Мына жердегі ақпаратқа сенсек біздің Василий Левит деген боксеріміз жартылай финалға шығыпты. Негізі оны білмейді екенмін.
Мына бойын интернеттен тауып алдым. Білетін информациондарың болса бөлісе отырыңдар

Басқаларды қайдам, біздің ауылда, Ақтоғай ауданы Қаратал деген қасиетті мекенде өзіндік қалыптасқан тіл бар. “Мәтіби құсамаш” дейміз өзімшілденіп кеткен адамға. Оны таныстарым ауылдарыңда Матвей деген өркөкірек орыс болып, соған қаратып айтқан шығар дейді. Кім біледі, солай болса, солай шығар. Серік Ақсұңқарұлы Руслан екеумізді: “Ілебай-Мұқа сияқты мына екеуі”,-деп еді. Қызыларай деген ауылда Ілебай-Мұқа деген ерлі-зайыпты болыпты. Әйелі атқа мінгесіп, күйеуінің қасынан қалмайды екен. Сол секілді “жұнттай боп” деген сөз тіркесі кейде ауызға ілінеді. Түп-төркінін білмейтінмін. Бір күні жаңалықтарды ақтарып отырсам «Джунд аль-Халифат» («Халифат сарбаздары») исламшыл тобы” деген тіркесті көзім шалды. “Жұнттай” деген “Жунд-сарбаз” (орыстар Джунт деп Д қосуды қоймайды) деген сөздің қазаққа бейімделген нұсқасы ма деген ойға қалдым. Сарбаздар құсап, сықиып киініп алыпсың дегені шығар қазакемнің.

Қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағының, бірінің тілеуін бірі тілеспейтұғынының, рас сөзі аз болатұғынының, қызметке таласқыш болатұғынының, өздерінің жалқау болатұғынының себебі не? Һәмма ғаламға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір қайратсыз қорқақ, мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан келеді; әрбір ақылсыз надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан сұрамсақ, өзі тойымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады.
Мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан, өзге егін, сауда, өнер, ғылым — солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді. Әрбір мал іздеген малым көп болса, өзімдікі де, балаларым да малды болса екен дейді. Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ. Қыстауы тарлық қылса, арызы жеткендік, сыйы өткендік, байлық қызметінен біреудің қыстауын сатып алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ. Ол қыстауынан айырылған және біреуге тиіспек, я болмаса орынсыздығынан елден кетпек — әр қазақтың ойы осы.
Осылар біріне бірі достық ойлай ала ма? Кедей көп болса, ақысы кем болар еді, малдан айырылғандар көбейсе, қыстауы босар еді деп, мен ананы кедей болса екен деп, ол мені кедей болса екен деп, әуелде ішімізбен қас сағындық. Әрі-беріден соң сыртымызға шықты, жауластық, дауластық, партияластық. Осындай қастарға сөзім өтімді болсын және де ептеп мал жиюға күшім жетімді болсын деп, қызметке болыстық, билікке таластық. Сонан соң не момынның баласы бөтен жаққа шығып, еңбек қылып, мал іздемейді, егін, сауданың керегі жоқ болады. Өз басын өзі осындай таласпенен кісі көбейтеміз деп партия жиғандардың бүгін біреуіне, ертең біреуіне кезекпен сатады да жүреді. Ұрылар тыйылмайды. Ел тыныш болса, оның ұрлығын ешкім сүйемес еді. Ел екі жар болған соң, кім ант ішіп ақтап, арамдығын жақтап, сүйеймін десе, соған жақ болып сүйеніп, бұрынғыдан ұрлығын әлденеше есе асырады.
Елдегі жақсы адамдардың бәрінің үстінен бекер, өтірік «шапты, талады» деген әртүрлі уголовный іс көрсетіп, арыз береді. Оған дознание — тергеу шығарады. Өтірік көрмегенін көрдім деуші куәлар да әлдеқашан дайындап қойылған, бағанағы жақсы адам сайлауға жарамасы үшін. Ол адам басын құтқармақ үшін жамандарға жалынса, оның да адамдығының кеткені, егер жалынбаса, тергеулі, сотты адам болып, ешбір қызметке жарамай, басы қатерге түсіп өткені. Ол болыс болғандар өзі қулық, арамдықпенен болыстыққа жеткен соң, момынды қадірлемейді, өзіндей арам, қуларды қадірлейді, өзіме дос болып, жәрдемі тиеді деп, егер қас болса, бір түрлі өзіме де залал жасауға қолынан келеді деп.
Осы күнде қазақ ішінде «ісі білмес, кісі білер» деген мақал шықты. Оның мәнісі: «ісіңнің түзулігінен жетпессің, кісіңнің амалшы, айлалылығынан жетерсің» деген сөз. Үш жылға болыс сайланады. Әуелгі жылы «Сені біз сайламадық па?» деп елдің бұлданғандығымен күні өтеді. Екінші жылы кандидатпенен аңдысып күні өтеді. Үшінші жылы сайлауға жақындап қалып, тағы болыс болып қалуға болар ма екен деп күні өтеді. Енді несі қалды? Осы қазақ халқының осындай бұзықшылыққа тартып, жылдан жылға төмендеп бара жатқанын көрген соң, менің ойыма келеді: Халықтың болыстыққа сайлаймын деген кісісі пәлен қадәрлі орысша образование алған кісі болсын. Егер де орталарында ондай кісісі жоқ болса, яки бар болса да сайламаса, уезный начальник пенен военный губернатордың назначениесімен болады десе, бұл халыққа бек пайдалы болар еді. Оның себебі: әуелі — қызметқұмар қазақ балаларына образование беруге ол да — пайдалы іс, екінші — назначениемен болған болыстар халыққа міндетті болмас еді, ұлықтарға міндетті болар еді.
Уә және назначение қылғанда тергеуі, сұрауы барлығына қарамаса, өтірік арыз берушілер азаяр еді, бәлки жоғалар еді. Уә және әрбір болыс елде старшина басы бір би сайланғандық, бұл халыққа көп залал болғандығы көрініп, сыналып білінді. Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда «Жеті жарғысын» білмек керек. Әм, ол ескі сөздердің қайсысы заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл жаңа заманға келіспейтұғын болса, оның орнына татымды толық билік шығарып, төлеу саларға жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жоқ.
Бұрынғы қазақ жайын жақсы білген адамдар айтыпты: «Би екеу болса, дау төртеу болады» деп. Оның мәнісі — тақ болмаса, жұп билер таласып, дау көбейте береді дегенмен айтылған сөз. Өйтіп би көбейткенше, әрбір болыс елден толымды-білімді үш-ақ кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар түссе, жаманшылығы әшкере білінгендікпенен түссе, әйтпесе түспесе. Ол билерге даугер адамдар қалмай, екеуі екі кісіні билікке таңдап алып, үстіне біреуді посредникке сайлап алып, біте берсе; егер оған да ынтымақтаса алмаса, бағанағы үш бидің біреуін алып, яки жеребемен сайлап алып жүгінсе, сонда дау ұзамай, бітім болар еді.

Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе, күлуші еді «енеңді ұрайын, кең қолтық, шүлдіреген тәжік, Арқадан үй төбесіне саламын деп, қамыс артқан, бұтадан қорыққан, көз көргенде «әке-үке» десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан, «сарт-сұрт деген осы» деп. Ноғайды көрсе, оны да боқтап күлуші еді: «түйеден қорыққан ноғай, атқа мінсе — шаршап, жаяу жүрсе — демін алады, ноғай дегенше, ноқай десеңші, түкке ыңғайы келмейді, солдат ноғай, қашқын ноғай, башалшік ноғай» деп. Орысқа да күлуші еді: «ауылды көрсе шапқан, жаман сасыр бас орыс» деп.

Орыс ойына келгенін қылады деген… не айтса соған нанады, «ұзын құлақты тауып бер депті» деп.

Сонда мен ойлаушы едім: ей, құдай-ай, бізден басқа халықтың бәрі антұрған, жаман келеді екен, ең тәуір халық біз екенбіз деп, әлгі айтылмыш сөздерді бір үлкен қызық көріп, қуанып күлуші едім.

Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, шығармаған жемісі жоқ, саудагерінің жүрмеген жері жоқ, қылмаған шеберлігі жоқ. Өзіменен өзі әуре болып, біріменен бірі ешбір шаһары жауласпайды! Орысқа қарамай тұрғанда қазақтың өлісінің ахиреттігін, тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды. Әке балаға қимайтұғын малыңды кірелеп сол айдап кетіп тұрды ғой. Орысқа қараған соң да, орыстың өнерлерін бізден олар көп үйреніп кетті. Үлкен байлар да, үлкен молдалар да, ептілік, қырмызылық, сыпайылық — бәрі соларда. Ноғайға қарасам, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды. Еңбек қылып, мал табудың да жөнін солар біледі, салтанат, әсем де соларда. Оның малдыларына, құзғын тамағымыз үшін, біріміз жалшы, біріміз қош алушымыз. Біздің ең байымызды: «сәнің шақшы аяғың білән пышыратырға қойған идән түгіл, шық, сасық казақ», — деп үйінен қуып шығарады. Оның бәрі — бірін-бірі қуып қор болмай, шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып, зор болғандық әсері. Орысқа айтар сөз де жоқ, біз құлы, күңі құрлы да жоқпыз. Бағанағы мақтан, бағанағы қуанған, күлген сөздеріміз қайда?

Өткен жылы ауылымыздың жолын өзіміз жөндеген едік. Соңғы рет ауылдың жолы 1980 жылдары жөнделген екен. Содан 8 км жол еш жөндеу көрмеді. Ақыры төзімі таусылған ауыл жастары белсеніп, ақсақалдарға сауын айтып, жол жөндемекке бел шешкен болатын. Әр үй 1000 теңгеден, машинасы бар адамдар 5 мыңнан шығарып, асфальт алып, соны төседік. Сонда небәрі 250 мың теңге ғана шыққан екен. Осы жылы аудан әкімшілігі ұялды ма, әлде біздің Мәсімге жазған хатымыз себеп болды ма, әйтеуір ауылдың жолын тақтайдай қылып бердіЖақында ауылға барып компьютерді ақтарып отырып мына виеоны тауып алдым. Қарапайым ауыл адамдары назарларыңызда

Керекинфода жарияланған соңғы постылардың ішінде осы мейрам туралы жарнаманы оқыған едім. Ал, бұл мейрамның қазаққа үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Сонда да қызығушылар, тағатсыздана күтіп, тойлайтындар көп болғаны ма? Ал, менің алматылық Нұржан досым осыған жаны күйзеліп, ой саларлық мақала дайындапты. Көптің де біле жүргені артықтық етпес.

Астана тамаша, ғажап. Әдемі ғимараттар. Зулаған шетелдік көліктер. Бәрі жақсы, бәрі керемет.
БІРАҚ…

Кейде «Мой мирдан» кетіп қалайын десем, кете алмай жүремін. Қанша дегенмен ежелден келе жатқан таныстар, бірдеңе-шірдеңе сұрағанға керек. Фейсбук, Твиттер т.б. дегенді көп таныстарым әлі біле бермейді. Олар үшін «Мой мир» жарты әлемнің тұтқасы. Одан басқа желіні «толқындары» ұстамайды. Ұстаса да біле бермейді. Жаңа агентте отырсам мына төмендегі мақала авторы «Майдан.кз» сайтына кіріп мақаламды оқышы дегендей өтініш жасады. Оқып көріп ойымды айтып едім, ұрысып қала жаздадық. Енді осыны «Керектіктерге» тастап көрейін, не дер екен деген ой келді. Сонымен мақала авторы Қажекең былай дейді:
Қажымұқан ҒАБДОЛЛА: “ӨЗІҢНЕН ТУМАЙ — ҰЛ БОЛМАС...”
Көз алдыма жауыннан кейін жердің бетін жыбырлап, қаптап кететін жауын құрты елестейді…
Қазір қара қытайлықтардың Қазақ Еліне шабуылдап, енуі – менің көз алдыма жауын құртын әкеледі. Неге бұлай?
Біздің ата-бабаларымыз қазақ-қазақ болғалы қара қытаймен қылыштасып келе жатқан жоқ па?
Енді қыздарымыз бен қатындарымыздың қара қытайдың баласын емізіп отырғаны мынау! Масқара ғой. Билік пен Үкімет, Халық пен Жігіттер қайда қарап отыр?..

Жалғыз Алматының өзінде бір ғана жылдың ішінде 2000-ға тарта қытайлықтар қазақ қыздарымен ресми некеге тұрса, бүкіл еліміз бойынша бір жылда біздің қарындастарымыз 9000 шетелдіктерге жар болып үлгеріпті…

Біздің заңдарымыздың солқылдақтығы сондай – қытайың да, жөйтің де, орысың да, американың да, негрің де Қазақ елінің азаматымен некелессе, лезде біздің еліміздің азаматы болып шыға келеді.

Мен Қытай үкіметінің «Жер бетін жаулау жөніндегі» мыңжылдық құпия құжатын айтпасам да, әлгі қазақ қыздарына үйленгендердің 70-80 пайызынан астамы дұшпан елдердің жансыздары мен тыңшылары екендігіне дау жоқ. Сонда біздің қауіпсіздік құрылымдарымыз ай қарап отыр ма, әлде, шошқа тағалап отыр ма?

Өз-өзімізбен: «Қазақ тілі керек пе, жоқ па?» — деп, жаға жыртысып жатқанымызда, жауларымыздың харам қолдары кеңірдегімізге таяп қалды…

Бүгін жаңа заң қабылдап, қытайлықтар мен басқа да келімсектерді өз елдеріне қуатын болсақ, олардан бала тапқан апа-қарындастарымыз өзімізіге қарсы шапшиды. Өйткені, өзгеден тапқан баласын қимайды…

Бұл шиеленісті жағдай – болашақта біздің еліміздің қауіпсіздігіне балта шабатын болады. Неге десеңіз, атам қазақта «Жесір дауы мен жер дауы» ежелден өзекті мәселе болып келеді.

Меніңше, шұғыл түрде жаңа заң қабылданып: «Егер Қазақ Елінің азаматшасы басқа елдің азаматымен некеге құрса, біздің елдің азаматтығынан бірден айырылуы тиіс және ол некелескен жат елдің азаматы Қазақ Елінің азаматтығын ешқашан ала алмайтын» міндетті бап енгізілуі керек.

Былтыр ғана Сауд Аравиясы жат жұрттармен некелесуге мүлдем тиым салса, Камбоджа өздерінің күйеу жігіттерінің жасы 50-ден төмен әрі айына 2550 АҚШ долларынан кем емес табыс табатындарға ғана таңдап, рұқсат беретін болды…

Біздің дұшпандарымыздың қайсыбір ақпарат құралдары: «Шетелдіктермен жасалынған некелер мықтырақ болады» деп көлгірсиді. Мұнысы – шылғи өтірік. Бұл – «сасқан үйрек артымен сүңгидінің» өзі.

Данышпан бабаларымыз: «Өзіңнен тумай — ұл болмас, сатып алмай – құл болмас» демей ме!!!

Біздің бір оқырманымыз осынау өте өзекті мәселені шешуді Премьер-министр Кәрім Мәсімовтен өтініп, хат жазыпты…

Тапқан екен, кімге өтініш айтуды?!..

Армандапсың ақ тоқты — қыстың күні көк шөпті!..
Қажымұқан ҒАБДОЛЛА