Ғаламтор ақтарып отырып «Бөліп ал да билей бер» сөзіне көзім түсті. Бұрыннан жүрген бір ойды қағаз бетіне түсіруге себепкер болды.
Разделяй и властвуй (лат. divide et impera) — принцип государственной власти, к которому часто прибегают правительства государств, состоящих из разнородных частей, и согласно которому лучший метод управления таким государством — разжигание и использование вражды между его частями.
В более широком смысле — тактика (чаще скрытая) создания, усиления и использования противоречий, различий или разногласий между двумя или более сторонами для контроля над ними. Нередко используется более слабым меньшинством для управления большинством.
В политике и социологии, разделяй и властвуй — стратегия получения и поддержания власти, путём разделения большой концентрации власти на группы, которые индивидуально имеют меньше власти. Чаще всего маленьким группам власти препятствуют соединиться и стать более мощными, так как обычно труднее разбить уже существующие структуры власти. Эффективное использование этой техники позволяет небольшими силами управлять теми, кто вместе имеет большую власть (или имел бы большую власть, если они могли бы объединяться).
Такая техника требует большого количества навыка и политического изящества, так же как хорошего понимания политической науки, истории и психологии. «Разделяй и властвуй» работает, только если объекты этой техники согласны с ней (например, потому что это ведёт к их личному преимуществу). Это работает лучше всего в обществах, где существовало жестокое соревнование между благородными семьями, кланами или социальными классами до того, как повелитель вступал во владение.
Типичные элементы техники
• создание или, по крайней мере, не предотвращение мелкой вражды среди меньших игроков. Такая вражда истощает ресурсы и предотвращает союзы, которые могли бы бросить вызов повелителям;
• помощь тем, кто желает сотрудничать с повелителем, часто за счёт непослушных местных правителей;
• создание недоверия и вражды между местными правителями;
• одобрение расходов на излишества (например, эффектные дворцы), чтобы оставлять недостаточно средств для политического маневрирования и войн.
Примеры в истории
Стратегия с большим эффектом использовалась правителями обширных империй, включая Британскую и Римскую, которые заставляли враждовать одно племя с другим, чтобы поддержать контроль над их территориями, используя минимальные силы. Принцип Разделяй и властвуй играл очень важную роль, когда Индия была частью Британской империи. Британцы использовали эту стратегию, чтобы получить контроль над большой территорией Индии, покорив ее людей, разделённых по религии, языку, кастам и т. д., и установили контроль над мелкими государствами в Индии по частям.
Қазақ тарихынан білетініміз:
Ру мен жүзге бөліндік (қан араласпауда жақсы қызмет жасаған бұл бөліну бір ұлттың қырық тарамға бөлінуіне себепкер)
Бір қазақта бір кезеңде бәленбай хан («Үркер» романын оқыған сайын ішім удай ашиды. «Үр, ит!» деп айтақтаған сырт елдің жетегіне еріп кетті хандар, 20 кез мата үшін бодан болған сұлтандар)
Соның салдарынан орысқа қосылуды жақтайтындар мен жақтамайтындар болып бөліндік.
Орыстар келіп болыстарға бөлді. (Ханы қарашаның қамын жемейтін, қарашасы ханға сенбейтін зар заман орнады. Орысқа сол сенімсіздік керек-ақ еді).
Соның салдарынан оқығандар мен оқымағандар, патша әскеріне қосылатындар мен қосылмайтындар («Сар қазақ» романын оқыған сайын опынамын, алауыздық патша әскерін қазақ жеріне енгізді), ақтар мен қызылдар, байлар мен кедейлер, халық жаулары мен большевиктер…
Сосын жетпіс жыл бір идея, бір отан, бір саясат, бір тағдыр ұранымен дуаланып, еш қарсылықсыз берілдік…
Бір кезде қалғып бара жатқан сана селк ете қалды. Ояндық. (Менің жынды басымда оянбас едік деген күдік бар. Мұхиттың ар жағына кеңестік кеңістіктің ыдырауы қажет болды. Ояндық).
Бөліну қайта басталды.
Кеңестің шоқпарлары мен тәуелсіздіктің сардарлары.
Тәуелсіздік.
Енді:
Таза тілді қазақтар мен шала тілді қазақтар
Қала қазақтары мен дала қазақтары
«Оралмандар» мен қазақтар
Шымкенттіктер мен басқа қазақтар
Батыста Адай қазақтар, Оңтүстікте өзбек қазақтар, Солтүстік пен Шығыста орыс қазақтар
«Арзымайды» дейтін қазақтар мен «бедіре» дейтін қазақтар
Мерекелерді тойлайтын қазақтар мен тойламайтын қазақтар
Сақалды қазақтар мен көсе қазақтар
Орамалды қазақтар мен жалаңбас қазақтар
Әруаққа сенетін қазақтар мен Аллаға сенетін қазақтар
Той жасайтын қазақтар мен той жасамайтын қазақтар
Несие алатын қазақтар мен несие алмайтын қазақтар
«Гламур» қазақтар мен «мамбет» қазақтар
«Фирмач» әнші қазақтар мен «тойский» әнші қазақтар
Қ.Түнтековты жақтайтын қазақтар мен Қ.Түнтековты жақтамайтын қазақтар…
Баяғы баяғы ма… Үш жүз бен қырық руға бөлінетін едік… Енді әр ру сан бөлінеді… Ел басына күн туса жиыла ма?

Өткен жылы Ұлттық арна эфиріне шыққан «Елім менің» бағдарламасын дайындау кезінде әнұран мәтіні бірнеше рет жазылып, әзер бекітілген болатын. Бірнеше мәтін ұсынылды. Таңдалған мәтінді тыңдап жүрсіздер. Сіздердің төреліктеріңізге екі мәтін ұсынып отырмын, бірін белгілі ақын жазған, екіншісін есімі мүлде танымал емес адам жазды. Сонымен төрелік сіздерде. Белгілі ақын жазған, бекітілген нұсқа мынадай:
Дариядайын тасқанда
Бақыт дәулет тапқан ел.
Қырандайын аспанда
Көкке қанат қаққан ел.
Қоғадайын жапырып,
Дұшпан-жауын шапқан ел.
Балдай қымыз сапырып
Нар-тұлпарды баққан ел.
Елім менің кең көсілген даламдай,
Елім менің шексіз мынау ғаламдай.
Елім менің Алатаудай еңселі
Елім менің, сүйем мәңгі мен сені.
Тәңіріне сыйынып
Тыныш бейбіт жатқан ел.
Құйын тағдыр үйіріп
Ащы-тұщы татқан ел.
Толқындары жарысып,
Тасып өзен аққан ел.
Береке-бақ табысып,
Тәуелсіз таң атқан ел.
Елім менің кең көсілген даламдай,
Елім менің шексіз мынау ғаламдай.
Елім менің Алатаудай еңселі
Елім менің, сүйем мәңгі мен сені.
Ал бекітілмеген мәтін мынадай:
Зау құрлықтың жүрегін,
Еркін жайлап жатқан жұрт.
Тәңір берген тартуды
Толағай билеп татқан жұрт.
Бозторғай қойға ұя сап,
Таңы бейбіт атқан жұрт.

Қайырмасы:
Болат тұяқ тұлпарлы,
Темір қанат сұңқарлы,
Даңқы әлемге тараған.
Қазына, кен данасы,
Бесіктен батыр баласы,
Менің елім абадан!

Қарашаның қамын жеп,
Хандар билік құрған жұрт.
Адасқанын аз сөзбен,
Билер бетін бұрған жұрт.
Ел шетінде бел шешпей,
Есіл ерлер тұрған жұрт.

Екі бассаң ен байлық,
Тәңір сүйген құтты жұрт.
Аспан астын, жер үстін,
Мойындатқан мықты жұрт!

70-80 жылдары танымал болған сатирик Джордж Карлин жұбайы қайтыс болғаннан кейін мына бір мақаланы жазған екен.

Біздің уақыттың парадоксы – бізде биік ғимараттар бар, бірақ шыдамдылық төмен, жолдар – жалпақ, ал көзқарас – тар.
Жұмсайтын қаржы көп, иеленетін игілік аз. Көп сатып аламыз, аз қуанамыз.
Үлкен үйлеріміз бар, отбасы – кішкентай. Жаныңа керектің бәрі бар, уақыт жоқ…
Жоғары білім бар, ақыл – аз. Сарапшылар – көп, қиындықтар одан да көп. Жақсы медицина бар, денсаулық – жаман.
Тым көп ішеміз, тым көп шегеміз, бәрін жауапсыздықпен жұмсаймыз, аз күлеміз, тым жылдам жүреміз, тым тез ашуланамыз, тым кеш ұйықтаймыз, шаршап оянамыз, тым аз оқимыз, теледидарды тым көп көреміз және дұғаны тым сирек тілейміз. Талаптануды көбейттік, құндылықтарды азайттық.
Тым көп сөйлейміз, тым сирек сүйеміз және тым жиі жек көреміз. Тіршілік кешуді білеміз, өмір сүруді білмейміз. Адам өміріне жылдар қосамыз, ал жылдарға өмір қоспаймыз.
Айға жеттік, қайта оралдық, бірақ көшенің арғы бетіне өтіп жаңа көршімен таныса алмаймыз.
Ғарыш әлемін бағындырдық, жан әлемін бағындыра алмадық. Үлкен, бірақ жақсылығы жоқ жұмыстар атқарамыз
Ауаны тазартамыз, алайда жанымызды ластаймыз. Атомды бағындырдық, алайда мінезге әлсізбіз.
Көп жазамыз, аз білеміз. Жоспар – көп, жетістік – аз. Асығуды үйрендік, күтуді үйренбедік. Ақпаратты бұрынғыдан көп тарататын жаңа компьютерлер шығарамыз, алайда сирек шүйіркелесеміз.
Бұл жылдам тамақтанудың және жаман асқорытудың, үлкен адамдар мен кішкентай жүректердің, аяқасты табыс пен қиын арақатынастардың уақыты. Отбасы кірісі мен ажырасу көбейген, әдемі үйлер мен шайқалған шаңырақтардың уақыты.
Бұл қысқа қашықтықтардың, бір реттік жаялықтардың, бір түндік байланыстардың, артық салмақ пен бізді қоздыратын, қойдыратын, өлтіретін дәрілердің уақыты.
Бұл сіресіп тұрған сөрелердің, бос қоймалардың уақыты. Бұл осы хатты Сіздерге жеткізетін және басқалармен бөлісетін немесе «Delete» тетігі арқылы өшіре салуға мүмкіндік беретін технологиялар уақыты.
Есте сақтаңыз, жақсы көретін адамыңызға көбірек уақыт бөліңіз, өйткені олар мәңгі бізбен бірге болмайды.
Есте сақтаңыз, жақын адамды қаттырақ құшыңыз, өйткені бұл шын жүректен ұсына алатын жалғыз байлық.
Есте сақтаңыз, жақын адамға «сені сүйемін» деп айтыңыз, бірақ әуелі шын жүректен сезініп алыңыз. Шын сезіммен өбу мен құшақ кез келген қателікті түзей алады.
Есте сақтаңыз, қолынан ұстаңыз және сол сәттерді бағалаңыз, өйткені күндердің бір күні ол адам қасыңызда болмай қалуы мүмкін.

Aмерикалық лингвист Ноам Хомский құрастырған «Манипуляцияның 10 тәсілі»

(Ноам Хомский – америкалық лингвист, пәлсапашы, қоғам қайраткері, көптеген кітаптар авторы және саяси сарапшы. Массачусет технологиялық институтында тіл білімі профессоры және ХХ ғасырдағы танымал ғылым қайраткерлерінің бірі)



1. Халық назарын аудару
Ақпарат кеңістігін маңызы аз, тіпті қажетсіз хабарламалармен толтыру арқылы саясат және экономика тізгініндегілер түйінін шешіп жатқан аса күрделі мәселелерден халықтың назарын аудару – қоғамды басқарудың негізгі элементі. Назар аудару әдісі азаматтарға ғылым, экономика, психология, нейробиология және кибернетика сияқты салалардан білім алуға мүмкіндік бермеу мақсатында жұмыс істейді. «Азаматтардың көңілін түкке тұрмайтын ұсақ-түйек тақырыптарға бөліп, шынайы әлеуметтік мәселелерден назарын аударып отыру; Азаматтарға ойлануға мұрша бермей, ылғи да бірдеңеге алаңдатып қою; басқа жануарлар сияқты жайылымнан — қораға» («Тихое оружие для спокойных войн» кітабынан келтірілген цитата)

Әнші Мөлдір Әуелбекованың «Жұлдыздар құпиясы» журналына берген сұхбаты.

— Өмірдегі Мөлдір мен өнердегі Мөлдірдің айырмашылығы мен ұқсастығы бар ма? Өнер иелері үнемі маскамен жүреді дегенге келісесіз бе?
Біріншіден, кез келген өнерпаз үшін өнер – өмір, өмір – өнер. Сондықтан екі жерде екі түрлі болу – екіжүзділік. Өзгелер үшін жауап бере алмаймын, ал менің шығармашылығым – менің өмірімнің көрінісі. Мен шырқайтын әндер менің жан толқынысымның, менің ой-пікірімнің, менің қоршаған ортаны қабылдауымның, менің дүниені түйсініп-сезінуімнен туады. Өмірде басқаша ойлап, өнерде басқаша сайрасам кімге пайда, кімге зиян? Өзіңді жоғалту, мақсаттан таю, тірлікте адасу осындайдан басталады. Екіншіден, өнер иелері үнемі бетперде киіп жүреді деу – стереотип. Шекспир мырза «Өмір – театр, ал адамдар — актерлер» деген екен. Өмір сахнасында бәрінің бір немесе бірнеше бетпердесі бар. Ол әнші, ол мұғалім, ол депутат, ол құрылысшы. Сондықтан белгілі бір топқа ғана теліп қоюға болмайды. Бір білетінім – өнер адамы бетперде киетін бір жағдай бар. Өнерпаз да ет пен сүйектен жаралған адам, оның да өмірінде отбасы, қызметінде қиындықтар туып жатады. Бірақ тыңдаушысын сыйлайтын әнші сахнаға сол жан күйзелістерін бірге алып шықпайды. Іштегі түтінге қалың көпшілікті куә қылмай, сахнада жайнап, халыққа қуаныш сыйлаған жанды не үшін сөге аламыз?

– Динара, бұған дейін бірде-бір басылымға немесе телеарнаға сұхбат беріп көрмепсіз. Мұның сыры, себебі неде?
– Сөзіңіздің жаны бар. Телеөндіріс саласындағы көп жылдық тәжірибемде бар болғаны екінші рет сұхбат беріп отырмын. Бұған дейін көпшілікпен жүздесуге дайындығыма күмәнді едім. Тарыдай дүниені іске асырып, тау-тау әңгіме қылу – мен үшін жат қылық. «Арық айтып, семіз шыққан» жөн деп санаймын. Ал дәл қазіргі уақытта мен және менің компаниямның атқарған қызмет арқасында айтар әңгімем де, бөлісер сырым да, жеткізер ойым да бар. Ел алдында еш ұялмай есеп бере аламын.
– Телевизия саласына келуіңіз неден басталды? Ірі компания ашуға дейінгі еңбек жолыңыз жөнінде айтып берсеңіз…
– Телевизия – бала күнгі арманым. 1997 жылы Алматы Мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірісімен осы салаға келдім. «Қазақстан» арнасындағы «Шапағат» деп аталатын таңғы бағдарламаға іс-тәжірибеден өтуші ретінде қабылдандым. Өз таңдауыма ғашық болғаным сондай, міндеттелген жұмыстың ірілі-ұсақтығына қарамай, жанымды сала атқарған екенмін. Махаббатымды өршіте түскен, құштарлығымды арттыра түскен телевизиядағы алғашқы ұстаздарым Тыныс Шындәулетұлы Өтебаев ағамыз бен Гүлнар Бораш апайымыз болатын. Олардың маған жасаған қамқорлығы үшін айтар алғысым шексіз.
Сапарым тар да, тайғақ та болды. Қай кезде де жолдан аудырмаған кәсібіме деген ынтық сезім деп білемін. «На шпильке», «Секретики», «Super Star» думанының екі маусымы, «Вторжение», «Тойбастар» сияқты жобалардан басталған соқпағым – үлкен болашағымның бастауы. 2006 – 2007 жылдар аралығында «ХитТВ» арнасының тізгінін қолға алдым. Мен жұмысқа кіріскен шақта ол арна жар шетінде тұрды деп айтсам артық болмас. Қазақстан шоу-бизнесі тұтастай қарсы тұрып, арнаны мойындамай, соның кесірінен отандық өнім өз көрерменін таба алмай тұралап қалған еді. Компания президенті Қуат Домбай екеуміз сәтті жүргізген ребрендинг жұмысының арқасында арна екі аяғын тең басты. Көрермені артты. Шоу-бизнес өкілдері назар аударды. «ХитТВ» отандық музыкалық өндірістің орталығына айналды. Әлі күнге дейін сол дәстүр жалғасын тауып, арна өзіміздің дүниені насихаттаушы болып келеді.
Одан кейінгі тірлігім өзімнің компанияммен ұштасты. 2008 жылы отандық телеөндіріс айдынына жеке шықтық. Содан бері үлкен-үлкен жобаларды дайындап, көрерменге ұсынып жатырмыз.
– Динара Адам дегенде көз алдымызға бірден «ADAM Media Group» келеді. Компанияның тарихы қандай және неге «Адам» деп аталады?
– Адам – менің ұлымның тегі. Оның атасы – қазақтың танымал жазушысы Адам Мекебаев. Балам өзінің шыққан тегі мен түбін мақтан етсін деген оймен компанияны осылай атаған болатынмын.
«ADAM Media Group» – бүгінгі таңда сапалы телеөнім жасап отырған бірегей орталық. Біздің қоржынымызда халықтық деп танылған «Екі жұлдыз» думанының 4 маусымы, «Қазақтың 100 әні» думаны, «Инновационный форсаж», «Елім менің» патриоттық интеллектуалдық думаны, «Әнжұмбақ» телеойыны, «Саған сенемін» отбасылық думаны, балаларға арналған бірнеше бағдарламалар, соңғы бес жылдағы жаңа жылдық думандар және т.б. концерттік бағдарламалар түсірілімі бар деп ауыз толтырып айта аламын.
«ADAM Media Group» – ең сапалы мамандар мен техника, көп жылдық тәжірибе. Қазіргі шығармашылық және техникалық құрамды жылдар бойы, бір-бірден, су астынан маржан тергендей жинадым. Мен үшін әрқайсының құны алтыннан артық. Олардың білімі, дарыны мен таланты, жұмысына деген адалдығы теңдесі жоқ байлық. Барлығын дерлік басқа компаниялар екі есе артық қаржымен қызықтырып өздеріне тартпақ та болды. Алайда менің кіршіксіз сенімім мен махаббатымды бір де бірі сатып кеткен жоқ. Сол сенімнің арқасында біз ештеңеге алаңдамай, таза шығармашылықпен айналысып, әр күнімізді жасампаздықпен өткіземіз.
– Биылғы телемаусымда компанияңыз бір емес, бірнеше жобаның тұсауын кесті. Соларға тоқтала кетсеңіз.
– Ең әуелі «Елім менің» интеллектуалдық думаны туралы айтайын. Мен үшін бұл жобаның орны тым ерекше. Осы жоба арқылы біз өз Отанымызға, халқымызға деген махаббатты жеткізуге тырыстық. Біздің қоғамда жалған отансүйгіштікті жамылып сөйлейтіндер көп. Соның арқасында күнін көріп, нанын тауып жейтіндер жетіп артылады. Халық елжандылық дегенді мінберлерден айтылып, жиындарда талқыланатын пафос түрінде ғана қабылдап жүр. Бұл үрдістің соңы – құрдым. Ал «Елім менің» думаны арқылы халық өзінің шын қаһармандарын танып, ерліктерін жыр қылып, жеңістерін мақтан ете алады. Мақсатымыз еш бояма, көпірмесіз нағыз елжандылыққа үндеу еді, көздегенімізге жеттік. Думанды дайындау барысында шығармашылық топтың ақтармаған энциклопедиясы, кеңеспеген ғалымы, қопармаған мұрағаты қалмаған шығар. Тарих, этнография, ғылым, өндіріс, саясат, спорт, өнер және т.б. салалар бойынша кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, халыққа ұсынды. Осы күні думан халықтың үлкен қолдауына ие болды. Алғыстарын айтып, баталарын беріп қоңырау шалған, хаттар жазған зиялы қауым өкілдері, ризашылықтарын білдіріп жатқан жанкүйерлер бар. Жақында ғана сонау Моңғолия жерінен көрермендер хабарласып, думанға қатысуға өз ниеттерін білдірді. Бұның барлығы бағдарлама жасаушылар үшін үлкен көрсеткіш. Екінші үлкен жобамыз – «Әнжұмбақ». Бұл телеойын да үлкен дайындық жұмысының арқасында жарық көрді. «Қазақтың 100 әні» думанын жасау кезінде шығармашылық топ қазақ әні туралы көп мәлімет жинаған болатын. Бізде өте үлкен ән және құнды мәліметтер қоры дайын тұрды. Барлығын «Әнжұмбаққа» барынша пайдаландық. Соның өзінде біраз қиындықтар кездесіп бақты. Әсіресе ән мәтіні тығырыққа тіреді. Көрермен тек тыңдап қана қоймай, ойыншылармен қосылып орындап, әннің ең дұрыс мәтінімен таныс болсын деген ниетпен караоке пайдаландық. Ал іс жүзінде әннің дұрыс мәтінін орындаушылар да, авторлар да шала білетін болып шықты. Не дегенмен барлық қиындықтарды жеңе білдік және көрерменге тың жоба ұсындық. Қазақтың халық әндерінен бастап, бүгінгі күннің үздік әндерін үлкен сүзгіден өткізіп, теңдессіз еңбек жасалды. Бұл жоба да зиялы қауымнан жоғары бағаға ие болды деп мақтанып айта аламын. Мұхтар Шаханов ағамыз думанның жүргізушісі Жұбаныш Жексенұлымен бір кездесуінде «Сен жүргізіп жүрген хабар қатты ұнады. Сапалы да мәнді. Сен де қатардағы әншілердей емес, ойлы әнші екенсің. Ойынның әсіресе үшінші айналымы сәтті шыққан» деп баға берген екен. Тапсырыс беруші «Қазақстан» Ұлттық арнасы да өз тарапынан көп көмек көрсетті. Осы орайда «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма төрайымының орынбасары Мәди Манатбек мырзаның еңбегін атап өткім келеді. Екі жобаны да сол кісінің тікелей қатысуымен, кеңестерімен іске асырдық десем артық емес. Ауыз толтыра айтатын үшінші жоба – «Астана» арнасына дайындалған «Саған сенемін. Мой лучший» думаны. Телеарна басшысы Ләззат Мұратқызы Танысбай қашанғы көрегендігімен көрермен тамырын дөп басты. Ләззат Мұратқызының жетекшілігімен жасалған көп дүние шынымен халықтық деп танылды ғой. Сондықтан «Саған сенемін. Мой лучший!» думаны – Қазақстан телеөндірісінде өзіндік орын алған жоба. Қазақ халқы үшін қашан да отбасы орны ерекше болған. Ерлі-зайыптының татулығы тұтас елдің бірлігі саналған. Сондықтан мақсатымыз отбасылық құндылықтарды дәріптеу, үлгілі жұптарды көрсету болатын. Мақсат орындалды, сенім ақталды. Қиын да қызықты тапсырмалар орындау арқылы азаматтар сенім артуға болатын нағыз ер екендерін дәлелдесе, сыңарлары қай сында да ерлерінің қолдаушысы болатындығын көрсетті.
– Қазір телеарналардың барлығы аутсорсингке жүгінеді. Бағдарламаны өздері шығармайды, продюсерлік орталықтардан дайын өнімді сатып алады. Бұл тенденция қашан, қалай қалыптасты? Аутсорсингтің болашағы қандай?
– Аутсорсинг – әлемдік тәжірибе. Барлық мемлекеттердің телевизиясы осылай дамуда. Бұл тәжірибе бәсекелестікті дамытып, сапаны өсірді. Тың мүмкіндіктер ашты. Сондықтан аутсорсингтің болашағы зор деп толық сеніммен айта аламын. Алайда дәл қазіргі уақытта шынымен сапалы дүние жасап жатқан аутсорсингтер саусақпен санарлық. Көп компаниялар бір камерамен жүріп жұмыс жасайды. Бұл өсу емес, өкіндіретін жайт. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) «Шын мұсылман – тілі мен қолынан ешкімге зияны тимейтін адам» деген хадисінде. Сондықтан қай салада қызмет атқарсақ та елге пайда әкелуді ойлауымыз керек. Бір камера, бір редактормен жүріп қалтаға салған көп қаржы халқыма жасалған қиянат деп ойласа абзал.
– Жекеменшік компаниялар шетелдік дайын өнімнің лицензиясын сатып алып, қазақшалап бізге ұсынады. Содан болар қазақ телеарналары «көшірме орталығына» айналды. Дайын өнімнің өңін айналдырып, қазаққа ұсыну – ұлттық құндылығымыздың жоғалуына сеп болмай ма? Шетелдік өнім көрген көрермен санасы қазақтікін емес, жаттан қабылдайды ғой. «Дайын асқа тік қасық болғанша» неге өзімізге ғана тән төл өнім шығармасқа?
– Біріншіден, франшиза қолдану да – әлемдік тәжірибе. Ең жақын көршіміздің өзін алайық. Ресей телевизиясының мүмкіндігі бізден екі есе артық. Алайда олардың өз өнімі деп саналатын үш қана жоба бар: КВН, «Что? Где? Когда?» және «Дом – 2». Ал біздің телевизия даму сатысында. Сондықтан «көшірме орталығы» деп дабыл қағуға болмас. Осы жолдан адаспасақ «Қазақстанда жасалған» айдарымен талай жоба жасаймыз. Тек уақыт керек. Екіншіден, кез келген франшиза – пішін, технология ғана. Үтір, нүктесімен көшіріп алмауға тырысу керек. Телеөнімнің борышы – халыққа қызмет етпек. Әрбір микроатомы туған елдің жоғын жоқтап, мұңын мұңдауы қажет. Біздің компания жасаған кез келген өнімді мысалға алыңыз. Барлығы ел тарихын танытуға, Отан үшін жұмыс жасап жатқан адамдардың еңбегін жария етуге, ұлттық құндылықтарды ұлықтауға арналған. Өйткені біздің компанияның басты ұраны Әйтеке бидің сөзі: «Бай болсаң, халыққа пайдаң тисін, Батыр болсаң, дұшпанға найзаң тисін. Бай болып пайдаң тимесе, Батыр болып найзаң тимесе, Жұрттан алабөтен үйің күйсін!». Үшіншіден, бізде барлығы телеөнім жасауды үйретуге құмар. Басылым беттерінде кірпіш құю, машина құрастыру жайында мақалалар неге жарияланбайды? Ол тірлік қиын кәсіп деп саналады. Ал телеөнім жасау жеңіл деп кім айтты? Бұл да кірпіш құю сияқты өз заңдылықтары мен тәсілдері бар өндіріс. Бұл да әркімнің қолынан келе бермейтін шаруа. Бұл да машина құрастыру сияқты маңызды жұмыс.
– Осыдан шамамен бір-екі жыл бұрын қазақстандық телеарналардан қазақтілді бағдарлама іздеп дал болатынбыз. Құдайға шүкір, бүгінде көш түзелді. Қазақтілді бағдарламалар саны артты. Әйтсе де көрермен әлі де ресейлік өнімді көруге құштар. Сіздіңше, қазақ телеарналарын өзге өнімнен, өзге тілден арылту үшін не істеу керек?
– Бұл сауал мені де қатты алаңдатады. Жұбаныш – біз қадам санап өсіп келеміз. Сеніңіз, жақын болашақта қазақстандық көрермен тек өз өнімін тамашалайтын болады. Ал біз өз көрерменіміз үшін еңбек етуді бір сәтке де тоқтатпау керекпіз. Сонда ғана қазақстандық телевизия әлемдік деңгейде бәсекеге қабілетті бола алады. Ол үшін жоғарыда айтылған франшиза мәселесін сауатты қолдануымыз керек. Жанры, аудиториясы қандай болса да, ең бастысы телевизия заңдарына толықтай жауап беріп, ұлттық мүддені қорғай алатын, қай қырынан қарастырсаң да төрт аяғын тең басқан дүниелер тудыру қазақстандық өнімнің беделін көтереді.
– Бірнеше жобалардың жетекшісісіз ғой. Сіз үшін продюсер ретінде, бағдарламаның жетістігі неде?
– Жобаның діттеген мақсатқа жеткен, жетпегенін тек қана рейтинг көрсетпейді. Бағдарламаның нағыз халықтық болғанын халық қана байқата алады. Осы уақытқа дейін жасаған барлық жобаларым көрермен жадында жақсы сақтаулы екеніне күмәнім жоқ. Елге не қажет екенін елден сұрау керек. Мен қарапайым халықты тыңдаймын. Жақында Түркістанға жолым түсті. Қала арасында алып жүрген жүргізуші «Елім менің» думаны туралы аузының суы құрып айтып, «келесі сандарында қолдануыңызға болады» деп қызықты әңгімелер айтып берді. Жоғарыда айттым, Моңғолиядан хабарласып, қызығушылық танытуда. Бізге жетіп жатқан көрермен хаты қанша десеңізші. Мұндай мысалдарды тізе берсең, жетіп артылады.
– Талай жыл отандық телеарналарда қызмет еттіңіз. Қазір бір компанияға жетекшісіз. Маман ретінде бүгінгі қазақ телевизиясына не жетіспейтінін айтыңызшы. Дәл қазіргі тұста қазақ көрерменіне қандай бағдарлама қажет?
– Біздің телевизияда жанр тапшылығы қатты байқалады. Әлем тәжірибесінен 2-3 пайыз ғана пайдаланып отырмыз. Арналарда ойын-сауықтық жанр көптеп кездеседі. Ал сапалы документалды фильм, интеллектуалдық ойын, әлеуметтік ток-шоу, спорттық хабарлар дамымаған. Соқа тимеген тың жердей болып жатыр.
Дәл осы мәселе отандық шоу бизнестің де кемшілігі деп айтар едім. Бізде жанр тапшы. Кілең қайта өңдеу мен сырттан көшіріп алушылар. Әлемде мыңдаған жанр бар. Ал қазақ тыңдарманы қырық жылда қадірі азайған дүниелер мен шетелдің шүлдірін тыңдауға мәжбүр. Өнерпаздарымызда мүмкіндік бар, парызын түсінуге түйсік жетпейді. Кезінде «Дос-Мұқасан» жасаған үлкен ерлікті қазақстандық әншілер әскері жасай алмай отыр. Өйткені ізденбейді, талпынбайды. Өткеннің не істеп кеткенін білмесең, айналамыз не істеп жатқанын көрмесең, жаңа дүние тудыра алар ма екенсің?
– «ADAM Media Group» компаниясы негізінен ойын-сауықтық форматтағы бағдарламалар шығарады. Болашақта байыпты, салмақты хабарлар шығару ойда жоқ па?
– Мен «Елім менің» думанын тек ойын-сауықтық демес едім. Ол – бар болмысымен салмақты жоба. Берері мол, көрсетері көп дүние. Ал біз сияқты аутсорсинг компаниялар түгел дерлік телеарна берген тапсырысты орындайды. Телеарна қаржы бөліп: «мынадай салмақты дүние жасаңдар» деп тапсырма берсе болғаны. Біз кез келген жанрды алып шыға алатын деңгейдеміз.
– Кезінде сіздің жобаңыз ретінде шығып, халықаралық дейгейде танылған әнші Қайрат Түнтеков соңғы кездері сахнадан көрінбейді. «Қайрат екеуіңіздің араларыңызда келісім-шарт бұзылды. Енді ол сахнаны мүлдем қойып кетті» деген сыбыстар да естіледі…
– Қайратпен продюсерлік жұмысымды тоқтаттым. Бір жыл бұрын Қайраттың өз еркі бойынша арамыздағы келісім-шарт күшін жойған болатын. Шын жүректен жақсы көріп, талантын сыйлайтын болғандықтан еркіндікке жібердім. Таңдауы сол болса, мен кедергі болғым келмеді. Мен үшін өмірімнің жазылмай қалған бір парағына айналды. Болашақта бір жерді жарып шығатынына күмәнім жоқ. Қайталанбас өнерпаз. Ол менің оған деген достық ниетімді біледі. Кез келген уақытта қол ұшын сұрай алады.
Қайраттан кейін басқа да жобаларды қолға алып көрдім. Алайда бірінің дайындығы, бірінің шеберлігі жетіңкіремеді. Біреулері өз таланттарына мені сендіре алмады, енді біреулеріне менің сенімім жетпеді. Сондықтан жұмыс істеуден бас тартуға тура келді.
Осы жылдың шілде айында тағы бір талантты өнерпазға кездейсоқ тап болдым. Караокеде ән салып тұрған жас жігіттің ерекше тембрі, дауыс бояуы, ән салу мәнері ұнады. Сөйлесе келе, оның музыкалық білімі бар, танымы терең екеніне көзім жетті. Қолға алып, көмектесіп көремін деген шешім қабылданды. Жарты жыл болды, жұмыс істеп жатырмыз. Жақында үлкен сахнаға шығарып, жұмысымыздың нәтижесін көрмек ой бар.
– Оқырманға қызықты болар, туылған жер, отбасыңыз, хоббиіңіз жайында айта кетсеңіз…
– Динара Абайқызы Адам. Солтүстік Қазақстан облысы Афанасьевка ауылында дүниеге келгенмін. Ұлым бар. 9 жаста. Менің хоббиім – бала күнімнен сүйіп, таңдаған мамандығым.

Қолымда «Дат» газеті. Мөлдір Әуелбекованың сұхбатын оқып отырмын. Осы сұхбаттың түпнұсқасын өзім тексерген болатынмын. Журналист ойына келгенін істеген. Бұрынырақ шығып кеткен сұхбаттарымен араластырып жаза салған. Ұялып отырмын. Назарларыңызға түпнұсқаны ұсынамын.
«Сөз басында «Дат» арқылы айтар датым бар. Жеке шығармашылықпен айналысып жатқаныма бір жылдай болып қалды. Бір жылда талай істің басын қайырып, тілге тиек болар көп шаруа атқардым. Алайда жаршымын дегеннің барлығы айналып келіп бұрынғы өмірімді қазбалап сұрай береді. Айтары естіліп, жазары оқылып біткен тақырыпты тақырлай бергеннен алтын шықпайтынын түсінер уақыт жеткен сияқты. Шындықты айтып, ел мұқтажын жоқтайтын, бағамдап, сараптап, жол сілтеп жіберетін төртінші билік өкілдері құлқынның қамымен өсек-аяңның айналасынан шықпайды. Өкінішті.
«Адамның бақыты мен тыныштығын ұрлайтын Ібілістің үш ілмегі бар: өткен іске өкіндіру, келешекке алаңдату, қазіргінің қадірін ұмыттыру» дейді қасиетті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) хадисі. Жан тазалығы, иман беріктігі үшін осы хадисті өмірлік ұстанымым еттім. Өткеніме өкінбеймін – бүгініме жасаған қадам. Келешекке алаңдамаймын – бір жаратушының бұйрығы болады. Қазіргінің қадірін ұмытпауға тырысамын – күпірлік болар. Сондықтан да бұрынғы продюсерім, тобым, кино, ортам туралы сұрақтарға мүлде жауап бермесем деймін. Шынымен жаңалық жаршылары, өнер жанашырлары болса өткенім туралы сауалдар қоймаса екен тілегім бар.

— Ежелде өз қанын қаңғыртып тастамайтын қазақ жұртындағы бүгінгі жетімдер жағдайы қалай деп ойлайсыз?
Өркениеттің жемісі. Кез келген нәрсе өткір пышақ сияқты ғой. Дұрыс ұстасаң нан турайды, олақ ұстасаң қолыңды кеседі. Өзгеден үйренеміз деп жүріп қазаққа жат қатігездікті, өгейшілдікті, жүрексіздікті, қайырымсыздықты сіңіріп алғанымызды байқамай қалыппыз. Жетімі жабырқамаған, ешкімге телмірмеген елдің әр аймағында он шақты жетімдер үйі бар болғаны жанды жегідей жейді. Еліміздің ертеңі ана мейірімінсіз, әке қамқорлығынсыз, бауыр жылуынсыз өскені жақсылық емес. Мемлекет барынша қамқорлық көрсеткенмен жан жылуын сезінбеген ұрпақ иманды болар ма екен? Бар медетті жаратушыдан сұрайық.

— Айтыңызшы, жетімдердің көбеюіне елдегі жеңілтек жүрісті қыздар ғана себепкер ме?
Себеп көп қой. Біреуді «көкек-аналар» тастайды, бірін ата-анадан ажал айырады, тағы біреулер бала тәрбиелеу құқығынан айрылып жатады дегендей. Қоғам дерті. Әр азамат «Осы дертпен күресу – міндетім» десе басқаша болар ма еді. Айналып келгенде бәріне кінәлі нәпсі ғой. Көкек-ана, көкек-әкелердің ойы етектен төмен. Нәпсі. Әке-шешеден ажал айырғандардың туыстары өз қарындарын ойлайды. Нәпсі. Тәрбиелеу құқығынан айрылғандар – алкоголь мен нашаның құлдары. Нәпсі. Жаратушы оларға иман берсін деп тілейік. Өзге мұсылман үшін тілеген дұға қабыл болады дейді ғой.

— Сізді тележәшіктен көрген адам «Мөлдір – уайымсыз қыз» деп ойлайтын сияқты. Мәселен, сіз елдегі қоғамдық ахуалға алаңдайсыз ба? Алаңдасаңыз қандай жағдайларға бейжай қарай алмайсыз?
Мен туралы ғана емес, көп өнер адамдары туралы «уайымсыз» деп ойлайды. Біздің де жүрегіміз еттен жаралғанын, құлқынымыз тесік екенін ұмытып кетеді. Біз де дәл сіздердей жаратушының құлымыз. Шыққан жеріміз бен барар жеріміз – бір. Қоғамда болып жатқан барлық жағдай алаңдатады. Сіздерге өтірік, маған шын, мен тележәшіктен тек жаңалықтар арнасын қараймын. Өскен, жеңген жеріміз болса – есім шыға қуанып, сүрінген тұстарда – қамығамын.
Дін жағдайы алаңдатады. Арандатушылар кесірінен қарапайым халық сең соққан балықтай. Тіл ахуалы ойлантады. Өз шаңырағымызда өз тілімізден ұялатын жалғыз халықпыз. Осы мүмкіндікті пайдаланып айтып кеткім келеді – ана тілін білетіндер, сүйетіндер «мәмбет» болса, мен «мәмбетпін»! «Мәмбет» болғаныма мақтанамын! Жемқорлық алаңдатады. Қоғамның бар саласына батпандап кіріп алған дерт. «Күресіп жатырмыз» дегендердің өзі жемқорлық үшін ұсталып жатады. «Былай жүрсең арба сынады, былай барсаң өгіз өледі» деген осындайда шыққан шығар.

— Айтпақшы, біздің отырып қалған қыздар арасында «жігіт жоқ» деген сөз бар. Осы «жоқшылықтың» сырын тарқатып бере алмайсыз ба?
Бұл жерде «жігіт жоқ» дегеннен гөрі, «ол жігіттің материалдық жағдайы жоқ» деген орынды болар. Кез келген қыздың басында үйі, астында көлігі, есепшотында алты нөлі бар қаржысы бар жігітті армандайтыны өтірік емес. «Арлы, иманды» жар туралы ойлайтын қыз сиректен сирек. Ол үшін кінәлауға бола ма? Алайда «Өзім ондай жігітке лайықтымын ба?» деп өздеріне сұрақ қоя ма екен? «Үйін сақтайтын, көлігін күтетін, есепшотын арттыруға көмектесетін тәрбие, білім, сана менде бар ма?» деген сұраққа жауап беру керек.
Ал жігіттер базарда арба итеру мен дүкенде есік күзеткенге мәз болмай білім іздесін. Ондай азаматтардың көбісі ауылдан білім деп келеді. Сосын жұмысқа орналасады. Жұмыстан тапқан табысын емтихандарды сатып алуға, ойын автоматтарына, ішкілікке жұмсайды. Дипломды сатып алады. Ол диплом бойынша ешқайда орналаса алмайды – құжат бар, білім жоқ. Барар жол біреу – арба мен күзетке қайта оралмақ. Осындай жігіт сұраныс тудыра ма? Ал саналы қыз болса ерді кебенек ішінде танып, арба тартса да азамат деп қараса, күзетші болса да құрметтесе бұл мәселе көтерілмес те еді. Жеке пікірім осы.
— Демографиялық проблемадан пайда болған «қыздардың жігіттерден көптігі» соңғысын есіртіп жіберді деп ойламайсыз ба? Мәселен, жігіттерде таңдау көп деген сияқты…
Таңдау көп шығар. Талғам жоғары болу керек. Мен ер болсам қыз таңдағанда бетінің жылтырына емес, санасының саңылауына қарар едім. Тыртиған киімге емес, тәрбиеге көңіл аударар едім. Қабат-қабат бояуына емес, қылығына назар салар едім. Үстіне жиғанына емес, жүректегі иманына үңілер едім. Болашақ ұрпағымның анасы, әулетімнің киесі деп ойлар едім. Сапасыз сандалған шақта «таңдау көп» деп есірмес едім.

— Ендігі жерде тележәшіктегі көп тележүргізушінің бірі болып жүре бермексіз бе, жоқ әлде бір қомақты жобаңыз бар ма?
Көптің бірі болсам, бұл сұрақтар маған қойылмас еді. Сондықтан осы бағытымнан таймай, әр күнімді, әр тынысымды жаратушыға, отбасыма, еліме арнасам деймін. Бойда қуат, баста сана барда жолым осы болмақ. Сенсеңіз де, сенбесеңіз де сол.

— Жеке шығармашылығыңызда нендей өзгеріс немесе жаңалықтармен толықтырдыңыз?
Әуелі жаратушы, сосын ата-анамның қолдауымен бір жыл уақытым зыр ете қалды. Ел алдында берген есебім – оннан аса жаңа ән жаздырып, бір бейнебаян түсірдім. Еңбегім ТВ мен ғаламтор арқылы елге тарап, халық өз бағасын беруде. Тележүргізушілік тәжірибем де көрерменнің оң бағасын алды. Көңілім тоқ. Алайда жаңалықтар, жеңістер әлі де алда. Ең бастысы сол күндерде елмен аман-есен жолықсақ.
Елге деген ыстық сәлем,
ерекше құрметпен Мөлдір қыздарыңыз»

Бразилияның Santa Rita do Sapucai атты қаласының түрмесінде жазасын өтеушілер велоқұрылғылар арқылы электр қуатын өндіреді. Ол қуат қаланың қажеттіліктеріне жаратылады екен. Жазасын өтеуші неғұрлым ұзақ уақыт педаль айналдырса, соғұрлым түрмедегі мерзімі де қысқарады-мыс. Сондықтан жазасын өтеушілер педаль айналдыруға құмар дейді. Бұл жазаны ойлап тапқан қалалық сот екен. Әділдік деп осыны айт!

Бір секундқа да қалғытпайтын фильмдерді жақсы көремін. Егер ұйықтап кетіп, кез келген жерден оянып, не болғанын түсіне беретін болсаң – кино емес. Ал әр секунды ажырамас бөлік болса – кино.
Кезінде тап-тамаша фильмді «Келін» деп атағаны үшін Ермек Тұрсыновты жек көріп едім. Оның режиссурасы мықты. Ұлтжандылық жетпейді. Ал «Шал» үшін алғыс айтамын. Бір-ақ сөз «Гармония»!
Ұнады:
1. Қасқыр (Құртқа)
2. Ерболат Тоғұзақов (Шал)
3. Сценарий (мәтін)
4. Операторлық жұмыс
5. Музыка
6. Футболист қойлар

«Тырнақ астынан тапқан кір»
1. Шайтанбек: Даланы тұман басты
Иісбек (ЖАБЫҚ ТҰРҒАН ТЕРЕЗЕГЕ ҚАРАП): Еее…
2. Шайтанбектің даусы жүйкемді жұқартты
3. Қай ауылда телевидениеге жарнама беріп, іздеу салу бар? (Дикторына қарағанда 80-жылдардағы телевидение)
4. «Хамер» ішіндегілер қалай апатқа ұшырағаны мүлде түсініксіз
5. Із кесе алмайтын неғылған ТЖМ???
6. Орликтен бас, жүген, құйрықтан өзге ештеңе қалдырмаған қасқырлар қойды шала-пұла жеген…
7. Шайтанбек сайға түсіп, шалды сүйретіп, атқа отырғызып, қырға шыққанша ТМЖ-ң асығып кетіп бара жатқан көліктері әлі сол жерде кетіп бара жатты.
8. Қасқырдың бөлтірігі КӨКТЕМДЕ дүниеге келеді, ЖАЗДА бауырын көтеріп жүреді.