Жаңбыр астында тұрғанның өз мәнәсі бар шығар, бірақ, мына тұрысым өзіме жақпаны рас.
Ойда жоқ жерден:
-Кім боласыз?-деп сұрап қалса.
-Жергілікті газеттің штаттан тыс фотографы боламын,-деп құтыламын.
-Осы күнге дейін штаттан тыс фотографы болсаңыз негізгі табыс әкелетін жұмысыңыз не болғаны?, -деп ешкім сұрамапты. Осылайша негізгі жұмысым жайлы айтып, түсіндірмей-ақ «фотограф», «фототілші» атанып жүре беремін.
Жасың үлкейген сайын, ойыңдағы сөзді емес, аузыңнан күткен сөзді шығаруға мәжбүрсің. Сондықтанда әңгіме айтқанда ғибратты сөзді қосасың.
Жан-жаққа қарап көз қандырып, дүниенің көп бөлігін білдім-ау деген жасқа жетсеңде бірдеңе байқап, бағалап өткен-кеткенмен салыстырып жүресің.
Бағана, автобуста келе жатқанда баланы байқап қалдым. Таныс біреудің баласы емес. Осы заманның қалада туып-өскен қазақ балаларының бірі. Құрдастарына қарағанда қарапайым киініпті. Сырт киімінде қара-көк түсі басым. Үстінде ұзындығы орташа күртікше, белтұста белдігі бар. Басында ағылшын қалпағы. Жұқа иленген бұлғарыдан тігілген. Маңдайын және төбесін ғана жабады. Қарақұсы ашық. Оның есесіне күн қақышы үлкен. Қара күзде күн көзге түспеседе мына бас киімінің сән үлгісі осындай.
Жейденің ақ жағасының астынан көкшіл галстук байқалады. Яғни, балалар ұйымының мүшесі. Мойынға байланған көкшіл галстук оған антпен бекітілген міндет жүктелгенін білдіреді. Сол бір кезде менде осындай балалар ұйымына мүше болғанда ант бергенмін:

«Отанымды қадірлеймін. Ата-анамның және ұйым басшыларының тапсырмаларын орындаймын. Әлсіздерге көмектесемін… т с.с.»

Осындай ант қабылдағандағы бет-жүзін елестетіп көрдім. Ойға батып күңіреген емес, жан-жағын шолып жадыраған емес…
Әдетте…
-Болашағы бар, ең болмағанда мемлекеттік қызметкер болады,- деген сыбыс естілер еді.
Уақыт өттті. Ант берген балалар азамат болып өсті. Сол кезде күтпеген жерден домбырасын күңгірлеткен ақын сөзі сан ұрындырмасқа кім кепіл?

«Ант бергендердің барлығы анттарына берік болса!
Үкілеп, көзтигеннен сақтандырғандары озат болса!»

Домбыраның күңгірлеген дуысы бәсеңдеп алыстай берді. Жаңбырдың құлақты бітеген шуы басылып, жаңбыр толасып, тамшылары сирей түсті. Құлаққа таныс мелодия ырғағы жетті. Оған ілесіп жас әнші әнін шырқауда.
Мерекелік күн жаңбырлы күнге қарамасан аталып өтуде. Дәстүр бойынша ортаңғы алаңға сахна орнатылды, дәстүр бойынша сахна алдында халық жиналды. Жиналған халықты танып тұрмын, дәстүр бойынша… Көбі студент. Үлкен-кішілі кәсіподақ ұйымның мүшелері. Ересек, дәлірірек айтқанда денелері кесек азаматтар мен азаматшылар. Бұлар жеке тұрады, оның қимылын байқап, баққан бір топ қызметкерлері не сол немесе оң жағынан шығып оның көзіне көрініп қояды. Бастығын баққандар. Мұндай қылықтары үшін оларды сөге алмайсың. Бастығыңа жақпасаң күнің жоқ. Одан кейін әр түрлі әкімшілікте ұсақ-түйек қызметтегі қыз-келіншектердің тобын бірден аңғарылады. Жұқа сырт киім астында костюм-көйлек. Арасында костюм-шалбар киген біраз жігіттерді кездестіресің. Олар қалайша тез жиналып, көзге түскен соң, дәл солай көзалдынан ғайып болады. Ана жерде, мына жерде жеке-жеке тұрған полиция қызметкері байқалады. Жабық жасыл түсті плащ иықтарынан тік түсіп, күлпәрәсі фружкаларын ұшбұрыш жасап жауып тұр.


Байк «чоппер» (мотоциклдің түрі)

Велосипед мінген бозбала көрмендер қатарын толықтырды. Ауа-райына сәйкес киініпті, өзін емін-еркін сезінеді. Жауынды елемейді. Велосипеді чоппер мотоциклі тектес. Велосипед рамасы, дөңгелектері кішкене. Рулі велосипедші бойына сәйкес биік көтерілген, орындығы болса керсінше өте аласа орнатылған. Алаңдағы концерт ол үшін велоакробатика жаттығуларының арасындағы үлкен музыкалық үзіліс сыңайлы…
-Өтіп жатқан өмір, -ішкі ойым сыртыма шығып үлгерді. Фотоаппарат қаншалықты кең форматты, болсын. Фотосурет тек мына өмірдің, өте кішкене бөлігін қамтиды. Суық өтті, сыз өтті дегенде түшкіріп жібердім, бір емес бірнеше рет.
-Әпчуууу!, әәәә, әпппчууу!, -көз ашып, көзден тамшы шықты. Бір жерден оқығанмын:
-Адам түшкірген шақта сол мезетте талып түскендей болады.- деп. Шын мәнінде де солай.
-Сау болыңыз!
-Әпчуууу!
-Сау болыңыз!
Қайсы уақытта қасыма келіп, қол шатырының астына алған бикешті байқамай қалыппын. Оң қолында ұстаған шатыры салмағын басып, белін майыстырып тұр, сол жақ қолында полиэтилен плащ.
Жұқа полиэтилен плащты қалқалап соның астынан фотосурет түсіріп тұрғанмын. Түшкіргенімде плащка ие болмаппын. Жел оны үстімнен ұшырып тура бикештің қолына түсіріпті.
Ол мені, мен оны сырттан танитынмын.
Бикешті осындай жиында және жергілікті газет редакциясында кездестіретінмін. Бикеш деп еркелетіп айтқаным, әйтпесе білегі жуан келіннің жасына жеткен қыз. Бикеш демей мадам десем дұрыс, ұстанымы кинода көрсетілетін патша заманындағы балаларды тәрбиелеу үшін алынған шет елдік тәрбиеші әйелге ұқсас. Қазақша сөйлесең түсінеді. Бірақ қазақша сөйлегісі келмейді.
Әрі қарай әңгіме барысында сізді және өзімді шатастырмай оны «бикеш» деп атай берейін.
-Сау бо-лы-н(ң -айтылмайды)ыз, будьте здоровы!
-Добрый день!, -дедім, фотоаппаратты арнаулы сөмкесіне салып жатып.
-Вот Ваш плащ, -деп қолыма ұстатты.
-Спасибо. Больше не понадобится. Пользуюсь, чтобы фотоаппарат защитить от влаги.
-Не солнечный день, работать надо!
-Вы правы!
-Я, свою работу выполнила, можно и домой.
Осындай байланыспайтын үзіктерден тұратын диаглогымыз жалғаса берді. Мен болсам бикештің қолындағы шатырды өз қолыма алып, қасында еріп келемін. Көше бойына шығыппыз. Диалогта мән жоқ. Не туралы сөйлескеніміз есте қалмапты.
Аяққа киген тұмсығы үшкір қызыл туфлиі ана-мына арықты аттау үшін немесе су кешкенге әдейлеп бейімделмеген сыңайлы. Қуаныштың бәрі туфли үшінде. Көзалдымда үштері кезек-кезек алмасады. Бұл тек үші, жалғасы оданда қызық дегендей қыдыққа тиеді. Дегемен бикеште шарм бар.
-Киген киім үлгісінде әлде бетін әрлеп сылаған косметикасында ма? Әйтеуір өзіне көңіл бөлгізіп тартып тұрады. Еркек заты қатты тас емес, сондықтан, іштегі қиял өзіне ерік бергенді қалап:
-Қызыл баумен түйілген шашы тарқатылса толқитындай…
-Жә, жә тоқтат, -деп дер кезде ішкі тежегіш іске қосылды.
Қазір дәмханада отырмыз. Бикеш тапсырыс беріп үлгеріпті. Былайша өмірде, санап көрсем, маған, дәмханада және тегін тағам дәмін таттырған бикеш саны көп болмапты. Қайсымыз аңшымыз, қайсымыз аңшы қолына түсуі тиіс олжамыз?
Бикеш ештеңені білдіртпей, сездірмегендей өз әңгімесін орыс тілінде айтуда, арасында мені әңгімеге тартады:
-Дәрігер болсам маған жарасар ма? Қалай ойлайсыз?
-Жарасады деп ойлаймын. Сізден жақсы дәрігер шығуы әбден мүмкін. Маска үстінен әдемі көздеріңізбен пациенттіңізе қарап, оған көз жылуын сыйлар едіңіз.
-Дәрігер болмай қалдық. Тұрмыс құрудыңда жолы болмады. Күйеуге шығуға шақырды. Өткен аптада апайымның үйіне қонаққа бардым. Бүгінгі күндей жауынды күн. Терезеден үйдің сыртқы ауласына қарадым. Бір-бірін тіреген, бірге кәрілікті қарсы алған көп жыл оттасқан жұп кетіп барады. Бір уақытта терезе алдына екі көгершін бір-бірімен жарыса қонып, сосын қарт жұптың үстін басып ұшып көрінбей кетті. Жайдан-жай қарт жұпты бақылап тұрғанымда көгершін жұбы ұшып келмегені анық. Тағдыр маған осылайша белгі беріп тұр, -деп сөз кезегін маған берді.
Қазіргі жағдай, кафедегі отырысым, көрінісі нашар спектакль қойлымында ойнаған актер жағдайындай. Әрі қарай көнсем спектакль соңындағы шымылдық жағдайыма жеңілдік әкелмес. Қазіргі ролім үшін іштегі "ұят" есеп сұрап, мазалай бастады. Жоқ, өзімді "ұят" алдында ақтап болдым. Онсызда өмірде біле тұра жіберген қателіктерім жетеді. Соның санын бірге артырғанға құлқым жоқ. Салқын, салмақты дауыспен орыс тілінде:
-Білсеңіз, біреудің бақытың ұрлап бақытты боламайсыз.
Сценадағы көңіл-күй бірден өзгерді. Қазір үстел басында кездейсоқ, алғаш бір-бірін көрген еркек және әйел отыр. Шындығы сол. Осы күйге түспей тұрып жүріп-тұрысымыз, отырғанымыз соқыр құмарлық айырған бас-көзсіздік. Оны бикеште түсінді.
Бір-екі секундтық үнсіздікті бикеш бұзды, орыс тілінде:
-Асығыспын, тезірек үйге оралу қажетпін, -деп жинала бастады. Менде бірге жиналып жатып:
-Аялдамаға дейін шығарып тастаймын.
-Жоқ, сіз басқа жаққа барасыз. Шығарып салудың қажеті жоқ.
Осыдан кейін екеуіміз кафеден бірге шықтық, бикеш болса аяғын тез-тез басып кете берді.
Бір жұмдан кейін. Оңаша кездесу іздегенде таппайтын жердің бірінде жауынды күнде кездескен бикешкеті кездестірдім.
Қабырға бойымен жиналған қораптар екі ғимаратты жалғастырған дәлізді тарылытыпты. Қарама-қарсы келген адам бір-біріне жол бермесе соқтыспай өтпейді. Соны пайдаланып бикештің жолын бөгедімде:
-Сізден ұялып жүрмін. Өткенде кафэге сіз шақырдыңыз. Сізге қарыз болып қалдым. Кафэге жүріңіз. Түс мезеті жақын. Түскі асты бірге ішейік.
Бикеш орыс тілінде:
-Сіз үйлененген адамсыз. Менің басым болса бос. Сыртымыздан көрген жаман ойлап қалады, -деп жүре берді.
Тағы бір жұма өтті.
Осы жолы газет редакциясындағы бос үстелдің басына отырып, ноутбугімді үстіне қойып ішіне жазылған фотосуреттерді көрмекші болдым. Орыс тілінде таныс дауыс:
-Сәлеметсізбе, маған көмектесіп жіберіңізші.
Осы жолы ешқандай артық немесе кем ойсыз өмірімде менімен үшінші рет тіл қатып тұрған бикешке:
-Қолымнан келетін көмек болса көмек беруге дайынмын, -дедім.
-Менің фотоаппаратым бар, фотосуреттерді дұрыс түсірмейді, соны қарап беріңізші.
Фотоаппаратты ноутбугіме қосып ішіндегі бір-екі фотосуретті ашып қарап шықтым. Ол кезде бикеште үстел басына жайғасып қасыма отырып үлгерді. Фотосуреттер болса тамаша түсіріліпті. Бикештің фотоаппарат сапалы фотосурет түсіретіні анық көрініп тұр. Сондықтан:
-Фотоаппарат жақсы жұмыс істеп тұр. Ешқандай ақауын байқаған жоқпын, -дедім. Сөзімді үздімде «биешке тағыда қандай сұрағын бар» дегендей сыңай танытып қарадым. Үш-төрт секундттық үнсіздік орнады. Диалог жалғасын күтпей үстел басына тұрып кете бердім. Бикешке бұл қылығым ұнамады. Оның ағарып кеткен беті соған дәлел.
Жыл бойында бикешті бір-екі рет кездестірдім. Ауысша онымен амандасып көрдім. Бір жолы менімен амандасты. Одан кейін амандаспады. Біраздаң соң менде онымен амандасқанды қойдым. Сол кезден бастап бикеш менің көзалдымнан ғайып болды.

P.S.: «Уақыт зымрап өтіп жатыр» көпшілікке таныс қарапайым ойды білдіретін сөйлем. Мағынасы біреуді ойландырса, біреуді асықтырады.

Естеліктің бір шетін ой елегінен өтізсем дүниені танып –білу бала кезден бастау алыпты. Баланың ісін үлкендер ойын көреді. Ес біле, ақыл тола жылдың әр маусымының қызығын танып, біле бастайсың.
Жаз маусымы кешқұрым тынық, электр жарығымен

2004 ж. суреттің цифрлы көшірмесін сканерде жасағанда -қағаздағы суреттің түпнұсқасының элементтері құрама бөліктерге сапалы жіктеліпті. Сол кезде компьютер экранында суреттің ұсақ детальдері анық көрінді. Түстерді сәл өңдедім. Жалпы фотосурет туралы не білемін? 1927 ж түсірілген (сол тұста жасалған фотосурет дейік). Фотосуретте кімдер? Жауабы белгілі:
-Мектеп алдында тұрған мұғалім(дер) және оқушылар. Алғашында, бірден назарыма түскен сурет элементі. Сол жақ жоғарғы жағында орналасқан араб графикасының негізінде жазылған жазу. Жазудың мазмұны қандай?
1900-1940 жылдың арасында қағаз бетінд тілді түсіруге кемінде үш әдіс қолданған. Бұған дейін осы жайтқа ешқандай мән бермеппін. Қолға нағыз фотоайғақ түсіпті. Яғни, 1927 жылдың төңірегінде тілді қағазға түсу үшін араб графикасы қолданған. Жазғаным жаңалық емес шығар. Бірақ, осы мектептің кейіннен тастан қаланып, оны қоймаға айналдырған ғимаратты көзбен көрдім десем ше? Тарихтан ауылды жерде мектеп болғанын білеміз. Нақты қайсы жерде, нешеуі және алғашқы мұғалім кім болған?
Кейбір сұрақтарды шешкенге тек архив құжаттары көмектеседі. Ол заманда да бір мұғалімді екі мектеп тарихынан көреміз. Осы жерде кейбір жайттар көңіл аудартады. Өскеменде орналасқан қазіргі Жамбыл гимназиясынан бұрын ашылған қазақ мектебі болған-ды мыс? Негізін кім қалады?
Таласты тарихшыларға қалдырайық. Суретті қарастырғанда нені байқадым?
1) Жазудың мазмұны.

Тек жеке әріптерді таныдым. Оңнан солға қарай «б», «і» немесе «н», «л», одан кейін «м» әріпі. Әр түрлі алфавитте тілдің жазылуымен таныс мамандар көңілдерінді аударыңдар. Пікірлеріңді күтемін.
2) Фотосурет түсірілген жылдың мезгілі. Күз болуы әбден мүмкін. 1927 жылы қазіргі бірінші қыркүйектегідей барлық жерде оқу жылы бірдей басталмаған. Көктем болса балалардың көбісі аяқ киім киер еді. Көбісінде аяқ киім жоқ. Бір аяқ киім үлгісін байқадым. Яғни, бәтеңкені (ШҚО климаты жыл бойы жалаңаяқ жүргізбейді).

3) Фотосуретте баласымен түскен әке бар. Ортаңғы қатарда, сол жақта бала қасында әкесі отырған сыңайлы. Бастың, құлақтың, көздің ұқсастықтары бар.

4) Фотосурет ауылды жерде, әлде қалалы жерде түсірілді ме?
Менің ойымша ауылды жерде. Бірақ нақты айту қиын. Қала тұрғындарыда дәл фотосуреттегідей киінуі де мүмкін. Фотосуретті тапқан тарихшының айтуынша ауылды жер. Сіздер қалай ойласыздар?
5) Бір киім үлгісіне сай киінуге тырысқандары көрініп тұр. Әдейлеп киініп келді десем де қателеспеймін. Барлығы жағалы киім киген. Көбісінде костюм, шалбар. Ақ көйлек. Оң жағында отырған оқушының сырт киімінің тозығы жетіпті. Форма сақтамаған балалар заман туралы басқа мағлұмат береді.
6) Фотосурет түскен күні мектепте сабақ болды ма?
Меніңше сабақ болды. Оң жақта жантайып жатқан баланың қолында оралған дәптер парақтарына ұқсас зат ұстапты. Бір оқушы қыздың қолында анық кітап немесе дәптер, парақ салатын қатты тысты көреміз.
7) Фотосуретте оқушылардың ұстаздары қайда тұр?
Үстінгі қатарда үш азамат, ортаңғысы ең көрнекі жерде орналасқаны мектептің негізгі ұстазы десем қателеспеймін. Мүмкін ортадағы азамат мектептің жалғыз ұстазы шығар.
8) Киімдегі сән үлгісі байқалды. Сол жақта жантайып жатқан бала ұсақ шақпақпен гүлдеген матадан тігілген жейде киіпті. Басында ақ фуражка. Шалбар балағы сыртқа бүріліпті. Жалпы, мата түстері және матадағы суреттер әр түрлі.

Көп қарап, ойланғаннан болар. Қара-ақ түстер түрлі-түстке ауысып, кинолентаға түсірілген деректі фильм үзінділеріндей қатып қалған суретке қас-қағым сәтке жан бітті. Мектеп алдында тұрған мұғалім, оның оқушылары мектеп ішіне кіріп сабақтарын жалғастырды. Қалғандары өз істерімен тарқады. Осындай басы, аяғы жоқ деректі фильм. Оның кейіпкерлерін әлі алда отызыншы жылдар, Ұлы Отан соғысы, тылдағы еңбек, тың игеру күтіп тұрған-ды.

Дастархан төрінде жетпіс төрт жастағы ата, шөккен денесіне шапан үлкен, етегі жерге тиер-тимес. Соны байқап шапанның екі жақ өңіріннен ұстап, анда-санда беліне қапсырып жинап қояды.
Ас, жеп-ішіліп болды дегенде қолын жайып:
-Үйдің кішісі қайда, бата сұрасын, -дегенде үлкендердің бірінің белгісімен үйдің кішісі дәл жанына жүгіріп келіп:
-Иллә әмин!, -деп қолын жайды.
Сол мезетте… Қас-қағым сәтке уақыт кері қарай, 61 жылға кері шегерілді.

Тракторшы және бала

Минск трактор зауытынан шыққан алғашқы трактордың моделі (МТЗ-5 Беларусь). Тракторға негізгі жүктелген қызмет жетектегі екі тісті соқамен жер жырту, қызметін жақсы атқару үшін құрастырушы және жобалаушы тарапына тракторға қырық аттың күшіне тең қозғалтқыш сыйлады.
Трактордың жетілген түрінде брезентті кабина орнатылды, әзірше трактордың жетілген түрі ауылға жеткен жоқ. Бірер жылдан соң ондай тракторлар ауылда көбейеді. Орталықтандырылған тракторды жөндейтін шеберхана, жанармай құю станциясы салынады. Әзірше жанармай темір бөшкелермен ауылға әкелінетін.
Тракторға техникалық қызмет көрсету тракторшының мойнында. Трактор жағатын жанар майды құйяды, механизмдерін майлайды, тозған немесе істен шыққан бөлшегін алмастырады. Сырт киімге мұнай өнімінің иісі сіңіп, тамшыларына бұлғанатын.
Тракторға қызмет көрсету өз алдында, оған отырып басқарып жүргізу рахатқа бөлемейді. Кабинасы жоқ тракторда жазда шыбын-шіркей маза бермейді, беті күнге күйеді. Тракторға тіркелген құрал, механизм жұмыс істегенде жан-жақта шөп –шалаң, шаң-тозаңды көптеп шашып ауаны ластап тракторшыны жылы күнде қымтанып киінуге мәжбүрлейтін. Басынан картоз-фуражкасы түспейді.
Дегенмен, тракторшының жұмысы ауылда ең құрметті мамандық қатарында. Тракторды басқарып, қызмет көрсетіп, оны жөндеу біліктінің ісі саналатын.
Гүрілдеп, тырққылдап трактор кешкі ауыл тыныштығын бұзды. Арық бозбала тракторшының қасында отыр. Үстінде мереке күндері киілетін ақ жейде, қара шалбар. Шашы тақырлап алынған.
Бала өскенде жүк көлікті немесе тракторды рулінен екі қолдап ұстап оны жүргізіп келе жатқанын талай рет елестетіп көрген.
Жайшылықта кез-келген бала тракторшының жолаушысы болу мәртебесіне бөленбейтін.
Жұмыстың ауырлығынан қажып, шаршаған, үсті кір тракторшыны елестету оңай шығар. Бірақ, баланы қасына алған тракторшы күш, қайрат, сән жарасқан жігіт ағасы. Сәнге сәйкес қыр мұрынына қанат бітіріп, толқыған бір қарыс шаш өсіріп оны маңдайына қайрыпты.
Тракторды жүргізіп шаршадым демей жұмыс аяқталған соң дала басындағы жұмыс киімін ауыстырып, жуынып-шайынғанға ерінбейтін. Өзі жуынбас бұрын тракторында жуып үлгеретін. Ылғида жаңа трактордай жайнап шығатын.

Бірер минут бұрын.

Құрдас балалардан қандайда бір ерекшелігімен көзге түспеген бозбаланы аяқ астынан жақын –жақпай туыстары емес, ауылдың сыйлы ақсақалы қонаққа шақырыпты. Ақсақалдың кенже ұлы тракторына отырып әкесінің қонағын алып кетуге барған. Баланың анасы ақсақалдың үй-ішін сыртынан білетін.
Ақсақал және үлкен ұлы соғыстан аман-есен оралыпты. Ақсақал соғыста ерлікті мол жасағанын жеңіс мейрамында кеудесіне тағып шығатын медальдерінен белгілі. Қандай ерлігі үшін қандай медалін алғанын, соғыста не көргенін тісінен жарып шығармайтын. Үлкен ұлы соғыстан оралған соң жеке үй тұрғызып үйленген. Қазір ағаш ұстасы. Олда әкесі секілді. Соғыста көрген, білген жайттары жайлы тіс жармайды. Бір үйден екі еркек соғысқа кетіп оралғаны сирек. Анасы:
-Ақсақалдың бағын берсін,-деп ырымдап баласын мерекелік киіміне киіндіріп қонаққа шығарып салды. Неліктен баласын қонаққа шақырды, тағыда неліктен деген сұрақтар көмейінде тұрғанмен ештеңе демеді. Ешнәрсе текке жасалмайды, бір оңды шешімі бар.

Қонақты күту.

Қонақты күтуге үй іші әзір, дастархан жасалған. Қараңғыдан үйдің босағасын аттап кіргенде жарық электр жарығы баланың көзін ашытып еріксіз жұмдырды. Көзі жарыққа үйренген әулет мүшелері -ұлдары, немерелері, келіндері дастархан басында бас қосқанын көрді.
Бүгінгі кеште әулеттің жалғыз қонағы. Балалығымен жалғыз қонақ болғанын байқамады.
Төрде отырған ақсақалдың қасына төрлетіп отырғызды. Бала өзін ыңғайсыз сезінді. Оның орыны төменде отырған немерелердің жанында.
Табаққа салынған ас қойылды, асқа бата берілді. Күнделікті отбасының машығы бойынша бір адамдай тамақтануға кірісті. Әкесі анда-санда ұлдарынан күн қалай өткенін, қандай шаруа бітіргенін сұрастырып қояды, ұлдары болса қысқа жауап қайырады. Кеш өз кезегімен өте берді. Қонақты шығарып салғанға уақыт келді.
Үстел басынан тұрмас бұрын, ақсақал, қонақ баланы орнынан тұрғызып:
-Аштықты, соғысты өткердік. Бейбітшілік заман орнады. Дастарханда ақ нан. Заман, жылға қарап ауыспайды, адамның ісімен ауысады. Жаңа заманның қарқынды құрылысы басталды. Заман ауысқан шақ, мына бала жаңа заманда жол бастайды, сендер бұның артынан еруге жарайсыңдар, -деп қонағына қаратып қол жайып, бата берді:
-Алдыңнан күн, артыңнан ай тусын!
Жол бастағанда жолың болсын!
Бастаған ісің оңды болсын!
Жамандыққа бассаң, аяғыңда тұсау болсын!
Жасаған жасын жүз болсын! Әумин, -деп жайған алақандарын бетіне тосып, сипады.

Бүгінгі күні.

Батаны естіген бала бүгінде егде тартқан. Қала тұрғыны. Бала кезіндегі арманына сай жүк көлікті, тракторды жүргізбеседе, соншалықты қажет маңызды жұмысты атқарды. Зуыттың конструкторлық бөлімде жобалаушы қызметін атқарды. Бүгінгі күні бір-біріне босағасы тиіп, көп қабатты үйдің бір қабатта көрші орналасқан пәтерде шағын отбасылық қуаныш аталып өтуде. Атаны қуанышмен бөліскенге көршісі қонаққа шақырыпты. Отбасының кенжесі әліппемен қоштасыпты.
Дастархан басынан қонақтар тұрып тарқайтын кезде қуашыш себепкерін, ата қасына шақырып батасын берді. Одан кейін баланы өзіне жақын тартып маңдайынан сүйіп көзіне қарап:
-Жаман не екенің білесің бе? Жақсы не екенің білесің бе?, -деп сұрады. Бала атадан ұялып тұр. Қайсы заманда болмасын бала аты бала ғой. Дауыстап жауап бермесе де бірнеше рет басын төмен және жоғары көтеріп шұлғып жаманды және жақсыны ажыратынын білдіртті. Ата әрі қарай қонақтарға және балаға көңіл бөлетіндей қырындап отырып:
-Байқасам, мына отырған атаңның басынан талай оқиғалар өтіпті. Жақсылыққа жолым болып, пендеге жамандық жасауға ыңғайым болмапты. Мына құлақ, бала кезден мол жақсы тілекті естіпті. Жақсы сөз жарым ырыс -деген мақалдың мағынасын түсінбегенмін, өмір түсіндірді -деп. Балаға қарап:
-Естіген жақсы тілектер мына құлақ түбінде жүрсін, айтылған жақсы тілектерді ұмытпа, сонда жүрегін өмірде өз жолыңды тапқызады. Ісіңмен өз заманыңды жасайсың. Анаң-әкең, мына алдыңда отырған атаң күткеніндей-деп балаға арнаған тілегін аяқтады. Бала болса, балалығымен басымен шұлғи берді.

Конструктор ойыншығы.
Ойынның барысы көрсетілген альбом-кітапшасы бар. Әр бетінде бір немесе екі, кейде үш-төрт қадамнан тұратын графикалық нұсқа берілген.
Төрт жастағы балам альбом бетіндегі нұсқаға сай ойыннын бастады. Басында бір төбе болып үйілген бөлшектің әрқайсының автомобиль моделіне деген қандай қатысы барын нұсқаға қарап анықтап, жарты сағатта әр бөлшек өз орнын тапты. Автомобиль моделі құрастырылды. Оның өзіде жеке ойыншық.
Неге конструктормен ойнаған қызық?
Конструктордың баланы қызықтыратын бірнеше қасиеті бар. Негізгісі механикалық бекініс. Балаларға арналған конструкторларда бірнеше бекініс түрі қолданады. Меніңше балаға деген алғашқы конструкторды таңдағанда бөлшектерді қосуға пазды бекініс қолданатынын таңдаған жөн.
Пазды бекіністі конструкторларда қарапайым бөлшек ретінде пішімі тікбұрышты параллелепипедті кездестірміз. Осындай бөлшектер бір-бірімен пазды бекініс арқылы қосылады. Пазды бекіністер қолдануда ыңғайлы.
Бекіту әдісі.
Көз алдымызға конструктордың қарпайым бөлшегін елестетіп көрелік. Үш өлшемді кеңістіте тік бұрышты параллелепипед. Үстіңгі жағын өз ара тең бөлген екі түйме бар бұл кертік, астыңғы жағында үстіңгі түйме тұстарынан сәйкес ойық, яғни ұя орналасқан. Осындай екі бөлшекті бір-бірімен бекіту үшін біреуін екінші астына қойып беттерін түйістіреміз. Осы кезде астыңғы бөлшектің екі немесе бір түймесі ұяға нығыз кіріп механикалық бекініс жасайды.
Ойша осы бөлшекпен кірпіш қабырғаның фрагментін дәстүрлі әдісіпен қалап көрелік. Екі кірпішті үшінші кірпіш көмегімен жалғаймыз. Яғни, екі бөлшекті түйістіріп қоямыз, сосын орта тұсынан үстінен үшінші бөлшекті қойып бастырамыз. Сол кезде астыңғы бөлшектердің біреуінің оң және екіншісінің сол жақ түймесі үстіңгі бөлшектің ұясына кіріп бекиді.
Конструкторда бөлшектердің түр-түрі көп болғандықтан ойын барысында құрылған модельдің бекіністері берік болады.
Ойын барысы.
Автомобиль тематикалық модельдердің ішінен ең танымалы (меніңше және үйдегі балақайды қалауы бойынша).
Конструкторды және жинауға ұсынылған тематикалық моделін таңдап алып сатып алдым. Одан кейін конструкторды өзім жинап көрдім. Сосын баланың көзіне құрастырып шыққан автомобиль моделін дайын ойыншық ретіндке ұстата бердім.
Балам болса жаңа ойыншықты сынауға кірісті. Оның ерекшелігін әлі білмейді.
Біраздан соң балақай:
-Сынып қалды?, -қолында кабина шатыры.
-Сынған жоқ. Шатырын алып және салуға болады.
Бір-екі рет кабина шатырын ажыратып қосып көрсеттік. Әрине, бұдан кейін конструктордан құрылған модель балақай қолында бөлшектенуге ұшырады.
Дөңгелегі жұлынды. Оп-оңай орнына салынып жөнделеді.
Бала біраз уақыт ішінде қолындағы ойыншықты қиратып істен шығаруға болмайтына көзін жеткізді. Қандайда бір бөлшек ажыратылса орнына қайтадан бекітіледі.
Бірінші күн ойыншықты қайта-қайта қалыпқа келтіріп жинап берумен өтті. Өз бетінше конструкторды жинап үйренбейтінін білдім. Жасы кішкене оның үстіне құрастыру үшін саусақтардың күші де жетпеуі мүмкін, оныда ескердім.
Ойыншықты бөлшектеп, ойыншықты бөлшектерден қайта қалыпына келтіріп құрастырғаным нұсқаға сәйкес істегеп отырғанымды балама түсіндіргім келді және балам конструкторды өз бетімен нұсқасына сәйкес құрастырып үйренгенін қаладым.
Конструктормен ойнатқызып үйретпес бұрын пазл ойынын ойнатқызып үйреткенмін. Онда балам үш жас алты айда болатын. Пазл ойнағанда бөлшектерінің орналасуын жаттап алу ойынның негізі болған. Сондықтан пазл құрғанда бөлшектердің орналасұанын жаттап алуына көңіл бөлгенмін. Балам бір жұма ішінде пазлды өзбетімен жинап үйренген болатын. Жалпы конструктор ойнап үйренгеннен пазлды ойнап үйренген қиынға соқты. Үш жас алты айдағы және төрт жастағы бала арасында айырмашылық бар екен.
Конструкторды да өз бетінше жинап үйрену үшін бір жұмадан аз уақыт кетті. Пазлды құрастырғандағы жаттау тактикасы жарамсыздығын білдім. Бөлшектер орналасуын жаттатқызбай құрастыру нұсқасына жүгінуіне үйреттім. Әрине, кейбір бөлшектердің орналасып алуын жаттап алу деген бар. Ондай кезді байқап қалсам қолындағы жинап жатқан моделін нұсқадағы көрінісімен салыстыруын сұраймын.
Бір жұмадан кейін балам автомобилін нұсқаға сәйкес құрап жатып, құрастырудағы кейбір қадамдарды өзгертіп алды және енгізілген өзгерістер оң нәтиже берді. Яғни автомобилі автомобиль болып қалды.
Жалпы конструктор және пазл ойыны сәтті бұйырды (іздегенде табылмайтын).
Бізге тиген сәтті пазлымыз мынандай болған.
Пазл бөлшектері ірі, яғни, балақайдың алақанынан үлкен, иілгіш. Бөлшектердің паздары қайталанбады. Жиналғанда бір тұтас болып бірігетін (құрастырылған күйде бір ұшынан ұстап жылжытқанда бұзылмайтын). Пазлда құрастырып шыққандағы сурет элементтері ірі болды. Балам суретегі бейнені танып жақсы қабылдады. Оның үстіне пазлдың сыртқы пішіміде оны жинап құрастыруды жеңілдетті.

Пазлды жинауды үшін бала нені білу қажет (3 жас 6 ай):
-Заттың бес-алты түсін ажыратуы тиіс;
-Заттарды ұқсас пішіміне қарап топтастырып немесе бір-бірінен ажыратуы тиіс;
-Қарапайым таңдау жасағанда онымен келіссе ұнайтынын, келіспесе ұнатпайтынын білдіруі тиіс.
Жалпы айтқанда пазлды жинап шығу үшін балақайға өз жасына сай айналаны танып, талдай білуі көмектеседі.

Конструкторды жинау үшін бала нені білу қажет (4 жас 0 ай):
-Ең жоқ дегенде бір автомобиль ойыншының бр дөңгелегін жұлып алуы тиіс (әзіл-шыны аралас);
-Көшедегі көліктерді танып, ажыратуы тиіс. Автобусты жүк авомобилінен. Жүк автомобилін жеңіл автомобильден;
-Автомобильдің кейбір құрама бөліктерін ажыратуы тиіс. Ең жоқ дегенде дөңгелекті;
-Іс-қимылдың бағытын өзгертетуін түсіну қажет, теріс қарату дегенді;
-Заттың алдын және артын, үстіңгі және төменгі жағын қабылдай білуі тиіс, бір-біріне қарама-қарсы мағынада;
-Суреттегі алманы, орындықты, қуыршақты т с. с. бейнені нақты өмірдегі нұсқамен байланыстыра білуі тиіс;
-Қолының қимылының ыңғайы қаламсап немесе қылқалам ұстағанға келуі тиіс. Мағынасы жазып, сурет салуды білуде емес түзу немесе доға тәрізді біркелкі сызып, жолақты бояй білгенінде.
-Алғашқы екі-үш күнде дөңлектен басқа автомобильге қатысты сөздігін кеңейтуі тиіс фар, алдыңғы терезе, капот, шатыр, қанат, руль, орындық (жүргізуші орыны, рульге қарсы бекиді).
-Құрастыру барысында нұсқадағы суретке қарап дұрыс бағытта модельді орналастыра білуі тиіс (өзіңіз үйретесіз құрастыру барысында);
-Құрастырылып болмаған модельде қайсы бөлшектің бар жоғын анықтай білуі тиіс суретке қарап (өзіңіз үйретесіз құрастыру барысында).

P.S: Конструктор құрап үйренген соң конструктор болып өседі, үлкейгенде инженер болады дегеннен аулақпын. Болса бола жатар. Дегенмен, ұл балаға техникаға жақын болғаны дұрыс.

Превьюге www.amic.ru/images/news/news/277631_320.jpg суреті қойылды.

Автоны қолдан алғанда неге көңіл бөлу қажет? Қолданыста болған автоны алуға турарлық па? Жаңасын алса қалай болады?

Автоның техникалық жағдайын жақсартуға жұмсалатын қаражат

Қолдан сатылсада жеңіл авто бағасы ылғида арзан болмайды.
Кейде авто қандай нарық сегментінде шығарылғанын анықтау қиын. Сыртының типтік өлшемі бойынша «С» категориясында техникалық жабдықталуы болса нашар. Сыртына қарап «С» категориясына жатқызады. Өйткені автоның классификаттануының негізінде сыртқы типтік өлшемдер жатыр.
Сырты «В» категориясының автосы болғанмен нарықтағы бағасы «С» категориясындағы автодай. Автоның сырты шағын болғанмен техникалық жабдықталуы жоғары, сол себепті нарықтағы бағасыда жоғары.

Қолданыста болған автолар нарығының басты критерийінің бірі -баға

Автоны пайдаланған сайын оның бөлшектері тоза түседі. Бұл жайтпен келіспейтін жан жоқ шығар. Үш жыл пайданылған автоның құны бастапқы бағасының 75% құрайды десек төрт, бес, алты, жеті жылдан соң құны нешеге тең болады? Меніңше жеті жыл пайдаланылған авто бағасы -бастапқы бағаның жартысынан аз болуы тиіс.


Суретте Пежо автосы. Бізде кең тарамаған, белоруссияда жиі кездесетін автобренд.

Сатуға қойылған авто бағасы өзінің бастапқы бағасының 75%. арзан тұрса оны сатып алуға тұрарлық па?

Сұраққа бірден жауап беру қиын. Сондықтан мысалдармен жауап берейін.

а) Toyota Corolla автосының тежегішінің тозуын қарастырсақ.

Көбінде тежеу жүйесінің жұмыс беттерінің тозуы 1 мм көп болса оны ауыстыру қажет. Toyota Corolla-ның артқы тежегіші дискілі немесе барабанды болуы мүмкін. Номинальді өлшемі және тозуға дейінгі негізгі өлшемі қалыңдығы және диаметірін алайық. Номинальді, яғни бастапқы өлшемі 10 мм, екі жағынан 1 мм-ге желінсе қалыңдығы 8 мм жетіп тозығы жетті деп табылады.
Барабанды болса номинальді диаметрі 230 мм, тозығы жеткенде диаметірі 231 мм үлкейеді. Дискілі тежегіш дискінің тозуын анықтау ең оңай. Тозығын анықтау үшін дөңгелекті шешіп жіберіп қалыңдығын өлшейміз, диагностиканың ең қарапайым түрі.
Тежегіштің тозуы автоның пайдалануымен пара-пар. Үш жылда 45 мың емес 100 мыңнан артық километр жүру әбден мүмкін. Одометрге сенуге, сенбеуге болады. Сондықтан автоның сатушысына тауарын, яғни автосының тежегіш жүйесін стендтік сынақтан өткізуді талап етуі тиіс. Сынақ кезінде өзі қатысуы қажет. Стендтік сынақты кез-келген автокөлікті техникалық байқаудан өткізетін орталыққа атқарылады. Сынақтың бағасы қымбат емес.
Егер тежегіш барабанын, дискісін, тежегіш сұйықтығының шлангті жалғасын, тежеу табандарын ауыстырсақ және тұраққа қойтын тежегіштің реттеу жұмысының бағасын қоссақ төменгі бағадағы «В» сегментіндегі жаңа автоның 1/10, 2/10 дейін қаражатын тежегіш жүйесін қалпына келтіруге жұмсаймыз.

ә) Өкпенің денсаулығы. Жаздың ыстығындағы авто ішіндегі комфорт.

Өкпеге суық кондиционер қолдануынан тиеді деген пікір бар. Ондай пікірдің ақиқат шығар, бірақта кондиционер авто ішіндегі ауаны тек сырттан емес іштен алып рециркулярлық жағдайда жұмыс істеу мүмкіншілігі барын ескерсек және ауа өтетін құбырларда және салон фильтірінде шаң-тозаңнан басқа ылғал, конденсат жиналатынын мойындасақ су тамшыларындағы микроорганизимдер денсаулыққа қауіп төндіретіні кімді болсын мазаламалау мүмкін емес. Осы жайтқа білместіктен көңіл аудармайды. Қолдан алынған автоның салонына ауа жеткізетін құбырларды заласыздандыру қажет.
Залалсыздандыру сервистік орталықта немесе авто иесінің өз күшімен атқарылады.
Кондиционерлік жүйеде ақауда болуы мүмкін. Кондиционер көп уақыт бойы, яғни ай бойы іске қоспаса істен шығуы мүмкін.
Қыс айларында автоның кондиционерін іске қосу көптің ойына келмейді, қыста автоның ішін суыту қажет пе?
Бұл сұраққа кондиционердің конструкциялық ерешелігі жауап береді. Кейде қыс айында екі аптаның бірінде қысқа уақытқа жылы бокста кондиционерді іске қосып отыру қажет.
Жаздың ыстығында авто ішінде комфортты жағдай болуы үшін кондиционерлің жұмыс істегені жақсы-ақ. Сондықтан кондиционерді жөндеуден өткізіледі.
Жөндеуге кеткен қосымша шығынды қоссақ автоның бастапқы бағасының 1/10 бөлігі қалтаңыздан шықты деп есептеңіз.
Осындай шығындардан кейін автоны иеленуден күтілген қозғалыс қауіпсіздігін және комфортын аласыз.

Жалпы, автоның техникалық күйін жақсарту үшін 1-3 мыңға дейін шартты бірлік жұмсалынады.

Жаңа және ескі автокөлік бағасын салыстырып келесі қорытындыға келдім. Бастапқы бағасы 10-12 мың шартты бірлікке дейінгі 3 жыл тебілген автоны 75% бағасынан түсіріп сатып алу қымбат. «С» және одан жоғарғы класты автоны сатып алуға тұрарлық, ондай жаңа автоның бағасы 20 мыңнан жоғары.

Қолдан алынған автоның техникалық күйі тез арада нашарлауы мүмкін

Кейбір жағдайда авто ішіндегі сұйықтық өзіне жүктелген қызметті атқармауы мүмкін. Соның салдарынан автоның техникалық күйіде нашарлауы мүмкін.

Сонымен автоға қандай сұйықтық құйылды?

Сканер көмегімен іске асырылатын компьютерлік диагностика әмбебап құрылғы болғанмен автодағы сұйықтықты ажыратпайды.
Автода қандай сұйықтықтар қолданады? Оның сапасы қалайша нашарлау мүмкін, қандай жағдайда сұйықтық өз қызметін атқармайтынын еске алайық:

а) Тежегіш сұйықтығы ылғалданады, жай тілмен айтқанда су аралас болуы мүмкін. Оны тексеру қажет.

ә) Қозғалтқышты суытуға арналған сұйықтық. Авто иесі қысқы немесе жазғы деп ауыстыра бермейді. Кейбір жағдайда, мысалы, қозғалтқышты жөндеткенде жаз айы болса тазартылған суды құйып жүріп кетеді. Бес-алты литр суыту сұйықтығы арзан тұрсада оның бағасына үнемдеуі әбден мүмкін. Сондықтан сирек жағдайда қозғалтқыш ішіндегі сұйықтық дұрыс болмауы мүмкін.

б) Алдыңғы және артқы шыныларды сыртынан бүркіп шайып жууға арналған сұйықтықтарға да көңіл аударған жөн. Жаз айында көбісі (оның ішінде өзімде бар) терезені шайып-жуатын сұйық ретінде суды қолданамын. Қыстың, көктемнің басында суықта қатпайтын сұйықтықты қолданамын. Күзде қолдан автоны сатып алып жатсаңыз бірден терезелерді шайып-жууға арналған сұйықтықты ауыстырған жөн. Бірінші аязды күні сұйықтықты ауыстырған кеш болуы әбден мүмкін.

Автоәуесқой атаңған кезде автоңыздың техникалық күйі жақсы болсын!
Сатушығада және автоны сатып алушыға «саудаларыңыз сәтті болсын» деп тилеймін.

Ойдың соңы

Ұнаған автоның салонына отырғанда рульдегі «би-би» сигнал беру батырмасын басқанды ұмытпаңыз. Сирек болсада «дауыспен сигнал беретіні» (бип-бибі) істемейтін авто кездеседі. Оның себебі қарапайым электр жүргізгіштердің түйісу жеріндегі тотығуынан электр ағымының жүрмеуінен бастап рульде орналасқан эластикалық шлейф үзілсінен және батырманың, реленің істен шығуы секілді ақаулармен жалғасуы әбден мүмкін.
Автоның шанағын, транмиссиясын, отын беру жүйесін байқап көріңіз.

Қорытынды

Қолдан авто алып жатсаңыз ең бірінші техникалық күйіне сосын бағасына көңіл бөліңіз. Автоның жақсы техникалық күйі жолда қозғалу қауіпсіздігін арттырады және жөндеу жұмыстарын арзандатады.

P.S.: Жазба «жаңа авто» сататын салондардың ықпалысыз жазылды. Превьюға сурет алынды rio.ua/files/images/items/1028/1028193b60b121c5.jpg

Минск қайдасың?

Ұшақ Минск әуежайына қонуға арналған маневрін жасауға даяр болғаны хабарланғанда орындықтағы сақтандыру белдемшесінің екі басын бел тұсымда қосып біріктірдім. Әуедегі төрт сағаттық жолым аяқталуға шақ қалды. Бұлттардан төмен түстік, таң атып қалған шақ, жер релефі анық көрінді.
Иллюминатордан:
-Минск қайдасың?, -дегендей үңіліп қарадым. Көрінбеді. Ұшағымыз қонатын әуежай орман алқабын текше тәрізді.
Көп ұзамай Беларуссия жеріне аяғымыз тиіп, әуедегі жолымыз сәтті аяқталды.
Ұшақтан түскен бойда арнайы автобусқа отырып әуежайдағы кедендік терминалына жеттік. Кеденнен өттік. Багаж алдық.
Қалаға дейін 22 километр. Автобус орыннан қозғалды. Әуежайдан шыға сала ұшақ иллюминаторынан көрінген орманды тіліп өткен жолға түстік. Жеті-сегіз шақырымнан кейін орман аяқталды. Жолдың оң жағын бақыладым. Тегіс жап-жасыл даланың соңы көкжиектен көрінбеді, арғы жағында орман шығар, қазір көзім тек бір шақырымдағы дөңнің қырын сызады.
Үш-төрт шақырымда тік мұнара сұлбасы көрінді, жақындай келе дөң басына орнатылған мемориалдық комплекстің ескерткіш ажыратылды. Ұлы Отан соғысында қаза тапқандарға арналған.
Таңғы бесте көшелері автокөлікке, қала тұрғындарына толып үлгермеген ұйқылы-ояулы Минск кезекті қонағын осылайша қарсы алды.

Беларуссия рубльлі

Беларуссиямен нағыз танысуым валютасынан басталды. Валюта курсы. 1 теңге 78 белоруссия рубльлі (б. р.).
Қазақстандыққа 1 миллион теңге біршама қаражат 5000$-дан (доллардан) артық сомма. Беларусс азаматына 1 миллион б. р. =66$.
Бір аптадан кейін валюта айырбастау пунктерінде 1 тенге үшін 83 белоруссия рублін ұсынды. Теңгемен беларуссияда тауар бағасын көргін келсеңіз оп-оңай, 1 теңге курсына бөлеміз.
Минск метросына бір рет жүріп өтуге мүмкіндік беретін жетон құны 4500 б. р. теңгеге айналдырсақ мөлшермен 55-ке тең.
Кең қолданыстағы АИ 95 бензиннің 1 л. бензин бағасы 12000 б. р., Coca-Cola 1 л. пластмасса шөлмекте 16000 б. р.
2015 маусым айында жалақылары дүкендегі сатушының, микроавтобус жүргізушінің орташа айлығы 3-5 млн. б. р. (200-350$). 2014 жылдың басында жалақылары екі есе көп болған деседі (400-700$).
Халық жағдайын сақтап тұрған мемлекеттік бағалар. Өйткені қала ішінде автобустық парк мемлекеттік, метро мемлекеттік, кейбір дүкендер мемлекеттік. Үлкен өнеркісіпте мемлекеттік.
Дүкендерде оқушыларға арналған аяқ-киім сатылғанын көрдік, бағасы арзан. Өйткені Беларуссия өз аяқ киімін өндіреді.

Минск қаласының «Коморова» базары

Базар-рынок. Қолымдағы теңге үшін көре сала «қазақстандық» деп таныды. Төбесі жабық үш-төрт қабатты үлкен ғимарт ортасында сауда жүргізу алаңы орналасқан, көлемі жарты футбол алаңы. Қабырғаларын жақтай үш-төрт қабатты террассаның бірінде орналасқан «Комунарка» фирмалық дүкенше сатушысы:
-Это у Вас теңге, Вы из Казахстана, -деп сұрап үлгерді.
-А вы знаете его курс?
-Да, хорошие деньги.
Теңгені танып тұр.
Қазақстан туралы не білесің десең бірден беретін жауаптары:
-Қазақстан бай мемлекет.
Базар жайлы сөз бастап аяқсыз қалдырмайын. Базар –базардан ешқандай айырмашылығы жоқ. Базарда мемлекеттік саясат таңбасы кездестірдім: «мемлекеттік баға» деген жазудың астында көкөністерді саудасы жүргізуде.
Тіл білгендікен базар келушілерінің эмоциясы сезіліп-ақ тұрды, мұнда да арзан баға қуғандар болды. «Арзан баға» деп те таласқандарды көрген жоқпын.
Базарды аралаған зейнет жасына жақындаған жұп -ер мен әйел базар бағасын талдап:
-Текке келіппіз, бағасы түкте арзан емес, -деген ой қорытқанына құлағым шалды…
Базары үлкен болғанмен саудагерлердің көбі жергілікті халық -европалықтар.
Бүкіл базарда «жергілікті» бір цығанды көрдім, базардың шеткі кіре берісінде бал ашумен айналысып отыр. Қарным ашып тез арада тамақтану үшін шошқа еті жоқ азық дайындайтын орын іздегенімде сұрастырдым.
-Вон там братья армяне шаурму делают.
Мұсылман армяндықтарды көрген емеспін, дегенмен тағамы халал шығар. Дүңгешектегі сатушыдан:
-Неден жасалды? –деп сұрай, сұрай шаурмасын сатып алдым. Дегенмен шаурмасы ұнады.
Базарда сауда жасағанда төленген салмағынан кем өлшеп қолға береді деп қауіптенудің қажеті жоқ немесе ақша ұсағын қайырғанда дәл қайырады. Одан кейін 100, 200, 500 б. р. дөңгелетсе ренжімеңіз (100 б. р. =1.25 теңге). 500 б. р. бір рет қолданатын пластмасс стаканды ғана сатып аласыз.
Егер саудагер өзі қайтарған ақшаның ұсағын «сатып алушы қайталап санап жатқанын» көрсе, онда оның әрекеті ұнамағанын айтып жеткізеді:
-Қорықпаңыз, ақша ұсағын дәл қайтарамыз, -дейді.
Беларусстар алдап арбаумен күн көрмейді, тек еңбегімен күн көреді дегенді жиі естисіз. Таза еңбекпен өмір сүру беларусстың бір қыры. Халық арасында осындай пікір кең таралған.

Европалық пита

Қаламен танысуын орталық базардан бастап, онда шаурмамен аш қарынды толықтырғанымды баяндағанмын.
Минскте туристік аудан бар. «Троицкие горы» және Немига көшесіндегі «Макдональд»-ті жалғаған көше бойындағы террасса арқылы жүріп өтуге кеңес беремін.
Алғашқы күндері бүкіл қаламен үстірт танысуға тура келді.
Барып көретін не қызық бар, оған қалай жетуге болады деумен өтті.
Көшелер бойын аралап жүріп жазғы шатыры бар кафэге көзім түсті. Кафэ десем, сырахана. Сыра ішілмей жатқан кафэні де көрген емеспін. Сыра молынан ішіледі десем қателеспеймін. Келушілердің көбі сыра ішіп отырады. Кафэ немесе сырахана деп бөліп айта алмайсың, көп жерде кешқұрым сыра ішеді. Айырмашылық тек менюінде ғана.
Ананы-мынаны ажыратқанша қасыма келген официантқа тапсырыс беріп үлгердім:
-Шай, сосын шаймен бірге тамақтануға болатын ыстық тағам, -дедім.
Официант тапсырысты шағын жазба кітапшаға бетіне жазып алып, не әкеліп беретінін түсіндірді,
-Шай, сосын бір порция пита.
Менің «пита» атауымен тағам таныс болмай тұрғанын байқап:
-Шаурма не екенің білесің бе?
Басымды изедім.
-Пита шаурма секілді, шаурмадан жақсы, дәмін татып көріңіз.
Одан кейін ненің етінен жасалған «пита» қалайтынымды сұрады.
Тамақтанып алдым.
Пита дегені дәлме-дәл шаурма. Тек мұндағы шаурманың түр-түрін көбейтіпті. Тауықтың, сиырдың және етсіз -вегетариандық үлгісі.
Мәссаған! «Пита»-ны европалық сатып тұр. Мінекей импортты, жай ғана тауарды емес, адами және мәдинет импорты алмастырып тұр. Ұлтшыл пиғылдан емес, тіпті ұлтшыл болсын дейік жаз айында Өскеменде қаптайтын гастербайтерлерді көріп олардың көбісін ұнатпаймын. Түсінемін оларда адамар, оларда азық тапқысы келеді-ау тек, келсе «таза келіп», «таза кетсе».
Бір апта бойы Минск қаласын аралап, тұрғындарымен әңгімелескеннен ұққаным -Беллоруссияда «гастербайтер» таралмаған. Белорусстардың өздері көрші мемлекеттерде бағалы жұмысшы санатында. Оның себебі де, негізі бар. Біздің гастербайтерлермен салыстыруға да келмейді.
Орта кәсіптік білімді маманның кәсіптік даярлық деңгейі де жоғары, ондай мамандықтарға сұраныс бар. Дәлел ретінде Минсктегі шоғырланған кәсіпорындар тізімін келтірсе болар. Ондай кәсіпорындармен қайдай да мемлекет болмасын мақтан тұтатыны анық. Өнеркәсіп дайын өнім шығарғанға бейімделген.
Негізі әңгіме «пита»-ны европалық дайындап, оны сатуымен айналысқаннан басталғаны сізге белгілі. Қандай ойды жеткізгім келгенін түсінген шығарсыздар.
Питаның түр-түрі және атауы көп шаурма, кебаб, донер. Ең бастысы сыртында нан, іші азық түрлерімен толықтырылған. Пита атауымен араб асханасының тағам түрі де белгілі.

Велотурист

Туристке жүріп-тұру үшін метро және такси қызметі ыңғайлы. Такси бағасы қазақстандағы такси қызметіндей, біреуімізге сәл арзан немесе қымбат. Одан кейін велосипед!
Велосипедпен қозғалу ыңғайлы болу үшін тас жол бойындағы жолаушылар қозғалатын жолақтар екіге бөлінген. Бір жағында жаяу жолаушылар, екінші жағында велосипедшілер жүреді. Туристік орталығында және жаңа аудандарында осындай велосипед жүретін жолақтарды жиі кездестірдім.
Велосипед көмегімен қозғалып демалуға болады, мысалы парк ішінде. Ұлы Отан Соғысына арналған музей артында үлкен парк бар.
Алғашқы күні Камарово рыногының қасында велосипед қоятын тұраққа көңіл аударғанмын. Байқанымда ондай велотұрақтарда қажеттілік баршылық. Қала ішінде түс ауа велосипедпен жүретіндер көбейеді.
Парк және демалыс орындарына аптаның демалыс күндері баруға кеңес беремін. Оның бір себебі –фонтадардың көбісі аптаның демалыс күндері іске қосылып бұрқақтарынан су бүркиді.
Велосипед жалға беріледі. Сондықтан жаяу туристен велотуристке айналу оп-оңай.

Архитектуралық тарих

Өскеменде, Семейде, Риддерде қазан революциясына дейін, 30-шы, 40-шы, Сталиндік, Хрущевтік, 80-ші, 90-шы жылдағы архитектуралық үлгіде салынған ғимараттарды Минскіден табылады.
Ұлы Отан соғысына дейін салынған ғимарттар саны аз. Соғыс шебі қаламен өткен. Ғимараттар қирап, олардың тек қирандылары қалған.
1946 жылдан қала ғимараттары қалыпына келтіріліп немесе қайтадан салынды.
1990-шы, 2000 жылы салынған ғимараттар заманауи: бетоннан қапталған шыны, 20 қабатты. Кейбіреуінің архитектурасы көңіл аударады.
Оның ішінде арнайы салынғандары бірден көзге түседі.
Совет дәуірінен кейінгі тәуелсіз Белоруссия символы, ғимараттағы символы Ұлттық кітапхана. Оның ең үстінен, 80 метр биіктіктен бас қаланың шолып қарауға мүмкіндік бар.
Кітапхананың фойесіндегі шағын сувенирлік дүңгешікте қала картасы сатылады.
Қала тұрғындарға арналған жаңа үйлер жеке-жеке комплекстер құрайды. Жеке бір түсте, мұнара тәрізді, қырларында тік емес дөңес болса, кейбіреуі кең проспектке киілген тәжі тәрізді көшемен қиылысқан жерінде орналасқан.
Жаға архитектурасы Совет үкіметінің тұсынан қалған «архитектурадан» алшақтаған.

Кеш, түн

Түннің тастай қараңғы немесе күндізгідей жарық болуы географиялық орналасуына байланысты. Минск қаласының маусым айының түні тастай қараңғы емес, өте сейілген сәуле түсіп тұрғандай, релельефті ажыратады.
Түн бетінде сырахана, кафэ, барлар, ресторандары жұмыс істейді көбісі сағат 23-00 жұмыстарын тоқтатады. Туристік ауданда ас пен қатар көңіл көтеретін орындарда ресторан, кафэлерде кешті өткізсеңіз шынайы әуенді, кейде әуенге жандауысты ән қосылып айтылғанын естисіз. Әр көңіл көтеретін орынның ерекшелігіне сай өзінің музыкалық программасы орындалады.
Таң бетіне дейін қызметін жалғастыратын ресторан, бар және казино баршылық. Маңында әлемнің түп-түбінен келген қонақтар кездеседі.
Автокөлік қозғалысы бәсеңдейді. Жолда байкерлер байқалады.
Меніңше мұндай көрініс үлкен мегаполистерге ортақ.
Қарпайым аудандарда кешқұрым тыныш. Ондай аудандарда қымбат дүкендер жоқ. Ойын-сауық орындары аз және ғимараттары көп қабатты тұрғын үй болғандықтан жарықпен аз көркемделеді.

Жолда қозғалу ережесін бұзсаңыз

Қызыл шамға тоқтамай жаяу жүріп өтсеңіз қанша айыппұл (штраф) төлейсіз?
Штрафтар соммасы базалық мөлшермен анықтайды. Штраф мөлшері 1-3 базалық көрсеткішке дейін (б. к.). Әр жылға базалық мөлшер әр қалай, 2015 жылдың 1 қаңтарында 1 базалық мөлшер =180000 белорусь рубіліне (жуықтап алғанда 2250теңге).
Егер алкоголь немесе наша әсерімен бұзаңыз 3-5 б. к. Белорусияда жол ережесін жиі бұзған жолаушыларды немесе автокөлік жүргізушілерін байқамадым.
Автокөлік жүргізужілері клаксоннан дыбыс шығару асықпайды. Бір-бірін асықтырмайды. Әрине мұнда да шыдамсыз, асығыс жүргендер баршылық. Сабырлы болуға бас қаланың жол қозғалысының ұйымдасуының ерекшелігі өз септігін тигізеді.
Қала орталығымен метро жүргендіктен жолаушыларға арналған жер астынан өтетін орындар көп.
Қиылыстан өткенде автокөліктерге орын алмастыруға тиым салынған. Клаксоннан қанша дыбыс шығарсаң да ешкім жол бермейді.
Қозғалысы реттелмейтін жолдан жаяу жүргіншілерге арналған жерден өткенде автокөлік тоқтайды, тоқтап қалдым деп клаксон басып асықтырғанды естіген емеспін.

Белорусь тілі

Белоруссияда екі тіл мемлекет мәртебесінде. Белорусс және орыс тілі. Белоруссша тек өз-ара сөйлеседі. Сөздің басы белоруссша соңы орыс тілімен аяқталады. Бірақ тіл білмегенді белорусс емес демейді. Европалықтар қаны және мәдинеті араласқан. Дегенмен халықтың 70% өзін белорусс ұлтына жатқызған.
Белорусс орыстан өзін ажыратады. Қазақ қырғыздан тілдерімен ажыратса, белорусс өзін орыстан ұстанымдарымен ажыратады. Беллорусстар өздерін сабырлы халық санайды.

Тілінде кейбір сөздер біздің құлаққа таныс орысша почта, қазақша және белоруссша пошта. Әйел есімін алсақ орысша Ольга, белоруссша Вольга.
Ұлттық кітапханада болғанымда Вольга есімді экскурссия жүргізушіден -беллорусс алфавитінде неше әріп бар дегенімде жауап бермеді. Ұялту үшін сұрақты қойылмаған еді. Сол мезетте кітап каталогтарына көзім түскен болатын. Кітапханада араб графикасы бар кітаптарды байқап қалғанмын. Беллорусстар араб графикасымен жазған кездер де болыпты. Ол жайлы өз бетімен интернеттен оқыдым. Кітапханада жүргізілген экскурссияның өз мақсаты және мазмұны бары анық.
Кімде болсын жаманын жасырып жақсысын көрсетеді. Жақсы қонақта тек жақсыны еске сақтайды.
Белоруссияда жүріп халықты біріктіретін тілден гөрі ұлттың ынтамығының орны жоғары тұрғаны сезілді.

Жеңіл авто. Біреуі бетінен сүйсе, біреуі шанын сүртсе, үшіншісі ішінен түскісі келсе де түсетін мүмкіндігі жоқ. Әр бір автоәуесқой автосына пар, ажырамас жұп. Үйреншікті, ым-жымдары бір. Әкеуін бір-бірінен ажыратса не болады?
Бірде бір шофр, автоуәсқой авто иесі автосының есігін ашалмапты.
Иесі! Автосының ішіне кіре алмай рульге алақанын, педальға табанын тигізуге мүмкіндігіне жетпегенде ше. Әп-сәтте күйзеліске ұшырап, жылап жібере жаздаған.
Иесі өз автосының қасына тақап келіп, жай ғана қарап тұрудан басқа қолынан келері жоғын қалайша мойындасын. Автосын оң бағыт бойынша, одан кейін сол жақ қолын тигізіп әр бағытта бір неше рет айналып шығады. Ондағысы (әрекеті) ішіне енетін есік іздегені.
Мұндайды басынан кешіктірген автоәуесқой бір-бірін жақсы түсінетін шығар.
-Біреу багаж есігінен, яғни бесінші есіктен салонға еніпті деседі.
-Неліктен?
-Неліктен болсын. Сондықтан. Есік тұтқасын ұстап есікті ашса автосы есігін ашпайды.
-Иесі не болып қалды бұған, -деп авто терезесінен сығалап, ішіне қараса қос кілт жолаушының орындығының үстінде. Көргенде маңдайын бірнеше рет терезеге соғыпты. Мәссаған. Кілт автода, шофр авто сыртында. Авто есігін ашу үшін кілт керек. Кілт болса авто ішінде.
Енді не істейді? Есікті бұзып ашу қажет. Ең алғашқы ой:
-Темір сойыл, монтировка қайда?
Монтировканы есік ернеуіне салып жіберіп босағадан жұлып алса, жоқ болмайды, есік қаңылтыр болғанмен әдемі қаңылтыр. Есікті бұзып ашқанда бетіндегі жылтыр мөлдір қабығы бұзылады.
Біреудің дегенде өз басыңа соның өткергені дәл келгенде желкеңді қасып ойып жіберердей қасисың, қышығандықтан емес.
Газеттегі хабарландыру еске түсті: «Автоңыздың есігі ашылмаса отыз секундта ашамыз. Өте тез ашамыз, бұзып ашылған ізін көрсетпейміз».
-Отыз секунд. Жарты сағатта машинаны шыр айналып жүргенде есік ашылмағанда бір-екі, отызға дейін санағанда ашылатын есік емес. Көрейік.
Телефон нөмірін жинап:
-Алло.
-Алло.
-Алло, автоның есігі ашылмайды.
-Түсінікті. Біз барлық автоның есігін аша бермейміз автоныздың маркасы?
-Тайотта.
-Нешінші жылғы?
-Теуіп жүргеніме 5 жыл, жаңа.
-Ойланайық.
-Сонымен не болды?
-Авто кілті, құжаттары ішінде ме?
-Ішінде, өзімнің де жеке куәлігімде ішінде құжаттармен бірге қалыпты.
-Авто иесі сіз боласыз ба?
-Иә.
-Біз тек түнде келеміз, қала сыртында жүрміз жұмыстармен. Жарап жатырма солай істесек.
-Жарап жатыр. Есікті ашып жатсаңыз қызметтеріңізге қанша аласыз?
Телефон арғы жағынан сәл үзілістен.
-Бес мың теңге. Автоғыз қайсы жерде тұр, мекен-жайын айтып жіберсеңіз?
-Мөлтекауданы, бәленші….
-Түсінікті. Автоңыздың мемлекеттік нөмірі қанша?
-Ол сендерге не керек?
-Басқа авто маңына жолап кетсек шу шықпайды ма?
-Түсінікті, түсінікті жазып алыңыз нөмірін….
-Тапсырысыңызды қабылдадық. Тосыңыз. Келгенде телефон соғамыз.
Сағат кешкі сегіз, тоғыз, он, он бір, он екі телефон соққан еш кім жоқ. Автоның иесі тоса, тоса шаршап ұйқыға кетті.
Түннің бір уақытында кіші дәреті қатты қысып ұйқыдан тұрғызады. Тектен-тек қыспапты. Дәретханаға бармастан терезеден автосына көз салмақшы болып қайрай бергенде автосы отыз секундта айдалып кеткенін түсініпті.

Киберпанк жанрындағы роман. Медицинадағы жоғарғы технологиялар болашақты өзгертті. Трансплантология дамыған. Жасанды ағзалар және кәртиген дененің қызметін ұзарту үшін қолданатын дәрі-дәрімекер үлкен сұраныста. Ұзақ жасағандар көптеп кездеседі. Көбісі өз жасынан жас көрінеді. Жасанды интеллектпен қамтылған құрылғылар баршылық. Әркімнің денесінде орнатылған консоль арқылы 3D виртуальді нақтылыққа қосылуға мүмкіндігі бар. Оқиға футуристік конгломерат Токио-Иокогаманың ауданы Тиба перфектурасының азып-тозыған жерінде бастау алады. Роман көңіл-күйін жеткізу үшін одан үзіндіні оқуға ұсынамын (аударма).
Түнгі қала, әулеметтік дарвиндеу сферасында жүргізілген экспериментке ұқсас. Беті іш пыстырар аға ғалымдар эксперимент барысын алдын-ала ойластырып қойған, шегі және шекарасы жоқ, алға қарай жылдамдату батырмасына саусағын басып-ұстап босатпайды. Ет тірлігін көрсетіп қимылдамасаң онда біттің ізсіз, хабар-ошарсыз ғайып боласың, тез қимылдасаң қара нарық бетін кере жапқан пленканы жыртып жібересің, мықты емес. Бірінші және екінші жағдайда ештенең қалмайды, тек Рац секілді тұрғынның тұман басқан естеліктерінен табылып қаларсың. Және бүйрегіңіз, жүрегіңіз немесе сүйектеріңіз қара нарықтағы клиникаларының қоймасына түсіп жаңа иен купюрасын ұстаған таңсық біреуге жарату үшін табылып та қалады.
Бас кейіпкер Кейс, жиырманың ортасына келген жас жігіт, хакер. Роман басында оның хәлі мүшкіл. Өмірімен қоштасуына аз уақыт қалды. Бас кейіпкер жайлы романда:
Бәрінен де, криминальді зоналардың орын алуы жаңашышыл технологияны жасап шығарудың жағдайы болса, Түнгі қала ортасы онда өмір сүріп мекендейтіндер үшін емес, алдын-ала ойластырылған технологиялар полигоны ролін атқаратынына өз тәжірбесінен білді.
Яғни, өз ортасын жақсы түсінді.
Жаһандық мәдинетке тарап, кең қолданысқа түскенге дейін жасанды интеллект, виртуальді нақтылық, гендік инженерия, трансұлттық корпорация, киберкеңістік ұғымдары романда қарастырылды.
Әдеп және мораль. Бас кейіпкер сүйіктісі жезөкше және нашақор, өзі қай-қайсы замандағы азаматтық-құқықтық кодекс бойынша қылмыскер. Қаражат табу үшін жоғарғы технология және азаматтық құқық саласында қылмысқа барады. Бірақ, мұның барлығын тек роман жанрының кемшілігі десеңіз бет жағы ғылыми-фантастикалық роман.

Көкжиектен бұлт көрінсе біраздаң соң мамықтай қалқып биікке көтеріліп кете берді. Күнен күнге күн ысыды.
Қуаншылық. Табиғат жаратқан өсімдіктердің бірі қуншылықты көтерсе бірі көтермейді солып, қурап, кеуіп, бойы өспеді.
Табиғаттың қатқыл мінезіне жақсы бейімделген өсімдіктер бар. Түбі шоғыр. Жылда бір жерден өсіп түбін жуандатқан көп жылдық өсімдік. Бойы екі-үш қарыс, түсі ашық бозғылт жасыл реңді. Шоғырдан он-он бес шақты жапырақ тік, төменгі жақтағы сабаққа қабыса өскен. Қатқыл жапырақтың шеті өткір. Адамның терісін оп-оңай тіледі. Қияқтың бір түрі. Ыстықты және қыстың бірдей көтереді.
Көктемде су жиналған ойдым жазға қарай кеуіп гүлденген алаңқайға айналуы тиіс-ақ еді. Бірақ, аяқ астынан түскен ыстық шөптің өсіп өнуіне уақыт бермеді ойдымдағы суды бір-екі күнде кептіріп топырақ бетін тастай қатырды. Қазір алаңқайда шөптің сирек қылтаңдары ғана көрінеді. Бой көтеріп үлгермей ыстыққа күйіп жапырақтарының ұштары қурапты.
Далада гүлдеп немесе тұқымы пісіп үлгермей қураған өсімдікті кезіктірдік. Бойы сорайған ошаған. Кейбір сабақтары гүлдеп те үлгермей кеуіп қурапты.
Әдетте жаздың шілде айында апта бойы ауаны қыздыратын ыстық ерте маусымның алғашқы күндерінде түсіп бір айдан бері беті қайтпады.
Күндіз ауа қызуы отыздан түспеді. Мамыр және маусымның ортасында жауатын жаңбыр жаумады. Шөп өспей топырағы шығып жалаң қалған алаңқайлар жиі кездесуінің себебі де сол шығар.
Кейбір жерді тек шөптің бір түрі ғана басып алыпты. Биіктігі үш-төрт елі, сабақтары жан-жаққа тарқаған иірмен, қурайдың бір түрі. Сабағы өзіндей иірменнің сабағымен шатасып топырақ бетін тормен торлап арал тектес жеке дара бөлініп көрінеді. Осылайша бойы өспей қалған иірмен танылмастай өзгеріске ұшыраған. Жаңбыр жауса әр қайсы жеке-жеке қурай болып өсіп-өніп, қыста сабағы қурап, жазда жел айдаған қаңбаққа айналады.
Жазық далада арнасымен аққан шағын өзен суы да суалды. Ені бір-ақ адым, суы таяз, ұсақ малдың тұяғынан да аспайды. Кейбір жері жасыл, ондай жерде сирек қамыс өскен. Арасынан ірі-қара өтпейді, өткен жылдардан кеуіп қалған қамыс сабағы-ши садақтың жебесіндей қадалғанға дайын.
Қап-қара көмір тектес айғыр өзінің он шақты байтал мен биден тұратын үйірін өзенге айдап әкелді. Жылқылар қатарынан тұрып су ішкенде өзен бөгелгендей ақпай біраздан соң ағысын жалғастырды.
Екі жүз қойынның артынан жаяу ерген қойшы бала өзенге келіп жетті. Үстіндегі жейдесін шешіп алыпты. Жидесін екі қолына керіп жоғары көтеріп басына көлеңке түсіреді. Аяқ астынан соққан аңызғақ желге қарсы жүгіріп, жидесімен желкен тәріздес жел ұстап, үстінен ысыған ауаны айдайды.
Қойды суарып болған соң, қойларды айнала жүгіріп жинап, иіріп қойды. Өзі өзен суына шайынып алмақшы. Қойлар болса бастарын бір-бірінің астына тығып күн сәулесінен қорғанды. Бір уақытта қойлар арасында апыр-топыр қозғалыс, қойды бастап жүретін үлкен қой тізерлеп жүгіріп жеке бөлініп шығып, танауымен жер жыртып барып тоқтады. Сұр түсті үлкен бүйенді ұстап алып, әп-сәтте жеп қойды.
Алыста көк жиекті жапқан қара тұман көрінді. Қара даул. Жердің шанын көтеріп айдайды. Жан-жаққа абыр-сабырға түссе ұшқан құстар көрінді. Қара даул соққанда бұл төніп келгендей болды. Бірақ жерге аз уақытқа жеткен жылы тамшылар шаңды да баспады, тез-арада асыққандай даул соңымен сейіліп ғайып болды.
Түн тынық. Ауа қызуы сәл қайтты. Жаздың айсыз қараңғы түнінде уақыт өткенін аспандағы жұлдыздардан құраған өрнектердің, яғни жұлдыз шоқтарының темір қазықа қатысты айналып қозғалғанынан байқалады. Кешқұрым жеті қарақшы жұлдыз шоғының төрт жұлдызы трапецияға ұқсап батыстан көрінсе таңға жуық тігіненен төңкеріліп солтүстіктен көрінді. Шығыстан қараңғы қайтты. Ауа қызуынан айрылды. Ендігісінде жай ғана тоңазытып қоймай, ыстыққа үйренген денені тондырып жібереді. Киім болмаса тіске-тісін тимей дірілдейсің.
Құстар оянды. Таң құстар әнімен шыққанымен түс ауа күн қызған соң әлі қуаншылық қайтпағанын еске аласың. Топырақты ылғалдандыратын жаңбырдың алғашқы тамшысы тек тамыздың соңында тамады, оған дейін жетпіс күн бар.