз. Қолымда алғаш сіріңкенің қорабына үйкеп тұтандырған шырпы. Диван ортасындағы алақандай жерді тұтандырып оталдырдым.
Алды күні ағам диван үстінде отырып сіріңкені тұтатып отырған. Сонда жанған сіріңке шырпысы дәл диван бетін керген қалың тоқылған матадағы шағын жыртықтың үстіне дәл түскен. Мата астынан шыққан мақта бықсып үлгерді. Бүгін басқаша. Ағамның қылығын мен қайталадым
От күшін алды. Өткір иісті көк түтіннен қорқып диван қолтірегімен қабырға арасындағы қуысқа тығылып қалдым. Қоңырсыған мақта иісі мұрнымды ашытады. Әжем дер кезде үйге кірді… Алюминий бақырдан су диван үстіне төгілді. Пысылдап от сөнді. Менің аяғымнан тығылып жатқан жерімнен суырып алды. Кеш боларма еді. Шағын бөлменің есігін жауып ісімді істеп едім. Өмірім үзілмей қалды.
Бала кезімде талай рет арсыз өлімнен қалыппын. Орындалмаған маңызды бір ісім бар шығар, әйтпегенде өлім сұрамай-ақ жасына, күйіне қарамай қаншама жанды алып жатыр.

Қыстың басы. Бірінші қар түсіп, еріп күн қайта суытқан кез. Қара суықта Күн жоғары көтерілмей қатпар-қатпар сұр бұлтты қас етіп түйіп алыпты.
Кеш гүлдеген гүл күнге қарапты. Күннен жылу сұрапты. Бүріскен жапырақтары жайылмайды, солып, кеуіп сынғалы тұр.
-Аяшы күн мені, жылуыңды бер!
Күн гүлдің жалбырынғанын естігенімен жыл мезгілін ескеріп жауап бермепті.


P.S.: Табиғаттың жаратқанында көк түсті роза гүлі болмайды. Қыста гүл гүлдемейді. Әр істің өз кезегі, мезгілі бар.

Қазіргі заман пәлсафасына сай:
"Өмірде бәрін жеке тұлғаның қалыптасуы шешеді" деген қағида бар.
Жеке тұлғада мінез бар. Осы мінез бұл дүниеден адамға не қажет соның бәрін алып береді. Оқудың қажеті жоқ. Оқу деген болашақта біреуге бағынышты азаматты жасап шығарудың жолы. Сондықтан байығын келсең "өзіңе жұмыс істе өзгеге жұмыс істеме". Оқу бітірмей-ақ байып жатқандар көп қой. Оқуға мән бермесең өзіңді шектемейсің, өзгеге бағынышты болмайсың. Тек өзіңе сен.
Осы пәлсафаны ұстанған студенттім:
-Дене салмағы ауыр болғандықтан жерге жылдам құлайды, оған өзім көз жеткізгенмін, -деген. Сенің көзқарысың бойынша дұрыста шығар, бірақ, физика көзқарасы бойынша «кішкене» басқаша. Соны сен білсең ғой «кішкентайым». Сеніде қабыл еттік. Өйткені сенде барсың бұл дүниеде.
Қаншама анектодтарды дүниеге әкелдің.
Бірде сабақ үстінде қағаз бетін шеңбер бойымен қиып алғаннан пайда болған дөңгелекті студент қолына ұстаттым да:
-Дөңгелектің өлшемін анықтап берші, -дедім.
Студентім маған аң-таң болып:
-Дұрыстап тапсырма бермейсіз бе?, -жақтырмаған күймен.
-Түсінбеймін сіз биіктігін, ұзындығын өлшеп бер деп тұрсыз ба?-депті.
Дөңгелекте биіктік немесе ұзындық болмайтынын студенттім біліп пе?
Бұл дүниеде студенттерім болмаса ше?
-Болмаса қалайша сенсіз, сенсіз күн көрермін,-деп ойша әрқайсын есіме алдым. Табысымды қалайша табармын.
Бұл дүниеде бәрі бір-бірімен байланысқан. Осылайша бір-бірімізге байлап, бір себеп тапқызып бір-бірімізге қаратқан дүние-ай!

Той үсті. Қонақпын. Отыруға көңіл жоқ. Себебі? -Тек өзім. Әйтпегенде туып-өскен ауылдың тойы ғой. Көптен көрмеген жандар. Ауылдың той бетін он бес жыл көрмеппін.
Ауылдың үлкен адамы сөз сөйлеп жатыр. Жетпіске тақаған… Сөздері тоқтаусыз лек-легімен шаттық көңілмен бірінен -соң бірі ауызынан шығуда. -Бұл адам неткен бақытты?- деп сырт көз ойлар. Қайқы-қасірет оны айналып өтпеді. Бірақ өмір адал, жетпіске тақағанда үстіне шаң қонбайды.
Көз қиығымен басын изеп амандасып жатқан жап-жас келіншекті байқадым, танымадым, күйеуінің құлағына бір нәрсе сыбырлап қояды. Әзер таныдым, -Кішкентай балапан, көршінің қызы ғой!.. Балапан кезінен көрмеппін.
Бес жасында жазғы аяқ киімін жөндеп, тозығы жеткен жерін сөгіп, қайтадан бұлдан пішіп-қиып, құрастырып тігіп, табан үстіне қондырып жаңалап бергенмін.
Киюге жарамсыз болса да аяқ үштеріне іліп алады. Жаңа аяқ киімі бар. Бірақ оған дәл сол аяқ киім қажет. Бала көңілі бал, қимайсың. Жарты күн уақытымды бөлдім.
Жаңартылған аяқ киімін киіп алып, көше кезіп, бәріне мақтанып көрсеттіпті. Соны да әбден тозығы жеткенше киді.
Қадіріңді білген ауыл!
Бірінен соң бірі естеліктер легі -Есіңе түсірші, -дегендей таласады. Есіме түсіргім келмейді. Бірақ қалайша -Есіме түспеңдер, -деймін, өздігінен-өзі құлақ түбінде сыбырлап, сылдырласа.
Шіркін-ай! Кешірім сұрап өткенді қайрып алсам ғой! Уақыт кешірмейді. Тіпті ондай мүмкіндік болып, оны жіберіп алып, артынан өкінсем… Сірә, қазір өзімді жеңілдірек сезінерме едім. Қазір ауылдың азаматтары, жастық шақта -тенектері, еркелері:
-Сені біз білеміз, қал ауылда! Өзіміз үйлендіреміз. Ісіңді жалға!, -дегенде сенбедім.
Бақыт оның қадірін білгеннің қолына қонады. Тісте жұдырығыңды, тісте! Әттең!
Өзіңді әлжуаз санадың, өзің үшін күреспедің. Көлкеңнен қаштың. Сені сыйлады. Шебер болмадың демеді талпынысыңды бағалады. Өжет болмадың демеді түзу жолыңды бағалады. Тіл табыса білмеді демеді білім сыйлағанынды бағалады.
Қаштым, пыстым. Түбінде тойда отырмын. Ауыл болса сол қалпы. Бір жанұяның баларындай жиналып, той жасап ауыл қызын ұзатып жатыр. Мен болсам қонақпын.

Есіңізде болар. Біздің ауылда Әтөш деген бала барын. Енді ол Айдар. Денелі, жиырма бестегі жігіт. Үйленген. Бес жастағы ұлы бар. Кумирі Дон Корлеоне. Жай ғана Дон емес Дон Вито Корлеоне (атақты ганстер, Италиядан шыққан американдық мафияның ең жарқын мүшесі және басшыларының бірі).
Әтөш тұрып жатқан пәтердің қабырғасына ілінген фотосуреттерге зерімізді салайық (фотоларды қарап шығайық).
Бірінші фотосурет. Досы, оның есімі Досым. Екеуі қымбат джип тектес автомобиль ішінде отыр (типа «грузак» автода), фотограф артқы орындықта. Соған екеуі қарап «біз қандаймыз» дегендей. Фото-екі ганстер бас қосты.
Екінші фотосурет. Костюм -шалбар киген Әтөштің өзі- гранд персонасы. Костюмге сыймай шартыйып шыққан қарынын ерекшелеп көрсеткен. Бұлай істеудің мағынасы италияндық мафияға ешқандай қатысы жоқ. Бірақ, қазақи мағынасы бар-ау. Шартыйған қарын -қатын алдында авторитетті көрсетеді. Фотосуреттің көркемдік мағынасы осы көрініспен шектелмейді.
Әдетте темекі тартып тұрғанда оң қолын салбыратып ұстаушы еді, дәл қазір фотосуретке солай тұр. Тек темекі орнында пистолет. Фото-ганстер жұмыс құралымен.
Үшінші фотосурет. Сауна ішінде досы екеуі белдеріне орамалдарын байлап дөңгелек үстел басында отыр. Тропикалық күн астында қыздырып отырғандай. Фото-ганстерлер демалуда.

Таңертен ерте тұрып жиналып жатыр. Ұл баласы бірге тұрып алып есіктен шығарып салып жатып:
-Папа, менің пистолетімді алыңыз. Жұмыста бәрін «пах-пах» етіп қорқытасың.

Баласының қолындағы пистолетті алып:
-Пах, пах, -деп пистолеттен (тапаншамен) атқандай ишара жасап қалтасына салып алды.

Айдар үстіне униформасын қиіп есіктен шыға берді, арқасында ап-анық жазу оқылып тұр: ««Балапан» ойыншықтар сауда үйі. Күзет».

Фотосуреттерді түсірген Қанипаш, әйелі ғой :) Күйеулерінің мейрім-үстемін, авторитетін артырып жүрген жеңгелерімізге мың алғыс!