Оңтүстік өңірінің тұрғынымын. Жылдың өзге мезгіліндегі «таңертенгі сағат 10»- қазір кәдімгідей «обед». Әрине, бұл уақытта үйдің бар тірліктерін бітіріп, үйге кіріп кетеміз. Күннің аптап ыстығы ми қайнайтындай.
Теледидардың арналарына саяxат жасап отырып, "Қазақстанның бірінші арнасы"-нан «бір бағдарлама» тамашаладым. «Бір бағдарлама»- деп бүркемелеген себебімді мына түсіріп алған фотосуретке қарап түсінерсіздер. Өз басым «журналистика» саласынан xабарым болып, өздігімнен репортаж жасап жүргендіктен, жеке пікірімді жеткізбекке ызам келіп мақала етіп жазуға бел будым.
Жақсы тақырып — жарты мақала. Өте орынды айтылған. Бірақ, осы тіркесті ұран етіп алғанба дерсің. Эфирге шыққанның барлығы телеарна меншігі емес екенін жақсы білем. Дегенмен осы арнадан дүйім жұртқа беріліп жатқан бағдарламаға зер салмайды ма екен?! «Рейтинг»-таразы секілді екі жақты дүние меніңше. Уақытша көп көрсеткішке жеткен рейтинг арнаның өзге тұсына залалын тигізбейді ма?
«Мәссаған», Айта берсін", «Пендеміз ғой», «Шәй ішейік» сынды бағдарлама «атауларын» көріп таңданысымды жасыра алмаймын. Эфирге шығу мақсаты мен идеясы әрқилы болғанымен атаулары «ауылдың салпыетек келіндерінің» сөзіндей. Иә, бүгінде телеарна тамашалайтын ауыл тұрғындары. Десекте, қоғам тәрбиелеп отырған «көгілдір арна» мәдениетін мұншалықты төмендетуге болады ма?
Мен көрген бағдарлама логотипінде «Все мы люди» деп жазылып тұр. Тікелей аудармасы «Бәріміз адамбыз» ал бағдарлама атауы «Пендеміз ғой» екен. Алғашында орысша бағларлама екен дедім. Бағдарлама жүргізушісі өзін қазақ тілінде таныстырды. Ток шоу қонақтары да қазақтар. Міне, қызық!
Әдемі сөз, жарқын дауыспен тақырыпты айта кетіп кейіпкерімізге сөз береміз деді. Бұл сөздер «stand up » форматында кетті. Үлкен кадр-студия түгелімен көрсетілді. Студия дәл осы арнадан эфирге шығатын «Ашығын айтқанда» бағдарламасына тиесілі. Кейіпкер бетперде таққан бойжеткен, ал екі жағындағы орындықтарда қонақтар. Осыдан ой түйдім, не мен ортасынан жалғастырып жатырмын, не мына бағдарлама форматы басқа. Өзге бағдарламаларда тақырыпты түсіндіретін сюжет беріледі. Бұл-тақырыпты түсініп, әңгіменің әрмен қарай қалай өрбитінінен xабардар етеді. Бұл бағдарламада сюжет соңына таяғанда берілді. Мейлін, солай-ақ болсын. Әрмен қарай басты кейіпкерді таныстыру, тағдырлары ұқсас кейіпкерлер таныстырылып олардың «кейіпкер» болуға негіз болған тақырып талқыланады. Арнайы осы «проблемаға» қатысы бар мамандар шақырылады. Барлығы мәселенің түйінін шешуге кіріседі. Ток шоу бағдарламалар концепциясы осылай болса керек-ті.
Бұл бағдарламада қонақтардың арнайы түсін-түстеп таныстыру мүлдем жоқ. Кейіпкер жайын айтқаннан кейін қолын көтергеннің барлығы сөйлеуге құқылы. Бірінің сөзі аяқсыз қалып, жүргізуші екінші бір қонаққа сөз береді. Және олар сөйлегенде жаңағы мен айтқан таныстыру экранның астында орыс тілінде жазылып тұр.
-------Аты-жөні-----
(қонақтың мамандығы мен негізгі пікірі).
Бәрі оңай, ток шоу осылай «шикі», «шала» күйінде эфирге шыға салады екен.
Жүргізуші жіберген өрескел қателіктер мен студиядағы «у-шу»- ды айтпағанда атауы орысша, өзі қазақша ал негізі «шоу-деген елді елең еткізер ұрыс»-деп жүйесіз бағдарлама шығару ма?! Келген қонақтар тұшымды ой-пікір айтты, десекте, ол кісілер түсініксіз, монтажсыз бағдарлама эфирге шығады деп келмеген болар?..
Алпауыт телеарнадан мұндай күтпедім…

Осы жылдың қаңтар айының он бірінде Алматы қалалық қоғамдық көліктерде «оңай» онлайн төлем жүйесі іске қосылды. Өзім Алматы қаласының тұрғыны болмасамда, естіп білгенімді, көкейіме түйгенімді бейтарап ойда қағаз бетіне түсірген жайым бар болатын. Сіздермен осы тақырыпта ой бөліскім келеді.
Оңай қарапайым халыққа оңайға түсіп отырған жоқ. Миллионер қала халқына орта есеппен 2 млн тұтынушыға меже қойылғанымен, осы уақытқа дейін 300 млн теңгедей ақша аударымы болған. Қоғамдық көлік тұтынушыларының басым көпшілігін студенттер, зейнеткерлер құрайды. Қай студент немесе зейнеткер ауқатты дерсің, қоғамдық көлікпен жүруге мәжбүр болса. Халық жағдайымен санайпай соғысқан төс, алысқан қолдар мақсаты қарапайым жүртты сүліктей сору ма?
Бұлай дейтініміз, жүргінші карточкасының құны 400 теңге, оған жол жүру үшін аударатын теңгерім бар. Орта есеп 6000-7000 теңге.
«Тәуекел дариясына салдым кеме, кемесіз ол дариядан өтем деме»- дегеннің кері келгендей. Себебі карточкасы жоқ жолаушы қоғамдық көлікпен қатынау құқығынан айырылады.
Бүгінде оңай төлем жасайтын карточкасы жоқ азаматқа 4242 теңгеден 10000 теңгеге дейін айыппұл салынады.
Батыстық бағытты орнату арқылы:
— қоғамдық көлік тұтынушыларың нақты санын анықтау;
— қаржы тікелей онлайнмен қазынаға түседі деп алайық.
Ал қарапайым халыққа тиімсіз тұсы:
— Барар мекені алыс жолаушылар көп шығындалады;
— Кондуктор қызметінің (жойылуы) қысқартуға ұшырауы.
Қалауын тапса қар жанар демекші қоғамдық көлік жүргізушілерімен кондукторлар бірлесіп оңай төлем жүйесін бұзуы, көпшілік наразылығын білдірген бейнебаяндар әлеуметтік желілерде жиілеп кетті. Алматыдан соң еліміздің өзге қалаларына орнатылған жағдайда түйеден де аңқау халықты осындай дағдарыс уағында жұмыссыздық пен шарасыздыққа кейпіне түсірмек пе? Әліптің артын бағайық ағайын. Оңайдың да бір орынды тұсы болып қалар…
Сіздің ойыңыз?..

АЛТАЙДАН ҰШҚАН — АҚСҰҢҚАР
Мен –
Алтайдан
Ұшқан Ақсұңқар!
Тамыры Терең,
Тегі бар…
Жарасы сыздап,
Асқынған,
Тағдыры қиын
Елі бар!

Алтай жерінің киесі ерек. Мұзтаудың биік шыңдарына, кербұғының еркіндігіне, табиғаттың көркемдігіне сүйсініп өскен ақын-жазушылар дарыны дара, мәнері ерекше бағаланады. Соның бірі де бірегейі Оралхан Бөкей. Асылында, осындай керемет табиғат тартуын көріп, ауасын жұтып, топырағында асыр сала аунап өскен перзенттен көркем шығарма тумауы мүмкін бе? Иә, Оралхан Бөкей туған жерін көп жазды. Әрбір шығарма астарында тың ойлар мен түйіндер жататын. Және сол шығармалары оны сөз өнерінің биік белесінен көретті.
Алтай жерінен шыққан жазу өнерінің шоқ жұлдызы – Оралхан Бөкей десек, ақындықтың алтын тұғырын кім жалғар екен?
Бұл сұраққа өз тарапымнан Ақсұңқар Ақынбабақызын айтар едім. Моңголия жерінің Ұлан-Батыр қаласында дүниеге келген қандас әпкеміз бүгінде елімізге оралған жайы бар. Елім, жерім деп еміреніп келіп, әдебиет әлемін жырларымен сусындауда. «Сырым – Арман… Мұңым – зар… Жырым – тарлан,» деп жырлайтын Ақсұңқар Ақынбабақызын ерек атап, Алтайдан ұшқан ақындардардың бүгінгі жалғасы, биіктен көрінер шоқ жұлдызы деп атамау әбестік болса керек.Болмысы бөлек, жазу мәнері де өзгеше ақын өлеңдеріне өз тарапымнан ой толғау мен сараптау жүргіздім. «Мен» деген өлеңіне зер салып, шумақтарына өз ойларымды білдіргенді жөн көрдім. Қыз баласы болса да, өлеңдерінің рухы биік, иірімі ерек. Бұл сөзіме мына өлең жолдары дәлел болар…
Өлеңмен Рухтас
Өмірін,
Өмірмен тұтас
Өлеңін,
Таулармен тұстас
Өр Үнін,
Үкілеп шыққан –
Мен едім.
Осы бір ғана шумақта ұйқастың ерекше мағыналығы орын алған. Өзін «өр мінезді» деп бағалап метафораны әсерлі қолданған. Және өлең жолдарындағы ассонанс та көркем сөздің әуезділігін аттыруда. Бір шумақ, бар болмыс, тың ой, терең түсінік жатыр. Міне талант! Міне ақындық шеберлік!
Бұдан да өзге өлеңдерін мысалға келтірер болсам, расын айтқанда, таңқылыс пен таңданыс қатар туады. Сүйсініс пен сүйеніш сезімдері де жүректерініңізде орын алары даусыз дер едім.
Бабамның кеткен,
Жете алмай,
Жерұйық – мекен
Жерімсің!
Ғасырлар бойы
Өте алмай,
Аңсаумен жеткен
Елімсің!

Жырлайын:
Жылап, күліп мен,
Отымды Өрт қып
Маздатқын!
Біткенше білтем
Тірліктен,
Сенімен бірмін,
Әз халқым, — деген шумақтарында троптың мынадай түрлері кездеседі: аллитерация, метафора әсірелеу. Өлеңдерінде көркемдік мән, терең түсінік алған.
Мен Ақсұңқар!
Құстың баласы –
Аққу да емен,
Қаз да емен…
Өмірге көңіл наласы:
«… Жыр түбін үңгіп қаз!» — деген.
Асылында осы шумақ Ақсұңқар Ақынбабақызының шынайы таланты мен талабын нық танытып тұрғандай. Бір артық сөзсіз ұғуға болатын тармақтар мен теңеу түрі.
Ал өз өнері мен өмірі туралы жолдарға назар аударсақ. Бұл шумақта ақын тура да ауыспалы мағынада сөз қолданып, шыңдықты бүкпей тік айтуы қандай өжет тірлік дерсің…
Өлеңнің шоғын маздаттым,
Бұйырғай
Төрден нәсібім.
Қиылғн қыршын Боздақтың,
Төгілген
Нахақ Жасымын!..

Моңғолдан
Көшіп келгенмін,
Қан тартып
Ата тегіне.
Үйсіз де күйсіз
Сенделдім
Бодан боп
Бостан Еліме! – бәлкім бұл жолдардан соң бірдеме деп жазу артықтық болса керек…
Еркек-Нәсіп
Бұйырса ұрғашыға,
Туған Елдің
Айналар тұлғасына.
Кім кемсітер,
Күні ертең,
Кірмесің деп,
Атша мініп алшайсам
Шың басына – биіктікті аңсау. Бар болмысын ашық көрсетіп тұрған жолдар. Тек ол ғана емес, қазақ қызына тән тектілік те Ақсұңқар әпкеміздің бойында жоқ емес. Мысалға мына өлең жолдарында…
Ашына емен
Өсек-аяң сөзбенен,
Құтылмайтын
Өз Тағдырым
Өз Денем
Қанша пенде ғұмырына
Көнсем де,
Көңіл қосып,
Күң бола алман өзгемен!

Құнсыз Өмір
Сала алмайды құлдыққа,
Үйір емен
Рухани ұрлыққа…
… Күндіз-түні
Кірпігімді ілмеймін,
Жағынамын –
Жар боламын Шындыққа!
Иә, әпкеміздің жүрегі сүйіспеншілікке, адалдыққа құмар. Бар болмысына асқақтық пен тектілік, қайсарлық пен батылдықты жиып алған. Озбырлық пен әділетсіздікке қарсы жүзу, беріспеу ақын жырларында берілген басты түсінік. Бұл дегеніміз заманаға қарсы жүру емес пе? Ол заман бейнесін беруде шындықты айқайлап айтудан еш қорықпайтын өжет ақын! Ал оған дәлел мына жолдарда анық көрсетілген.
Қара жел-ау,
Қара жел,
Алақұйын
Ала жел,
Соққаныңа –
Түкірдім,
Сойқаныңа –
Сала бер!
Соқ!
Соқ!
Бора!
Құйындат!
Жан-Тәнімді шиырлат:
Талабымды Таудай ет,
Талғамымды қиындат!
Ақын ер ұлға беріспес өжеттікті әке болмысынан үйренсе керек. Себебі, өз заманында әкесі Ақынбаба Түсенұлы шыңдықты шыңғырта айтып, ағысқа қарсы жүзгенінен абақты торынан арылмаған қайраткер. Ал сол әкесіне Ақсұңқар Ақынбабақызы «Оян, Әке!» деген зар толғау өлеңін арнайды. Өлең жолдарында «Өшпейтұғын – Атыңмын! Өлмейтұғын затыңмын!»-деп әке рухына бас иіп, өшпес атын өлеңмен дәріптеп өтетін жалғасы екенін айтқан.
Нәлет айтып зар мұңға,
Зарланамын өкініп!..
О, жар Аллам, жар Аллам,
Саған шағар
Мұңым көп!
О зар жалған, зар жалған,
Сенен даулар
Құным көп!
Батып жүрмін
Мұң шерге,
Өмір сүрмей өлгім кеп!
Көрмесімді
Білсем де,
Сағынамын көргім кеп!..
Кешіре гөр,
Мені әке,
Оятамын ұйқыңды,
Азан салып
Жер-Көкке,
Тірілтемін Рухыңды!
От едің ғой,
От едің,
«Мұз дәуірге» тап келген,
Ерте кеттің,
Ерте өлдің,
Маза көрмей жат елден! – деген жолдарында троптың түрлері кқптеп кездескен. Мысалға: «Жар Аллам, жар Аллам» дегенмен «Ере кеттің, ерте өлдің»-қайталау, «Батып жүрмін мұң шерге»-метафора, «Өмір сүрмей қлгім кеп»-антонимдік қолданыс, «Азан салып Жер-Көкке»-әсірелеу болып табылады. Ал осы әкеге арнау өлеңін Ақсұңқар әпкеміз былай жалғастырады:
Ие боп сенің
Арыңа,
Кектеніп іштей өскенмін,
Сол күннен
Қалған қанымда,
Запыранымды шешермін.
Бұл жолдармен ақын не айтпақ? Запыран? Қандай күйік, ішкі зар десеңші…
Ал осы өлеңдегі мына жолдар мені қатты толғандырды? Жауабын таппай әлекпін? Осы сараптау мақаламнан кейін міндетті түрде Ақсұңқар Ақынбабақызымен жолығуды мақсат еттім. Иә, өзім талдап отырған өлең жолдары тудырған сауалдарға жауап алу үшін.
Айтар кезде
Айта алдың!
Жау кеткен
Соң шабынбай.
Шындық кегін қайтардың.
Шенділерге
Жағынбай.
Қиянатқа
Төзе алмай,
Бағынбадың жат-паңға!
Ел жұртыңнан
Безе алмай
Өз иттерің қапса да…
«Шындықтың шегі»-шыңғыртып тұрып айта алу ма екен осы, ә?

Елім деп еміреніп келген Ақсұңқар әпкемізге өз тарапымыздан құрмет, қошемет, қордау көрсетілді ме екен? Расында да қазіргі таңда еліне емірене асығып келген қандас бауырларымызға әкімдік тарапынан қандай қолдаулар көрсетілуде? Жат жердің жылуынан кетіп, туған елдің топырағын аңсап келгенде «ызғарлы» күндеді кешіп жүрген жоқ па екен? Бұған дәлелді мына жолдардан табамыз…
Бұтақтарын
Көтере алмас терексің.
Ақталуға,
Бапталуға келгенде,
Жан оздырмас,
Дара шабар ерексің!
Екі сөйлеу –
Ар емес пе әкімім?!
Табаныңның
Бүрі жоқ па әкімім?!
Жүрегіңнің
Түгі жоқ па әкімім?!
Неге мені
Алдап соғып, «қатырдың»?
Мен – Ақынмын,
Сен – Әкімсің,
Білемін,
Бекер емес
Жылағаным, күлгенім.
Таба болып,
Дос-дұшпанға жүрсем де.
«Кезек – екі,
Тәңір – біреу» білерім!
Енді Ақсұңқар әпкеміздің үзік ойларындағы толғанысқа назар аударсақ…
Қайғым сенен келгенмен,
Бағым сенен келмейді,
Үміт шоғым сөнгенмен,
Жаным Сенсіз өлмейді! – антонимдік қолданыс бар. Және өлеңдегі эпифора мен анафора әуезділігін аттырып, эстетикалық мәнін ашып тұрү
Ал мына өлеңде біріңғай дауысты дыбыстардан басталатын өлең жолдары – ассонанс көркемдік мәнді үстейді.
Өртенем, сірә,
Өртенем,
Өртенеген сайын,
Дерт емем,
Өртенбей өткен
Өмірден,
Өлердей безіп,
Жеркенем!
Ашы шандық орын алған мына үзік ойларды айта кетпеген әбестігім болса керекті…
Тарыдай
Кеттік шашырап,
Айналып
Алты құрлықты.
Туған Ел
Бізді жатырқап…
Туған Жер
Бізді ұмытты…
***
Құпия Жалған – Құзар шың,
Бұлдануға құмарсың.
Менің – Жасым тым ащы,
Жылап көр менше, Ұғарсың.
***
… Халқымнан
Тағдырымды бөле алмаймын,
Сойқанның
Сойылына көне алмаймын!
Кеніме –
Өнеріме
Өліп-өшкен
Өлтіре алмас…
Өлгем жоқ!
Өле алмаймын!
Иә, әдебиетші мен мына өлең жолдарын талдап, саралауды жөн көрмедім. Себебі, сөздер сөйлейді. Мұндағы менің сөздерім артық болуы мүмкін. Тек менің бір ғана айтарым, Алтайдан ұшқан – Ақсұңқар атына сай өлеңдерімен оқырмандарын қуанта берсе деймін!
Ақсұңқар –
Аққу-қаз болған,
Қолдашы, Ақын қызыңды!
Қорғашы, Ақын қызыңды!
Ақсұңқар Ақынбабақызы

Жуырда Африканың Кения мемлекетінде ел парламенті «тоқал» алуға рұқсат ететін неке заңына түзетулер енгізді. Ал Қазақстанның неке заңына қандай түзетулер ұсынар едіңіз?
ХХІ ғасыр жаңа технология заманы. Жаңа белес пен асулар, даму заманы. СССР заманында қазақ халқының көптігінен қорықса керекті Ленин «ер мен әйел тең» деген стратегия енгізген болатын. Санаға құйылған түсінік ұлттың көбеюіне кері әсер тигізді.
Сұрапыл соғыс, зобалаң заман, тышқан теріп күнелткен ашаршылық кезіндегі миллиондаған қандастарымыздың қырылып қалуына әкеліп соқты. Кімді-кім аяған замандарда қарабас қамын ғана ойлап қоймай ет-жақын бауыр, ағайын артынан қалған жесірін қаңғытпай, жетімін жылатпай әмеңгерлікке екінші әйел етіп алды. Қазақ баласын өзге есікке телміртпеу, ұрпақ жалғастыру бабалар тарапынан оңды шешім.
Бетеге кетіп-бел қалар,
Бектер кетіп-ел қалар – деп дана қазақ текке айтпаған-ау сірә?! Иә, бектер кетті, соңынан ел қалды. Қаймағы бұзылмаған қазақ ұлты сақталып қалды.
«Көшкенде жүк артамын сары атанған,
Айтамын, не бетімді Ойке апама?» — деген өлеңнен бәйбішеден аяқ тарту, оның рұқсатын алмай ондай қадамға бармағанының ақиқаты. Дегенмен, қазақ әйелдері әрқашан дана әрекет жасап, ел мүддесін ойлаған. Шариғатта осындай ерлікке барған, екінші әйелге рұқсат берген жар жұмаққа барады деседі. Кең болсаң, кем болмайсың деген. Бірлесіп бір атадан туған балаларды тәрбиелеп, бөліп жармай өсірген. «Жақсы әйел ерін би етеді, жаман әйел ерін құл етеді» — деген сөз осыдан қалса керек-ті.
Бірінші әйел – бекер,
Екінші әйел – шекер,
Үшінші әйел – бал ма?- дерсің…
Себебі бізде қалтасы қалыңдаса бірден тоқал алғысы келетін азаматтар өте көп. Нағыз жауапкершілікті түсініп үйленетіндері өте аз. Екі отбасының басын біріктіре алмай, бірімен ажырасып та кетіп жатады. Соның салдарынан, қамқорлықтан қағылған балалардың саны артуда. Бұл жағдайға не айтасыз ағайын? Сана мен пенденің бүлінуі ме, әлде «модаға» айналып кетті ме?
Кезінде қажеттіліктер салдарынан туған көп әйел алу саясатын тоқтатқан жөн деп ойлайм. Себебі, қазір ер жігіттер жауапсыздық танытып, еріншектікке салып ұсақталып кеткен. Алдымен өзін түземеген ер көп әйел алып оны асырай алмай қара басын ала қашып жүрмесіне кім кепіл? Қаншама қаракөздеріміздің өміріне балта шауып, қанша сәбилерді жаутаңдатып тастап кете барғаннан бір әйел, бір отбасыны бағып тыныш отырғаны дұрыс шығар.