Ерте кезден бастап қазақ халқы қыздарының тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Аялы алақандарына салып еркелетіп, мәпелеп өсірген. "Қызға қырық үйден тыйым", "Қыздың жолы жіңішке" деп, әу бастан-ақ жақсыдан үйренуге, жаманнан жиренуге баулыды. Киген киіміне, қос бұрымына да ерекше күтім жасаған. Сөйлеген сөзі мен жүрген жүрісіне дейін мән беріп, ағаттық жіберген жерлерін жөндеп, түзеп отырған. Әрқашан қыздарына тәлім-тәрбие беріп, өнеге көрсетіп, үлкенді сыйлауды, кішіге ізет көрсетуді үйретті, яғни адамгершілік қасиеттерді жастайынан бойларына сіңіртті. Көпке топырақ шашпаймын, алайда сол заманның тектілігінің үлгісін қазіргі кейбір қыздардың бойынан табу қиын. Олар өздерінің ар-намысын жоғары бағаламайды. Ашық-шашық киініп, кіндіктерін жарқыратып ашып, сояудай тырнақ жапсырып, кірпіктерің ұзартып жүргендер, әдемі болып көрінеміз деп ойлайды. Бірақ та олай емес, бұл қазақ қыздарына жат қылық. Түнгі клубтардан қазақ қыздарының тайраңдап жүргенін көрсең, ішің ашиды. Содан, некесіз сәбилер дүниеге келіп, қоқыс-жәшіктерден, әжетханалардан табылып жатқандарын жаңалықтардан естіп жатырмыз. Тіпті, жазықсыз сәбидің құнын зат сияқты ақшамен саудалап, сатып жатқандарды көрсең жылағың келеді. Сондықтан, айтайын дегенім қазақ қыздарына әрқашан атымызға кір келтірмей, тектілігімізді, арымызды сақтайық. Саналы ұрпақ дүниеге келсін десек, қазақ деген атқа лайық болайық!!!

"Қызыл жебе" ат үсті қараған адамға белгілі қоғам қайраткерінің өміріне арналған ғұмырнамалық, тарихи-деректі бес томдық роман-эпопея болып көрінуі мүмкін, бірақ мұнда қазақтың ертеден келе жатқан тектілік, ата тәрбиесі, рух мәселесі сынды қасиетті ұғымдарының мән-мазмұны ашылған. Жазушы көзге көрінбей жалғасын тауып жататын тек – тәрбие – рух үштігін Рысқұл – Тұрар – Ескендір арқылы айқындап береді.
«Тұрар, жағаңды кірлетпе!» Бір ауыз сөз. Болыс озбырлығымен, әділетсіздікпен күресіп күн кешкен, итжеккенге айдалған Рысқұл ұлына тек сыртқы тазалықты ғана өсиет етіп пе?.. Осы бір ауыз сөз бала Тұрардың болашақ өмірін, ондағы мақсатын, ұлы арман жолындағы күресін, бәрі-бәрін шешіп бергендей. Ол тіпті түрмеде азап шеккен күндерінде де екі түрлі мағынаға ие осы бір ауыз сөздің аясынан алыстамай өмірден озды.
Әкенің келесі бір айтқаны: «Аузың қанаса, бүлдірген жедім де!» — еді. Тұрар да, оның қорлық пен азапты көп көріп, өмірмен тым жас күйінде қош айтысқан жалғыз ұлы Ескендір де ата өсиетіне адал болып өтті. Аумалы-төкпелі кезеңде өмір есігін ашып, балалықпен достығы ұзаққа бармай, соқпасы көп өмірдің ауырлығын ерте көрген әкесіндей Ескендір де ұйытқып соққан желді, адам адастырар боранды һәм тұманды өмірмен айқасқа ерте араласты.
Отыз жетіден кейінгі қырық-елуінші жылдардағы қудалаудың екінші толқынына ілінген кейбір қоғам қайраткерлері мен әдебиетші, тарихшы ағалардың естеліктерінде түрмедегі, тергеудегі адам жаны төзбес ауыр азаптар айтылады. Ал жасы жиырмаға жетпеген Ескендір отыз жетінің зұлматында қандай қорлық көрмеді, қандай азап шекпеді?.. Бірақ әкесіне: «Мен үшін өзің жасамаған істерді мойыныңа алма!» — деп өтінбеп пе еді… Текті атаның рухы биік тәрбиесін көріп өскен ер жігіттің жауабы осындай болған-ды.
Ескендір күні атпаған қараңғы түнектей аз ғана өмірінің өзінде бір адамның басына артығымен жетерлік қорлық пен зорлықты көрсе де, Миша Гавриловтай бойындағы ағып жатқан қанын сатпады. Кекті ата, намысты әкеден туған арлы ұлдың тәні күлге айналып кете барды.
Құдайсыз қоғамда ұлының сүндеттелгені үшін де ұлтшыл деп айыпталған «халық жауының» жастық жігерін сарп етіп, алғашқы махаббатынан ажырап, ұлын анасынан айырып жүріп орнатқан мемлекетіндегі көрер күні басқаша болса керек-ті…
«Жұлдыз көпірде» Түркістанда кеңес үкіметін орнатқан халқының аяулы перзенті Тұрар қаһарлы отызыншы жылдар тақап қалған кезде Мәскеуде ұлт мәселесі жөніндегі Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасының орынбасары болса, қазақ басына үйірілген қара бұлтқа жайбарақат қарай алмаған ол "Қыл көпірде" азуы алты қарыс арыстандай Сталинге қарсы шығып, елі үшін отқа түсіп шыр-пыр болып, жай-күйі шарасыз боп жаны күйзелген еді.
Алты алашқа ортақ туған азамат заманының сұрқия шындығын ашуға талпынып, «Тамұқта» да ұлт үшін күресті.
Тұрарлардың күресі өмірін ат үстінде жүріп ел мен жер үшін күрескен батыр бабалардан еш кем емес!
Тұрар, Тұрар сынды талай азаматтарымыз дәуір үніне өз үндерін қосып, өздері өмір сүрген кезеңінің жоқтаушысы һәм жоғының жамаушысы бола білді. Олар өз заманына сенді. Бірақ артқан сенім ақталмады.
Тұр тұлғасы келіскен, нұрлы көзі көзәйнектің арғы жағынан да от шашып талай мүйізі қарағайдай мықтыларыңды қаймықтырған өжет, батыл Т. Рысқұловқа Қазақстанның халық жазушысы Ш. Мұртаза отыз жыл ғұмырын арнап, іңкәр көңілі мен ыстық махаббатынан кесек те қабырғалы, оқырманын бей-жай қалдырмайтын, тек тарихтан ғана сыр шертіп қоймай, адамгершілік пен азаттықты, ұлттық рух пен ұлттық сана, ұлттық мүддені дәріптейтін, мұқалмайтын, кетілмейтін, тасқа қашалған асыл сөзден ескерткіш ортантты.

Балалық шақ сәттері. Ауыл мектебі, алтыншы класта оқимын. Мектеп директоры төртбұрыш көзілдірік киген, шашы ақ баса бастаған азамат:
-Неге сиыр жолдың шетіндегі шөпті мүйізіне іліп алып үйге әкелмейді?, -деп сұрақ астына алды. Кінә бар, қылығымыз бар, қарау бар, қадағалау бар соның нәтижесінде директор кабинетінде бүкіл класс болып тізіліп тұрмыз. Кінә тартқан қылығымыз балалық немесе қасақана қылық деп те айта алмаймын. Оқу кестесі бойынша соңғы алтыншы тарих сабағына кірмей қойдық. Неге кірмей қойдық? Өзімізде білмейміз. Жоғарғы класс оқушылары сабақтан қашып кеткенін естіп-білгендіктен болар, алғашқы рет солай істедік. Қашқанымыз? Сабақтан қашқан түріміз сол, мектептің артқы ауласына барып жүріп алдық.Сабақтың қырық бес минутты бір-бірлеп өтуде. Бірден мектептен үйге қайтып бару ешкімнің де ойына келген жоқ. Бір-бірімізден жасырып мектепке анда-санда қарайлаймыз. Мектептегі күн аяқталды үйге тарқап қайтатын уақыт. Жол-жөнекей бағыттас, көрші болып бөлініп тарқай бастағанымызда алдымыздан бір оқушы шығып:
-Сендерді мектепке кірсің деп, шақырып жатыр. Директордың кабинетіне -деді де кетіп қалды. Мектеп директоры бізді бақылап-бағып қарағанын білдіртпейді. Тарих сабағынан қашып кеткен соң сол пәннің үй тапсырмасын бізден сұрады. Үй тапсырмасын ешкім білмейтін болып шықты. Тарих пәні бойынша өтіп жатқан тақырыптардан сұрақтар қойды. Сұрақтарға жауап бергеннен үндемей тұрғанымыз басым. Өткен тақырыпқа оралған сайын ежелгі тарихқа үңілдік те адамзат тарихының басы -алғашқы адамның қауымдастығына бір-ақ жеттік.
Адамға ұқсас маймыл мен қазіргі адамды ажыратуға тапсырма алдық. Бұл жолы үндемеуге болмады. Түсіндіріп көрдік. Біреуіміз:
-Адам шоқпармен аңға шығады, -деді. Адамның осы бір қабілетіне қарап, оны маймылдан бір жақты ажыратпайтынымызға көзімізді жеткіздік. Өйткені маймыл таяқты, тасты да пайдаланып жемін табады.
Тірі маймылды ешқайсымыз көрмегендіктен маймылды күнде көріп жүрген сиырға айырбастадық.
Директор кабинетіндегі он бес минут бір сағаттай көрінді. Аяқ талды, қарын аши бастады.
Соңғы сұрақты директор өзі қойып, қойған сұрағына өзі оған жауап берді.
-Неге сиыр жолдың шетіндегі шөпті мүйізіне іліп алып үйге әкелмейді?, -деді де, біздің түрімізді анық көргісі келді ме көзілдірігін тануының үшіне қарай сырғытып көзілдіріктің үстінен қарап:
-Сиырда сана жоқ, сендерде сана бар, -деді. Дауысы бір қалыпты:
-Сана, сана сендерді жануарлардан ажыратып тұрған.
Осы сөздерден кейін бәрімізді үйге қайтарды.

P.S:
Қазір бізді қорғар еді.
-Сана туралы неге айтасыздар, олар сана деген сөздің мағынасын білгенге жастары кіші емес пе,өздеріңізде кінә. Мұғалімдерін ұнатпайды, сосын сабақтан қашып кетті, -деп ақтар.
Біз болсақ мұғалімді ұнатамыз немесе ұнатпаймыз деп те ойлап көрген жоқпыз. Тек еліктегеніміз болмаса. Егерде мұғалімді ұнатпауға болатынын білсек директор ағамызға қылығымызды ақтау үшін солай деп те айта салар едік. Бағымызға ондай сөзді естімеппіз, әйтпегенде қылығымызды санасыз немесе саналы деп бір жақты айту қиын болар еді.

Кеше фейсбуктен осы сұхбаттың сілтемесіне өтіп, жаңа оқып болып отырмын. Жай оқымаймын. Толық оқып бітірудің енді ғана сәті түсті. Сұхбат маған ұнады.

… жас кезіңде ең мықты қабілетің қайсы, соны танып алмай, бақытқа жетуің неғайбыл. Ең үлкен қабілетіңді басқа нәрсемен алмастырмау керек ...

деп дұрыс айтады. Сосын жаңа үйленген жастар үй болмай жатып «Ажырасқан кезде дүние бөлісу» деп аталатын «Некелік шарт» жасап емес мынандай қағида жасап өмір сүрсе бақытты болады

… үйленетін кезде отбасының 10 қағидасын жасадық ...

Барлығыңа оқуға кеңес беремін. Ол кісі өзі журналист болған соң әңгімеде мысал ретінде журналист мамандығын көп келтіреді. Бірақ әңгімесінде «Қалай мықты мамандық иесі болу керек?», «Қалай бақытты отбасы болу керек?», «Қалай саны көп, сапасы мықты ұрпақ тәрбиелеу керек?» деген мәселелерді қозғайды. Себебі өзінің білетіндерін жастарға үйретіп, елге қызмет етпек екен. Бейсенбек ағаға іске сәт, жұмысыңыз жемісті болсын деймін. Осындай жол көрсетер ағалар көп болсын.
15000 символдан асып кеткендіктен мәтінді қысқарттым. Толығы мында.

Бір танысымның 3 жасқа толған қызының айтқаны еді бұл. Өткен аптада туған күнін атап өтіп, тортты үрлерде ұзақ ойланды бүлдіршін. Ойланды да дәл осылай дүрс еткізді. Ауылдан келген атасы «Не дейді? Не дейді?» деп түсінбей қалды. Әрине, ауласы өзінікі, қолындағы немерелері еркін асыр салып ойнайтындықтан қайдан түсінсін. Қыс бойы 4 қабырғаға қамалған сәби қоғамның белең алып бара жатқан созылмалы дертін ашып тастады осылай. Бүкпесіз.
Бәріміз әке-шешесіне қараппыз ғой. Олар да қипақтап қалды. Бірақ, оларды кінәлаудан аулақпыз. Ауласына шығарса бала көп, ойын алаңы аядай. Оның жартысына көлік қойып тастаған. (Жүргізушілерді де сөгулден аулақпын. 300 пәтерлік үй салып, 30 көлікке тұрақ орын ойластырса қайтсін). Саябаққа жиі апарудың реті келе бермейді.
Тек ата-ананың ықыласын ғана аңсайтын кіршіксіз бала сезім, көңіл бөлмесек доғалданып материалдық құндылыққа бас иіп кететіндей ме?..

Қырық үйден тыю ғой қыз балаға
Тектен-тек теңемеген қызды анаға
Бауырым, қызды сыйла құдды анаңдай
Ақыл жеңсін нәпсіні, қызбаланба!

Тәрбиені ұмыттық бұл заманда
Бауыр бүтін, көйлек бөз, ел аманда
Ел болайық, ағайын, бесік түзеп
Еліктемей жат жұрттық әр жаманға

Жігіттікті дәлелдеу белмен емес
Қолмен болса жарасар текті адамға
Нәпсіқұмар қызбалық, қызқұмарлық
Жарасатын қылық қой тек наданға

Үйлен десең жігіттер қынжылады
Жақсы қыз жоқ қой дейді жерде жатқан
Қыз жаман боп көрінгені содан болар
Қыздар көп «жігіті» алдап, қан жылатқан

Ұят қайда, ұяңдық және қайда?
Сана, парық кеткен бе адамзаттан?
Қарындасым, сізге де айтарым бар
Айрылмашы матадан тәнді жапқан

Дейді халқым сүзбесе тана көзін
Бұқа жібін үзбейді тыныш жатқан
Қарындасым, Құдайым сізді қолдап
Айырмасын табиғи ар-ұяттан!

Қазақ аниматорлары сұрықсыз бейне – Спанч Боб туралы мультфильмді балаларға түбегейлі көрсетпеу туралы бастама көтеріп жатыр. Айтуларынша бұндай анимациялық фильмдер ұрпақ болашағы үшін қауіпті әрі отандық мультфильмдердің көрсетілуіне кедергі келтіріп отыр.

Шілде айының, ысыған күні. Он беске толған кезім. Үйдің көлеңкесінде отырмын, ойымда суға барып түсіп келу. Жаяу емес, қара биені жайдақ мініп алып, ауыл шетіндегі су бөгеуіне бару. Ол үшін биені жайылып жүрген жерінен ұстап, жүгендеу керек. Әкем қалаға, нағашы апам көрші үйге алаша құрып беруге кеткен, анам жұмысында. Үйде өзім қожамын. Сондықтан қорықпастан өз ойымды іске асыра бастадым.

Кім-кімнің де өмірінде бүкіл шаблондары морт сынып, әлемге басқаша қарайтын кездері болады. Оған себеп те әртүрлі. Біреуге кітап, біреуге фильм. Біреуге түсіне аян келеді. Төмендегі жазбаны 2008-жылы жариялағанмын, қағаз баспаға да менің рұқсатыммен шыққан болатын.
Мынау редакциядан өтпеген нұсқасы, қатты әсердің үстінде жазғаным білінеді. Мүлде басқа стиль, мүлде басқа Гаста. Қазір олай жазбаймын, жаза да алмайтын сияқтымын. Өйткені, тап сондай әсер беретін, тап солай таң қалдыратын дәнеңе кешіп жатқаным жоқ.

***

Құдалыққа күйеу жолдас болатынымды білмеген едім. Аяқ астына жиналдық та, кеттік.
Басымда: *Ой бір қыдырыстың түбін түсіреміз -ау!*, *Қыз-жолдас сұлу ма екен е? Бүгін кімнің басын айналдырады екем! Тәәк, ертең жұмыс, бүгін көп қыдырмайық!* — деген сияқты бір-бірімен алысқан пенделік ойлар…

(Жалғасы. Басы — «Профессордың өлімі»)

«Шегетін де дым жоқ қой мұнда!»© Akzere

Шырылдаған телефон дауысы алыстан талықсып жеткен. Тұрмас та еді, әйелі «Альв, Альв, сені телефонға шақырып жатыр» деген соң барып, майкасын көтеріп, бір бүйірін тыр-тыр қасыған күйі асүйдегі қызыл телефонға беттеді.

"Әбеке, мектепке келіңіз тездетіп. ОблОНО-дан адамдар келеді. Қазір. Әлі шықпапты, жаңа Уна Жібековна хабарласты". Тәрбие ісі жөніндегі меңгеруші самбырлап қоя берді.

"І-і-і… Қазір… ана… не...", — ұйқысын аша алмаған күйі бұл қолымен бақша жақты көрсетіп сөйлеп кетті, — «Айнәзиға айт, қағаздарды бір қарасын. Сосын жақын тұратын оқушыларды үйлеріне жібер, костюм, блузкаларын киіп келсін. Алдыңғы қатарларға отырғызар. Таак… Техничкалар само собой… Е-е-е… Пока осы. Сосын жақсылап тамақ дайындап қойыңдар».